Галерэя - дадатак да артыкула

Пакуты і ўкрыжаванне Хрыста дастаткова поўна апісаны евангелістамі (найбольш падрабязна Мацвеем) ад «Малітвы ў Гефсіманскім садзе» да «Зняцця з крыжа» і «Пахавання ў грабніцы». У сакральным мастацтве гэты драматычны сюжэтны цыкл пачынаецца з «Уваходу ў Ерузалем» і завяршаецца «Спасланнем Духа Святога», часам – «Пахаваннем» ці «Унебаўшэсцем». Самыя раннія ацалелыя візантыйскія мазаікі ў храме Сант-Апалінарэ Нуова ў Равэне датуюцца VI ст.: на левай сцяне – цуды Хрыста, на правай – Яго мукі. Першыя выявы Хрыста ў Гефсіманскім садзе, сюжэт здрады Юды адлюстраваныя ў візантыйскіх помніках: мазаіках Сант-Апалінарэ Нуова, мініяцюрах многіх ранніх Евангелляў (Рабулы, Расанскага і інш.), роспісах Спаса Нярэдзіцы і афонскіх цэркваў. «Чаша» і тэкст звароту да Айца спачатку з’явіліся ў заходніх помніках ХV ст. Асобныя сюжэты сустракаюцца на парталах раманскіх храмаў, у роспісах і мініяцюрах рукапісаў. Разгорнутыя цыклы ХІІ ст. захаваліся на поўдні Італіі, у мазаіках таго ж часу – у Сан-Марка (Венецыя), у роспісах македонскіх і грузінскіх цэркваў ХІІІ ст., у кафаліконе і на бакавых сценах. Найбольш вядомы сербскі цыкл фрэсак 1295 г. у царкве Маці Божай у Охрыдзе. Асабліва распаўсюджанымі сталі тэмы мукаў у фрэсках ХІV ст., у час няроўнай барацьбы Сербіі з турэцкімі заваёўнікамі. У царкве Спаса ў Дэчанах незвычайна разгорнуты цыкл мукаў (1335–1350 гг.) складаецца з 43 сцэнаў. Грэцкія майстры прынеслі тэму Крыжовых мукаў у Ноўгарад: у царкве Фёдара Страцілата незвычайна тое, што гэты драматычны цыкл размешчаны ў апсідзе, а не на бакавых сценах, як прынята ў візантыйскай традыцыі 1. Адзначым, што «Мукі Хрыстовы» ў люблінскай замкавай капліцы Найсвяцейшай Тройцы, распісанай майстрамі «з Літвы», таксама знаходзяцца ў апсідзе храма. У іканапісе тэма пакут Хрыста, магчыма, засвойвалася пазней ці раннія творы проста не захаваліся. Вядома візантыйская ікона Маці Божай ХІІ ст. з «Мукамі» на адваротным баку 2. Абраз «Укрыжаванне» ХІV ст. са святымі і сцэнамі пакут захаваўся ў манастыры св. Кацярыны на Сінаі. Усходнеславянскі, адносна ранні прыклад – так званыя «таблеткі» з Сафійскага сабора ў Ноўгарадзе і абразы з іканастаса Кірыла-Белазёрскага манастыра ХV-XVI стст. 3

