НАШЫХ ДЗЁН КРЫГАХОД

Дзядзька Казюк і цётка Анця

Немцаў у маленстве я ненавідзела. І не толькі таму, што яны забілі Зіну Партнову, Марата Казея, Колю Гойшыка, што жорстка разлучылі дзяўчынку Лену з ейным бацькам з маёй улюбёнай кніжкі «Девочка ищет отца», але яшчэ і таму, што яны хацелі забіць маіх сябровак — Клару і Лізу. Праўда, гэта, відаць, усё ж гучна сказана — «сябровак»… А можа й не гучна. Бо калі мы ўлетку разам гойсалі па Гойдышаве, яны ж былі маімі сяброўкамі, хоць бы і на кароткі час. А ці лічылі яны нас з маёй сястрой гэтаксама сяброўкамі? Ну, хто ж яго…

Але не гэта важна. А важна тое, што ў ненавісных мною немцаў нічога з гэтага не выйшла! Бо татаў стрыечны брат, а мой хросны дзядзька Казюк, накруціў ім вя-ялізную дуліну! Што праўда, падрабязнасцяў пра тое, як ён яе накручваў, мы не ведалі, бо і праз дзесяць, і праз дваццаць гадоў ён не любіў распавядаць пра гэта. Ды затое мы ведалі галоўнае: вайной, калі ў Полацку немцы рабілі аблаву на габрэяў, бацькам Клары і Лізы — Навуму і Норы — удалося разам з сынам Мішам уцячы. Тады ў іх яшчэ быў адзін Міша — першынец. Яны неяк дабрылі ажно да нашага Гойдышава, а гэта цэлых семдзесят з ладным гакам кіламетраў ад Полацка, і дзядзька Казюк схаваў іх ад немцаў. Няшмат ведаю падрабязнасцяў пра тое, як ён іх хаваў — хіба што, у склепе…

Праз усё жыццё збераглі Навум і Нора ўдзячнасць майму хроснаму, на ўсё жыццё засталіся блізкімі іхнія сем’і, а потым і сем’і іхніх дзяцей. Пасля ж вайны нарадзіліся ва ўратаванай сям’і Ліза, Сёмка, Клара. Таму мы, гойдышаўская дзятва, таксама былі ўдзячныя дзядзьку Казюку і цётцы Анці. Бо ўжо тады разумелі, што калі б не выратавалі яны тых траіх, то й не нарадзіліся б гэтыя трое — нашы сябры, пасляваеннікі… Гэткая вось простая і адначасна магутная праўда жыцця.

Штолета бацькі прывозілі на вакацыі Лізу, Сёмку і Клару ў Гойдышава. З Сёмкам мы неяк менш сябравалі, а з Лізай і Кларай гойсалі ў ягады, гулялі ў лялькі, будавалі ў двары хаткі. А калі збіраліся ў пуні дзядзькі Эдварда, тут ужо было раздолле для хованак:

— Раз, два, тры, чатыры, пяць! Я ўжо іду шукаць!

— Тук-тук, Клара ёсць! Тук-тук, Рэня ёсць! Тук-тук, Норбэрт…

Норбэрт плача — яму ў чарговы раз не ўдалося надзейна схавацца. І аднойчы Клара яшчэ да таго, як Норбэрт прыбег у пуню, прапанавала нам паддацца яму, бо, маўляў, што з яго, замежнага нашага госця, возьмеш. Так і зрабілі. І наш наіўны polak mały* распавядаў потым узахлёб сваім дзядку з бабцяй, які ён быў зух у хованках.

Ніякіх званняў і ўзнагародаў дзядзька Казюк з цёткай Анцяй за свой адважны ўчынак ад дзяржавы не атрымалі. Ні ў якія праведнікі іх ніхто не запісаў. Але ўся наша ваколіца затое была бясконца ўдзячная ім. Бо і Навум, і Нора былі добрымі дактарамі, працавалі ў полацкай бальніцы і ажно да таго самага дня, калі яны аднойчы назаўсёды пакінулі Полацк і выехалі ў Ізраіль, да іх можна было звярнуцца па дапамогу. У любую пару дня і ночы. Без аніякіх папярэдніх запісаў і дамоваў. Дастаткова было проста прыехаць, сказаць, што ты з Глыбоччыны, і табе адразу была гарантавана кваліфікаваная медыцынская дапамога. Неверагодна? Так, на цяперашні час і нашы прагматычныя стасункі амаль што неверагодна. Але так было.

Дык і ездзілі час ад часу. Зазвычай збіралася некалькі чалавек разам ды ехалі нанач, каб ужо звечара гаспадары бачылі, колькі да іх пацыентаў панаехала. Усім прыезджым знаходзілася месца ў тым прасторным доме. А назаўтра нашы дактары выкройвалі час са свайго працоўнага дня, каб ужо ў сваім доме, які верна ахоўваў прыгажун аўчар, прыняць хворых з Глыбоччыны. Мае тата з мамай таксама ездзілі. Ды і нас, дзяцей, кожнага ў свой час вазілі.

...Памятаю пахаванне майго хроснага, дзядзькі Казюка. Дамавіна з нябожчыкам стаяла ўжо ў касцёле, людзі, як звычайна, спавядаліся да пачатку Імшы, жанкі паціху перабіралі пацерынкі ружанцаў, а я чамусьці на нейкі час апынулася на суседняй лаўцы з Навумам Сямёнавічам. Ён быў задуменны, сцішаны… Мой тата падсеў да яго і сказаў штосьці пра тое, што вось ён, наш шаноўны доктар, у нашым задарожскім касцёле, пры такой нагодзе… Татаў суразмоўца сумна так усміхнуўся і ціха сказаў:

— Франак, дык а для мяне гэты храм не чужы… Хрысцілі ж нас тады… тут… Уначы хрысцілі…

Думаю вось цяпер пра таго адважнага святара, які, вядома ж, моцна рызыкаваў, удзяліўшы ўцекачам сакрамэнт хросту… А таксама думаю, што, магчыма, у мяне і ў іх, каго тады тут патаемна ўначы хрысцілі, адзін хросны — дзядзька Казюк...

Тата з мамай у дзень шлюбу.

Маміны памочнікі

Мы ўсе пяцёра былі яе памочнікамі. Нягледзячы на тое, колькі каму гадоў і што ты ўжо ўмееш рабіць. Жаночай працы ў сялянскай хаце — рабі-рабі ды папраўся. Цалкам гэта правільна хтосьці сказаў, што на жанчыне трымаюцца тры вуглы хаты, а на мужчыну — чацвёрты. Вось мы і дапамагалі маме ўтрымліваць тыя тры вуглы. І ніштавата атрымлівалася — ніводзін не падкасіўся. А тата часам мог і панаракаць, што яму мала дапамогі: чатыры дачкі ў хаце і адзін хлапец. Потым дзве старэйшыя дачкі выскачылі замуж, а татаваму памочніку Альдаку лёсіла памерці маладым ды нежанатым. Засталіся мы пры тату з мамай удзвюх з Марыяй і ўжо — хоцькі-няхоцькі — але даводзілася брацца нам і за мужчынскую працу. Сена сушылі, вазілі ды складалі разам з татам, у дровы разам з ім хадзілі. Не, секчы то не секлі, але спраўна так пасопвалі ды цягалі алешыны з кустоўя ў кучы, а дома ўжо з татам пілавалі. Ды гэта ўжо было ў Гойдышаве.

А раней — у Чаранках… Сапраўднымі мамінымі памочнікамі былі, вядома ж, нашы старэйшыя. Пазней мама са смехам распавядала, як дапамагала ёй свойчас, напрыклад, Герця, калі была яшчэ ў пялюшках. Што праўда, дапамагала болей з прынукі, але сваім голасным крыкам некалькі разоў выручыла маму. А было так. Няпрошаныя госці з лесу, гэтак званыя «партызаны», чарговы раз заявіліся ўначы ды ўзнялі ў хаце вэрхал: «Дзе гаспадар? Дзе хаваецца? Кажы праўду, а то...». Іхняе «а то…» было настолькі пераканаўчае, што ў калысцы абудзілася малая Герця і спрасонку таксама раскрычалася на ўсю моц. Прыхадням гэта зусім не спадабалася — яны ж, вядома, лічылі, што крычаць па начах у нашых хатах можна толькі ім. Словам, Герця крычыць сабе, дзядзькі са стрэльбамі — сабе. І дзіва-дзіўнае — саступілі лясныя грамілы: абмацюкалі яны ўсіх прысутных і адсутных дый выкуліліся за парог.