На сярэднявечным Захадзе тэму Хрыстовых мукаў старанна прапаведавалі францішкане і дамінікане, а ў мастацтве яе асабліва развівалі майстры сіенскай школы, якія змякчалі суровасць і драматызм візантыйскіх вобразаў. Дуччо на адвароце манументальнага алтарнага абраза Мадонны Маэста (1308–1311) у Сіенскім саборы размясціў 26 сцэнаў, ад «Уваходу ў Ерузалем» да аб’яўленняў уваскрослага Хрыста Марыі Магдалене і вучням па дарозе ў Эмаус4. У Дуччо Хрыстус – ахвяра, якая цярпліва і пакорліва прымае ўсе пакуты. «Яго вобразам Хрыста-мучаніка характэрная высакародная стрыманасць і глыбокая чалавечнасць»5. На знакамітых фрэсках Джотто (1305–1306) у падуанскай Капэле Скравэнні (дэль Арэна) Хрыстус паказаны ў гераічным святле, як носьбіт высокай духоўнай і фізічнай дасканаласці6. Цыкл Джотто складаецца з адзінаццаці сцэнаў: «Тайная вячэра», «Здрада Юды», «Пацалунак Юды», «Хрыстус перад Каяфам і Аннам», «Здзекі з Хрыста», «Нясенне крыжа», «Укрыжаванне», «Аплакванне Хрыста», «Хрыстус і Магдалена», «Унебаўшэсце Хрыста», «Спасланне Духа Святога на апосталаў». Італьянскія майстры высокага рэнесансу амаль не звярталіся да сюжэтаў Хрыстовых мукаў, «саступіўшы» гэтую тэматыку гатычнаму і рэнесансаваму мастацтву Паўночнай Еўропы. У нямецкіх мастакоў выявы гэтага цыклу набывалі экспрэсіўна-драматычны характар (Грунэвальд, Ганс Гольбэйн, Лукас Кранах). Найбольш вядомы шэдэўр графікі, які значна ўплываў на ўсіх мастакоў ледзь не да нашага часу – «Вялікія мукі» і «Малыя мукі» (36 лістоў) Альбрэхта Дзюрэра.

Укаранаванне Хрыста цярновым вянцом. Медзярыт А. Тарасевіча. «Rosarium et officium B. V. M.» Vilno. 1678-1679 гг.

У беларускай гравюры пасійныя сюжэты ўпершыню адлюстраваў Аляксандр Тарасевіч. Сярод яго медзярытаў у «Разарыуме і Афіцыуме Панны Марыі» (1678–1679) – пяць сцэн гарызантальнай кампазіцыі ў авальных рамках 7. Гефсіманскі сад мае выгляд узгоркавага схілу з досыць сціплай расліннасцю і адзінокім пнём. На пярэднім плане ўнізе сядзіць задрамаўшы Пётр з апушчаным мячом, якім ён пазней пры арышце Хрыста адсячэ вуха рабу. Якуб і Ян спяць, распасцёртыя на зямлі. Удалечыні ад апосталаў, на вяршыні ўзгорка, моліцца, стоячы на каленях, Езус (паводле евангелля Лукі). Яго позірк звернуты да неба, дзе з воблакаў выступае паясная постаць Бога-Айца з крыжам у левай руцэ і келіхам у правай. Сад агароджаны астраколам з простай брамай, тыповай для старадаўніх беларускіх сядзібаў. Праз браму ўваходзяць людзі з доўгімі каламі, каб схапіць Езуса («як быццам на разбойніка выйшлі вы з мячамі і каламі ўзяць Мяне» – Мц 27, 55). Такая дэталь ёсць і на гравюры А. Дзюрэра, толькі ледзь прыкметная, як і сонныя апосталы, – геніяльны нямецкі мастак эпохі Рэнесансу ўсю ўвагу аддаў фігуры Хрыста.

Бічаванне Хрыста. Медзярыт А. Тарасевіча. «Rosarium et officium B. V. M.» Vilno. 1678-1679 гг.

Наступны сюжэт у А. Тарасевіча – бічаванне Хрыста («Пілат узяў Езуса і загадаў біць Яго»). Катаванне адбываецца ў мураваным памяшканні (палац Пілата) са скляпеннямі і прыступкамі, якія вядуць на вуліцу. У цэнтры – прывязаны да слупа Езус у набедранай павязцы. Як звычайна ў такіх сюжэтах, абапал стаяць двое рымлянаў (пра гэта сведчаць іх кароткія адзенні): адзін замахнуўся шматканцовай скураной плёткай з металічнымі канцамі ў абедзвюх руках, у руцэ другога – нешта накшталт веніка (у адной з аповесцяў гаворыцца, што Езуса білі таксама венікамі). За спінай апошняга ў праёме стаіць Пілат (з шырокай акладзістай барадой!) у дэліі і каралеўскім футры, аздобленым гарнастаем, і футравай шапцы-чалме, з жэзлам у правай руцэ. Пілат зусім не падобны на рымляніна, а хутчэй спісаны з каралеўскага ці магнацкага партрэта ХVІ ст. (толькі галаўны ўбор нагадвае пра Усход накшталт Турэччыны). Каранаванне цярновым вянком таксама было адным са спосабаў насмешкі над Езусам. (Цярновы вянец Хрыста набыў у візантыйскага імператара за вялікія грошы французскі кароль Людовік IX святы. Рэліквія захоўвалася ў вядомым парыжскім касцёле Сент-Шапель8. Дзея адбываецца на вуліцы з вежамі і камяніцамі. Басаногі Езус сядзіць на нябачным троне ў парваным плашчы і гімаціі, схіліўшы галаву. У скрыжаваных на каленях руках – скіпетр з чароту. Два воіны накладваюць вянок дзвюма палкамі, якія ўтвараюць крыж. (Гэты жэст узнік у італьянскім жывапісе ХV–XVI стст. і пазней быў пераняты мастакамі на поўначы Еўропы). Трэці рымлянін здзекліва стаў перад Езусам на адно калена, высунуўшы язык. Злева, збоку, спінай да гледача, стаіць багата апранутая жанчына і просты пажылы мужчына. У такім адлюстраванні А.Тарасевіч абапіраўся на паўночнаеўрапейскую традыцыю: падобны склад персанажаў уласцівы творам Босха, у той час як італьянскія мастакі малявалі цэлы натоўп (Дуччо, Джотта).

Шлях Езуса на Кальварыю коратка і падобна апісаны ўсімі чатырма евангелістамі, ёсць толькі адно, але істотнае адрозненне. У Яна крыж нясе толькі сам Езус, ва ўсіх астатніх (сіноптыкаў) воіны прымусілі несці крыж Сымона Кірынэйца. У Лукі сказана, што за Езусам ішла вялікая колькасць людзей і сярод іх жанчыны, якія плакалі. З апакрыфічнага «Евангелля Нікадзіма» мастакі ўзялі звесткі пра сустрэчу Езуса з Марыяй і Веранікай, а таксама імёны добрага і дрэннага разбойнікаў. На медзярыце А. Тарасевіча ў «Разарыуме» паперадзе ідуць тры жаўнеры з доўгімі дзідамі. Велізарны крыж, пад цяжарам якога Езус упаў на адно калена, дапамагае несці Сымон, за якім крочыць апошні жаўнер. Яшчэ адзін воін замахнуўся дубінай, а іншы – дзідай, каб ударыць амаль упаўшага Езуса. Наводдаль, на заднім плане, ідуць Марыя і, верагодна, Нікадзім ці Юзаф з Арыматэі (у Дзюрэра на гэтым месцы стаіць апостал Ян).

«Укрыжаванне» ў А. Тарасевіча мае кароткую сімвалічную рэдакцыю, якая на працягу стагоддзяў стала кананічнай. На восі сіметрычнай кампазіцыі ўзвышаецца вялізны крыж, фігура Езуса пададзена незвычайна (для беларускага мастацтва) экспрэсіўна, у спіральным павароце. Абапал крыжа стаяць Маці Божая і апостал Ян. На даляглядзе – панарама Ерузалема (не ўмоўная, а досыць рэальная дзякуючы разнастайнасці гмахаў і касцёлаў).