Мама ад радасці расцалавала малую. А калі наступным разам няпрошаныя госці сярэдначы загрукалі ў вокны, яна адразу ж упоцемках пачала трэсці Герцю. Ды тая спіць соладка, прычмоквае спрасонку, наеўшыся мамінага малачка. Мама ў роспачы шчыпанула раз-другі малую. Гэткага Герця ўжо не сцярпела — ды ў крык… Прыхадні на парозе, а ў хаце лямант. Мама з малой бегае па хаце, бядуе, што дзіця во знячэўку расхварэлася — не ўходаць ніяк. Патапталіся, патапталіся тыя, прыхапілі, што мама похапкам падкінула ім з ежы, дый выкуліліся за парог.

Памятаю, як мама расказвала гэта і смяялася, мы таксама пасмейваліся, а тата раптам уздыхнуў: «Малыя тут жарты. Прыхадні ж са стрэльбамі былі…». Мама змянілася з твару, панікла, а праз момант ціха сказала: «Дык а што рабіць было? Ратаваліся, як маглі…».

Іншым разам выратаваў Альдак. Гэтаксама ўначы наляцелі прыхадні з лесу. Тата ж у той вечар быў на хутары ў бабулі Францішкі, ягонай маці. Была субота. Бабуля вытапіла лазню, а яму, які ні ўдзень, ні ўначы не здымаў з сябе адзення, вядома ж, вунь як хацелася памыцца. Да таго ж прастудзіўся, меў катар і спадзяваўся выпарыць яго бярозавым венікам. А ў гэты час у Чаранкі і заявіліся прыхадні з лесу ды запатрабавалі ежу. Але ж мама ведала, што потым яны, як заўсёды, пачнуць дапытвацца, дзе гаспадар. І яна, збіраючы на стол, мітнулася па малако ў сені ды неўпрыкмет шапнула малому Альдаку, каб ён бег штосілы да бабулі — папярэдзіў.

Пакуль нязваныя госці елі ды грымелі на маму, гразіліся, што кепска ёй можа быць, калі яны нарэшце зловяць яе гаспадара, Альдак дабег да бабулі. Тата проста з лазні, похапкам нацягнуўшы так-сяк на мокрае цела апратку, кінуўся ў лес, у Парашына.

А праз нейкі час на бабулін хутар сапраўды завіталі людзі з лесу — дапытваліся, шукалі, пагражалі. Бабуля Францішка адно круціла галавой ды бедавала. Плакала і малілася, малілася і плакала. І ўсё выйшла на добрае. Тата чарговы раз быў выратаваны. На гэты раз дзякуючы Альдаку.

Так нашы старэйшыя дапамагалі тату з мамай, а значыць і нам з Марыяй, якія нарадзіліся нашмат пазней. Нам лёсіла прыйсці ў гэты свет дзякуючы і той іхняй дапамозе.

Мая сям’я ў Чаранках. Я, немаўлятка, спала тады ў зыбцы.

Бабуля Францішка

Заўсёды, калі толькі ўзгадаю бабулю Францішку, чамусьці адразу бачу ейныя босыя ногі на гойдышаўскай дарозе. Я, калі перабягала басанож тую колкую, выпетраную ветрам ды высушаную сонцам дарогу, міжволі падкурчвала пальцы ад болю — гэткая яна была калючая. Не, пасля дажджу ды ўлетку то па ёй адна любата была бегаць басанож, пакідаючы за сабой выразныя сляды. А то сыдземся з Рэняй пасля цёплага летняга дажджу ды накруцім пяткамі шмат «сподачкаў» на гліне. Сподачкі высахнуць потым альбо дажджом напоўняцца, а пяткі ажно гараць ад тае працы. Але гэта пасля дажджу. Ну а высахлыя чырвоныя камякі з гліны на той дарозе — гэта скажу я вам… Як толькі згадаю іх, так і хочацца падкурчыць пальцы — той боль нібы й цяпер даганяе мяне.

А бабулі Францішцы хоць бы што! Ёй ці па гладкай падлозе босымі нагамі, ці па гэткай во колкай гліне — без розніцы. «Пахадзі столькі, колькі я прайшла за сваю жытку — і ты не будзеш ехатаць», — смяялася з мяне бабуля.

Яна і ў касцёл улетку басанож хадзіла. Пантофлі нясе сабе ў торбачцы, непадалёк ад касцёла знойдзе якое балотца альбо лужыну, памые ногі і ў касцёл ужо ўваходзіць фарсіста — у пантофлях. З вясны і да позняй восені — усюды басанож.