Літаратурнай асновай пасійных цыклаў служылі лацінскія аповесці пра Хрыстовыя мукі, у якіх тэксты кананічных Евангелляў былі значна дапоўненыя апакрыфічнымі апавяданнямі (Евангелле Нікадзіма і інш.) і ўрыўкамі з твораў сярэднявечных містыкаў (св. Бонавентуры, св. Брыгіты). Аповесць такога зместу на старабеларускай мове захавалася ў зборніку канца XV ст. з бібліятэкі Залускага. Я. Карскі лічыў, што пераклад быў зроблены з невядомага польскага рукапісу, няўмела складзенага паводле некалькіх лацінскіх аповесцяў, а таксама, магчыма, і чэшскіх. Аргументам за польскую першакрыніцу ён лічыў паланізмы ў перакладзе, аднак гэта можна тлумачыць і як агульную рысу тагачаснай беларускай мовы. Адзначым, што ў пачатку самой кнігі маецца надпіс «Passio Christi versa ex Latino in Dialektam Rutenam in Polonia usitatam»9.

З раннехрысціянскіх часоў пілігрымы ў Святой Зямлі праходзілі ў Ерузалеме шлях Хрыста з крыжам на Кальварыю (Via Dolorosa). Тады ж узнікла традыцыя адзначаць прыпынкі Крыжа (стацыі), вакол якіх дзякуючы францішканам склалася культавая практыка з пэўнымі абрадамі і малітвамі. Чатырнаццаць карцін на сюжэты гэтых прыпынкаў распаўсюдзіліся ў XV ст., а ў XVII ст. сталі абавязковымі ў кожным касцёле. Іх размяшчалі на сценах і пілонах храмаў па ходу стрэлкі гадзінніка, пачынаючы ад галоўнага алтара. Сюжэты (прыпынкі Крыжа) на гэтых карцінах ці скульптурных рэльефах наступныя. 1) Езус асуджаны на смерць. 2) Езус прымае свой Крыж. 3) Езус першы раз падае пад цяжарам Крыжа. 4) Езус сустракае сваю Маці. 5) Сымон Кірынэец дапамагае Езусу несці Крыж. 6) Вераніка выцірае твар Езуса хусткай. 7) Езус другі раз падае пад цяжарам Крыжа. 8) Езус размаўляе з ерузалемскімі жанчынамі. 9) Езус трэці раз падае пад цяжарам Крыжа. 10) З Езуса здымаюць адзенне. 11) Езуса прыбіваюць да Крыжа. 12) Езус памірае на Крыжы. 13) Цела Езуса здымаюць з Крыжа. 14) Цела Езуса кладуць у грабніцу10.

У Еўропе ў эпоху Контррэфармацыі ствараліся архітэктурна-мастацкія культавыя ансамблі, такія, як вядомая ў Польшчы Кальварыя Забжыдоўская. Комплексы кальварыйскіх каплічак-стацый часта стваралі пры сваіх касцёлах кармеліты – у пачатку XVIII ст. яны з’явіліся ў Мінску на гарыстым месцы, якое і сёння называецца Кальварыяй. Ёсць прыклады ўмуроўвання каплічак-стацый у агароджу касцёльнага цвінтара (вёска Суботнікі на Гродзеншчыне).