...Праз колькі дзён пасля пахавання Альдака яна таксама прыйшла босая. На двары быў канец кастрычніка. Чамусьці зусім не памятаю бабулю на пахаванні. Ну не, не магла ж яна не быць на ім… Проста мне не ў памяці. А тады, праз некалькі дзён, яна прыйшла да мамы. Як я цяпер разумею, ужо хто-хто, а яна, якая нарадзіла дзевяцярых дзяцей і пахавала з іх шасцёра, яна то ўжо добра ведала, што гэта такое — пахаваць сына, дарослага, высокага, прыгожага... Мама ўбачыла бабулю праз вакно і выйшла насустрач, на дарогу. Мама была ў сандалях, а бабуля — босая. Я стаяла побач, глядзела на тыя дзве пары ног і баялася падняць галаву — баялася слёз, якіх так шмат было ў нашай хаце ў тыя дні. Яны, здаецца, нават не прамовілі «дабрыдзень», проста абняліся: мама плакала, а бабуля ціха штосьці ўсё казала-казала… Супакойвала. Не памятаю слоў. Там, на дарозе, не памятаю, ды вельмі выразна затое запамятала, пра што яны гаварылі потым, ужо ў хаце.

Мама прызналася, як баіцца яна цяпер смерці. Раней, казала, нават і не думала пра яе, а цяпер, пасля таго як забрала смертухна Альдака, баіцца. Прызнавалася ў гэтым, вінавацілася, бо як жа гэта, каб маці ды баялася той дарогі, куды пайшоў яе сын?! «Не магу гэтаму страху даць рады», — шаптала, абхапіўшы галаву рукамі. А бабуля як засмяецца раптам на яе словы! Выразна памятаю, як яна засмяялася, — мне ажно холадна зрабілася ад таго смеху.

— А я ж вот хоць сёння гатовая пайсці туды! Хоць сёння! Хоць во цяпер… Нават і хочацца хутчэй з маімі ўсімі там спаткацца, — казала яна.

У яе тады ўжо шмат было «там»: мой дзядуля Адам, іхнія шасцёра дзяцей, а мае, значыцца, дзядзькі ды цёткі, якія памерлі малымі ды маладымі. Я ніколі іх не бачыла, і мне неяк ажно дзіўна было, што бабуля хацела хутчэй ужо да іх, не вядомых мне. Тут, на зямлі, былі яе два сыны, дачка, унукі, мы вось былі ў Гойдышаве, а яна чамусьці хацела ад усіх нас — туды…

Наша загадкавая бабуля Францішка. Так добра было нам разам з ёю ляжаць на цёплай печы, грызці сушаныя яблыкі ды слухаць казкі. Так весела было смяяцца на яе жартачкі! Калі я ўжо стала дарослай, сястра Аля неяк згадала, як часта бабулі Францішцы балела галава. Яна ішла тады на гарод, клалася ў бульбяную баразну і туліла сваю хворую галаву да зямлі… Калі думаю пра гэта — хочацца плакаць. Бо добра ведаю, што гэта такое — мігрэнь. І калі не мець ад яе аніякіх пігулак… Часта згадваю сваю бабулю. Асабліва ў часе прыступаў мігрэні. І адчуваю сябе нібы вінаватаю перад ёю, паспешліва глытаючы дакучлівыя лекі, якія хоць і не лечаць, ды ўсё ж хоць трохі прытупляюць мой спадчынны боль…

Яна мела ўвогуле даволі круты характар, наша бабуля Францішка. Мама не любіла тое ўспамінаць, але ў маладосці, калі мама толькі выйшла замуж, яны — свякроўка і нявестка — не надта ладзілі паміж сабой. «Былі ў нас непераліўкі», — загадкава пасмейвалася мама. Ды як не жылі разам, то й пералілося яно неяк. Не памятаю, каб мама надта наракала на тыя «непераліўкі», дык не памятаю іх і я. А вось тое, як бабуля ў кастрычніку завітала да нас басанож, як мама выйшла ёй насустрач, як абняліся яны проста на дарозе, — памятаю. Уваччу стаяць іхнія дзве постаці і дзве пары іхніх ног на гразкай гойдышаўскай дарозе.