Для старабеларускага сакральнага мастацтва драматычныя сюжэты наогул нехарактэрныя; не выпадкова «П’ета», так часта ўвасобленая ў пластыцы еўрапейскага Сярэдневечча і Рэнесансу, у нашай скульптуры адсутнічае. З-за адсутнасці помнікаў ствараецца ўражанне, што ў беларускіх касцёлах стацыі Крыжовага шляху з’явіліся досыць позна: большасць ацалелых твораў гэтага цыклу належыць да ХІХ–ХХ стст. Аднак вядомы археаграфічныя звесткі, хоць нешматлікія, якія ўскосна сведчаць аб наяўнасці крыжовых цыклаў у выглядзе гравюраў ці карцінаў на палатне ў беларускіх касцёлах ва ўсялякім разе ў першай палове ХVII ст. Так, візіта Віленскай дыяцэзіі 1653–1654 гг. указвае ў шклоўскім касцёле на сценах 14 карцін, а ў Рудным сяле – «абразы на паперы» (напэўна, стацыі) 11. У дзятлаўскім касцёле (1646 г.), заснаваным Казімірам Львом Сапегам, візіта 1717 г. паведамляе пра роспісы на сценах: «абразоў на сценах, на муры маляваных – 10, але ўжо ад муру паадставалі і паападалі» 12. Тут яўна маюцца на ўвазе стацыі, пры тым, мяркуючы па захаванасці, намаляваныя ў сярэдзіне ці 2-й палове ХVII ст., таму што так званыя алтары «на оптыку» з’явіліся значна пазней, у 2-й палове ХVIII ст. З ацалелых Крыжовых стацый найбольш раннім можна лічыць барэльефы са штуку 2-й паловы ХVIII ст. у гродзенскім па-бернардынскім касцёле Узвышэння Святога. Незвычайнасць гродзенскага Крыжовага шляху ў тым, што дзесяць сюжэтаў знаходзяцца на месцы абразоў у верхніх ярусах алтароў, размешчаных пры міжнававых пілонах, у канцы бакавых наваў, у капліцах св. Барбары і Маці Божай Ларэтанскай. Спалучаны алтар св. Барбары – Падзенне пад Крыжам; Станіслава Косткі – сцэна з Веранікай; св. Бонавентуры – Нясенне Крыжа; св. Антонія – Укрыжаванне і г.д. Тым самым бакавыя алтары касцёла як бы маюць падвойнае сакральна-літургічнае прызначэнне. Толькі два рэльефы гарызантальнай кампазіцыі прымацаваныя на бакавых сценах. У 1801г. (напэўна, Казімірам Анташэўскім) былі намаляваныя стацыі Крыжовага шляху ў будслаўскім касцёле; незвычайная мініяцюрнасць і графічная манера жывапісу надае ім выгляд малюнкаў алоўкам і вуглем. У вядомай чарэйскай Белай царкве, паводле візітаў 1819 і 1828 гг., існавала бакавая капліца, сцены якой былі размаляваныя сюжэтамі Хрыстовых мукаў, а ў алтары ў якасці абраза знаходзілася сніцарская статуя Езуса, прывязанага да слупа13. Віцебская Петрапаўлаўская царква была размалявана «гісторыямі Старога і Новага Запавету», а па перыметры «14 стацыямі Мукі Хрыста» 14. Да нядаўняга часу роспісы пачатку ХІХ ст. на гэтую тэму існавалі ў царкве ў Слаўгарадзе (Прапойску).

Для ХІХ ст. характэрныя цыклы карцін на тэмы Мукаў, выкананыя пераважна невядомымі мастакамі акадэмічнай школы, знаёмымі з еўрапейскім жывапісам і яшчэ больш з графікай свайго часу і ранейшых эпох, якая часта служыла іконаграфічным узорам (касцёлы ў Жодзішках, Мосары, Ідолце, Геранёнах, мастак Т. Гзымскі, 1883). Ад гэтага ж часу «Мукі Хрыста» захаваліся ў некаторых праваслаўных цэрквах, магчыма, як спадчына апошніх дзесяцігоддзяў існавання уніяцкай Царквы. Пацвярджэнне гэтаму дае візіта віцебскіх цэркваў 1822 г.: у рынкавай Уваскрэсенскай царкве згадваецца 6 стацый на палатне, 9 іх было ў царкве св. Мікалая 15. У Турцы ацалеў дастаткова поўны цыкл, аднак крыху іншага складу ў параўнанні з тыповымі касцёльнымі 14-ю сюжэтамі: «Абмыванне ног», «Тайная вячэра», «Малітва аб чашы», «Пацалунак Юды», «Хрыстус перад Каяфам», «Хрыстус перад Пілатам», «Бічаванне Хрыста», «Каранаванне цернем», «Нясенне крыжа», «Укрыжаванне», «Зняцце з крыжа», «Аплакванне Хрыста». У аснову цыкла па сутнасці пакладзены толькі тэкст кананічных Евангелляў (перш за ўсё ад Мацвея). Верагодна, з пасійных цыклаў паходзяць разрозненыя абразы ў Ятры, Іллі, Бездзежы. Кранальны прымітыў «Аплакванне Хрыста» з Парахонска мае фундатарскі подпіс сялянскай (ці мяшчанскай) сям’і і дату «1794», якая нагадвае пра трагічныя падзеі паўстання Тадэвуша Касцюшкі. Некаторыя ацалелыя пасійныя абразы гіпатэтычна маглі б паходзіць з іканастасаў. Так, у віцебскай царкве Яна Евангеліста апошні, чацвёрты рад утваралі стацыі; у Заронаве (царква 1717 г.) – стацыі знаходзіліся паміж мясцовым і апостальскім радамі іканастаса 16. У расійскіх цэрквах у другой палове ХVII ст. з’яўляецца «страстной ряд» над святочным або ў самым версе.

Нельга не згадаць пра унікальны беларускі помнік з роспісамі таленавітага і самабытнага, на жаль, невядомага мастака на тэмы Хрыстовых мукаў – ахвярнік канца ХVIII ст. з царквы ў Хатлянах (на Міншчыне). Такія «їertowniki» (ад старажытнага кірылічнага «жертвенник») зрэдку згадваюцца ў візітах уніяцкіх цэркваў. Хатлянскі роспіс размешчаны на філёнках бакавых сценак ахвярніка-шафкі ў два ярусы. З васьмі сцэнаў дзве ўзятыя са Старога Запавету – «Забойства Авеля» і «Ахвяраванне Ізаака». Сюжэты Новага Запавету пачынаюцца вельмі рэдкай выявай – «Дзіця Езус, якое спіць на крыжы», – потым ідуць уласна Крыжовыя сцэны, кампазіцыі якіх кранаюць простасцю і выразнасцю. Мастак рэзка выдзяляе маштабам фігуру Езуса, астатнія асобы сапраўды мініяцюрныя (гэты прыём характэрны для іканапісу). У «Маленні аб чашы» Езус стаіць пад пальмай на ўзгорку, з дакорам пазіраючы на паснуўшых унізе апосталаў. Кампазіцыйна па дыяганалі ў верхнім правым вугле размешчана буйная фігура анёла з келіхам. Удалечыні Юда паказвае рукой на Езуса рымскаму воіну.

«Катаванне Езуса каля слупа» пададзена праз сімвалы: у цэнтры – асветленая, моцная, фізічна дасканалая фігура Езуса ў набедранай павязцы, паўакрытая пурпуровым плашчом, з чаротам у звязаных руках; за ім ледзь віднеецца крыж. Абапал – слуп-калона з пеўнікам наверсе нагадвае аб слабасці і пакаянні Пятра; лесвіцы і кап’ё – сімвалы з «Укрыжавання»; на падлозе – келіх, збан і міса (з умывання рук Пілатам), ахвярны баранчык з крыжыкам, скамечаная шата, кошык з вінаградам(?). У наступнай сцэне Езус не падае пад крыжам, не сагнуўся, а, спыніўшыся на шляху на Галгофу, стаіць (франтальна) на шырока расстаўленых нагах і з сумным дакорам глядзіць на нябачных людзей – на нас усіх.

Познебарочныя рысы маюць манументальныя постаці Марыі і апостала Яна абапал узнятага крыжа з Езусам, як бы крышку аддаленага ў глыбіню прасторы, якую ўтварае шаравата-блакітнае воблачнае неба. На даляглядзе – белыя гмахі Ерузалема. Нягледзячы на асобныя элементы праваслаўнай іканаграфіі, «Укрыжаванне» належыць да традыцыі познеуніяцкага мастацтва. У заключнай сцэне «Пакладанне ў грабніцу» нешматлікія асобы цесна згрупаваныя: Юзаф і Нікадзім кладуць у грабніцу цела Хрыста, да рукі якога прыпала ўкленчаная Магдалена; Марыя і Ян стаяць над Езусам, іх фігуры і жэсты рук, як на Галгофе. Трагічнасць моманту падкрэслівае цёмна-вохрысты, амаль чорны, фон. Ніхто яшчэ не ведае, што адбудзецца на трэці дзень...