Бабуліна мара хутчэй сустрэцца «з усімі сваімі» збылася пасля таго дня яшчэ няхутка. Лёсіла ёй яшчэ далёкая дарога ажно ў Латвію, куды выехаў яе сын, а мой, значыцца, дзядзька Адам з сям’ёй. А як бабуля жыла з імі ў нашых Гарнастаях, то і паехала разам шукаць лепшай долі. Што праўда, лепшую долю шукаў дзядзька Адам для сваёй сям’і, ну а бабуля што ж — як нітка за іголкай, так і яна за сваім меншым. На латышскім хутары Тылткалне, дзе яны жылі, яна і дачакалася таго моманту, калі паклікаў яе Пан Бог, і яна вырушыла на сустрэчу з Ім ды «з усімі сваімі». Напэўна ж, тая сустрэча адбылася. Бо ў Нябесным Валадарстве, як я разумею, няма межавых перашкодаў, візы там не патрэбныя…

Пятрок з Герцяй неўзабаве пасля іхняга вяселля.

«Ты уехала в знойные степья…»

Так спяваў Герцін Пятрок:

Ты уехала в знойные степья, Я ушел на разведку в тайгу…

Вельмі ён любіў гэтую песню і спяваў менавіта так — «степья» замест «степи». І што яму даліся тыя геолагі? Сам ён ніякім геолагам не быў, падазраю, што нават слаба ўяўляў, чым яны займаюцца, а песню зацягваў надта задушэўна.

Захапіла я яшчэ той шчаслівы час, калі людзі ў вёсках спявалі. На вяселлях, хрэсьбінах, на выправінах у войска. А нават і па дарозе на працу альбо вяртаючыся з яе. Пасядуць жанчыны ў брыкі, ногі пазвешваюць, вырушаць у якую Забегліцу ці Езуліна на сенакос і зацягнуць раптам: «Каля млына, каля млына расцвіла каліна-а-а, там дзяўчына воду брала — сама чарнабрыва-а-а»… Так што карцінкі са старых фільмаў пра песні на калгасных палях-дарогах зусім не маняць. Вядома, не гэтак там ужо зладжана атрымлівалася, не на галасы. Але спявалі!

І рэпертуар быў багаты. Што праўда, і стракаты. Зацягвалі «Ой ляцелі гусі з броду…», а потым раптам маглі жахнуць пра Кацюшу, што выходзіла «на высокий берег, на крутой». Калі ж мужчыны ў якім застоллі добра падпівалі, то па-змоўніцку так, міргнуўшы адзін аднаму, маглі зацягнуць і «Шумел камыш, деревья гнулись, а ночка тёмная была-а-а». На гэта жанчына каторая магла адразу ж прысарамаціць: «Даліся вам гэтыя камышы! Дзеці вунь слухаюць!». І песня аціхала. Не магу ўявіць такое цяпер, хоць вы мяне рэжце! Па-першае, не магу ўявіць, што людзі за сталом альбо на лавачцы пад хатай, альбо па дарозе на працу хорам спяваюць. А па-другое, цяжка ўявіць, што спевакі лічаць прымятую траву чымсьці надта ж ужо непрыстойным. Словам, «сексуальная рэвалюцыя» ў маім Гойдышаве надта запазнілася. І я ані не бядую з гэтае прычыны.

Была, праўда, і яшчэ адна песня — пра нейкага матрасёнка. Штосьці там такое жаласнае было і павучальнае для маладых дзяўчат — пра дзяўчыну, якая сваёй маці не паслухалася, а кінулася ў свет шукаць прыгожае жыццё. Вярнулася ж яна са сваіх пошукаў ні з чым — «еду в о-одной юбке-е…». Мала, што вярнулася дачушка ў адной спадніцы, дык яшчэ і ў падале прывезла «падаруначак». Ну а маці суворай аказалася, выслухаць ды прыняць дачушку не захацела, а ў дадатак яшчэ й нагадала: «…ты совета моего слушать не хотела-а». Прайшло даволі часу, пакуль я зразумела, што тая неразумная дзяўчына не паслухалася матчынай парады. Напачатку ж у гэтай песні мне чулася выразная палітычная афарбоўка. Я думала, што маці тая мела савецкага мужа — Савета, значыць. І гісторыя ў маім разуменні набывала яшчэ большую трагічнасць. Думала я, што маці свойчас, стаўшы ўдавой, выйшла замуж за Савета, а дачка так яго неўзлюбіла, што кінулася ў свет — абы толькі не жыць пад адной страхой з тым Саветам. З часам, пазнаўшы больш расейскіх словаў, я дапетрыла, што ніякага злоснага Савета–айчыма з вырачынымі па-зверску вірламі ўвогуле ў той песні не было. Ды нават не ведаю, чый варыянт лепшы. Ну але што ж, давялося згадзіцца. У любым выпадку, тая жаласна-павучальная гісторыя для дзяўчат была не лішняй — каб памяталі, чым можа скончыцца гісторыя, калі ты кінешся на злом галавы за нейкім там заезджым матросам. Хоцькі-няхоцькі, як той казаў, а задумаешся.

Кіно прыехала!

Маё першае кіно. Якое яно было? Як называлася? Не памятаю. Адно добра ў памяці, што напачатку былі дыяфільмы ў Барысавых, гэта значыць, у Толікавай хаце. Прыходзілі мы ў той «кінатэатр», вядома ж, зімовымі вечарамі, пераважна ў нядзелю. Адна сцяна завешвалася белай прасцінай, мы сядалі насупраць экрана, выключалася святло, і цёця Каця, Толікава мама, пачынала паціху пакручваць апарат ды чытаць подпісы пад карцінкамі. А ў глядзельнай зале сядзелі, прыціхлыя, мы з Рэняй, Толік са сваёй сястрой Галяй, цётка Анця, Рэніна мама ды мая мама. Ішло кіно…

У клубе ж усё было зусім інакш. Іншым быў апарат, з якога вылятала гаваркое, спеўнае кіно. Тут ужо быў не маленькі нямы апарацік, а самы сапраўдны кінадзвіжок, які тарахцеў сабе пасярод залы. Час ад часу стужка ірвалася. Тады ўспыхвала святло, кінамеханік, а па-нашаму кіншчык, склейваў стужку, і неўзабаве цуд працягваўся. Кіншчык Міцька прыязджаў у нашае Гойдышава раз на тыдзень, і тады збіраўся паўнюткі клуб. Мы з Марыяй глядзелі ўсё падрад, калі толькі на Міцькавай афішы не было злавеснай прыпіскі: «Апроч дзяцей да 16-ці гадоў». Усе «кіны» былі нашымі зусім не таму, што тата з мамай рупіліся гэтак далучаць нас да кінамастацтва і не шкадавалі на тое грошай, але таму, што глядзелі мы іх бясплатна. І гэта зусім немалаважная дэталь. Бо дзе б мы набраліся кожны раз па 5 савецкіх капеек за тое кіно?

А глядзелі мы бясплатна таму, што кіншчык Міцька заўсёды начаваў у нас пасля чарговага сеансу. Грошай ён нам, зразумелая рэч, ніякіх не плаціў за гэта. Але затое ўсе мы маглі глядзець кіно колькі душа пажадае. І гэта як для нас з Марыяй было нашмат важней. А назаўтра прыязджала машына, ён грузіў свой апарат ды каробкі са стужкамі і ад’язджаў. Да наступнага разу.

Як я яму зайздросціла! Бо ён мог глядзець тыя кіны па шмат разоў! А яшчэ ён надта ж лоўка пісаў афішы: калі было плакатнае пяро, пісаў ім, ну а калі гублялася альбо зломвалася, Міцька і такой мітрэнзе даваў рады: скруціць паперчыну, прыцісне яе, каб яна стала пругкай ды плоскай, нібы шчэпка, і старанна выведзе гэткай прыладай назву… Чараўнік!

А яшчэ Міцька быў невыносным жартаўніком. Як ён толькі з нас з Марыяй не здзекаваўся! Прыдумае, напрыклад, такі жарцік: «Верыце ў тое, што калі вы залезеце пад стол, а я стукну па ім тры разы, вы не зможаце там уседзець?». Як гэта? Не верым! То лезце пад стол. Вагаемся, боязна пазіраем адна на адну, але ўрэшце забіраемся пад стол. Сядзім. Міцька ж з важным выглядам сядае, нахіляецца, правярае, ці мы там, і важна так стукае па стале адзін раз. Мы сядзім і, стаіўшы дыханне, у кожную хвіліну гатовыя даць дзеркача на выпадак, калі здарыцца штосьці жахлівае, чакаем… Міцька праз нейкі час стукае яшчэ раз па стале. Мы пад сталом прыціскаемся адна да адной… А Міцька выходзіць з хаты і ўжо з сяней чуецца ягоны голас: «Ну а заўтра я, можа, стукну трэці раз! Чакайце!». Ух! Выкочваемся з-пад стала, рагочам усе разам. Маме з татам таксама весела…

Я – школьніца.

З паходняй у руках

У мяне былі тры непадобныя паміж сабой дарогі ў школу: у пачатковую, васьмігодку і дзесяцігодку. Самая нецікавая дарога была першыя чатыры гады: пяць хвілінаў хады з хаты — і ты ўжо сядзіш за сваёй партаю. У Рэні тое ж самае: праз адну хату — школа. Аднакласнікі паспеюць за час сваіх дарог пабіцца й памірыцца, а на нашых вуснах яшчэ смак ранішніх бліноў. Не памятаю, як Рэня, а я марыла, каб хутчэй настаў той час, калі і ў мяне таксама дарогі будуць як у людзей.

І вось — пяты клас! Ідзем у Задарожжа! Ды яшчэ праз рэчку, няхай сабе і вузенькую, праз нашу Кабыліцу, і праз лес — Кухціна! А гэта ўжо не жарты! У задарожскай школе нас усіх, хто хадзіў з нашых ваколіцаў, называлі мацюкоўцамі. Цэнтр калгаса — Мацюкова, ну а мы адпаведна, не глядзі, што жылі ў Гойдышаве, Гаравых, Лісіцах, Вэйткаве, усе мы былі мацюкоўцамі.

Увосень ды ўвесну хадзілі невялікімі групкамі — хто з кім сябраваў. А вось позняй восенню ды ўзімку ўжо было не да сімпатый-антыпатый. Да таго, як выпадзе снег, мы збіраліся зазвычай у дзве вялікія групы: хлопцы — асобна, дзяўчаты — асобна. Амаль у кожнага ў руках — паходня. Прыгожа гучыць. А на справе то яно выглядала больш празаічна. Мама брала даўгаваты кій, туга намотвала на ягоны канец старое рыззё, туга завязвала яго, абмаквала гэтую балдавешку ў салярку, давала ёй сцячы, і калі я выкульвалася за парог, уручала мне такую вось паходню. Ідзі, дачка, вучыся!

Да лесу мы хоць і ў цемры, але ўсё ж не запальвалі свае паходні, бо іх проста не хапіла б на ўсю дарогу. А ў лесе, калі за кожнай ялінай цябе надчэквае воўк альбо які страхалюд, тут ужо без агню аніяк. Што праўда, за чатыры гады такіх ходак у Задарожжа ніхто з нас не сустрэў ні ваўка, ні страхалюда. Ды гэта, мабыць, толькі таму, што мы былі з паходнямі.

Але найцікавейшыя нашы дарогі ў Задарожскую школу былі тады, калі выпадаў снег. Не цяперашні снег, які прысыпле збольшага зямлю, прыцярушыць яе ў бель, і паэты кінуцца адразу складаць вершы, а фатографы шчоўкаць сваімі «мыльніцамі». А такі снег, які ляжаў гурбамі ажно пад стрэхі, вакол нашых хатаў, уздоўж дарог, калі ў завею можна было збіцца з дарогі альбо, вярнуўшыся са школы, спачатку трэба было шуфлем адгарнуць яго з ганку, каб магчы адчыніць дзверы ў сені.

У такую снежную пару нам з калгаса давалі коней — ездзіць у школу. О, гэта былі прыгоды! Гэта былі падарожжы! Звычайна выдзялялі двух коней: аднаго — з гараўской брыгады, другога — з мацюкоўскай. Напачатку нашу мацюкоўскую групу вазіў конюх, аднавокі дзядзька Мацкевіч, а потым нашы хлопцы падраслі і самі ўжо добра спраўляліся з коньмі. Пасядзем на сані гурбою, ухопімся ці то за бакавыя дошкі, ці то за суседа і… наперад! Сем жыдоў — не воз, абы конь павёз! Прашу не вінаваціць мяне тут у антысемітызме, гэта — народная творчасць, а з яе слоў выкідаць ці замяняць, як і з песні, не выпадае.

Колькі разоў на паваротах то адзін, то другі з нас выкульваліся з таго воза — не злічыць. Выкуліцца такі чарговы недарэка, залямантуюць астатнія, фурман прыпыніцца, пакуль недарэка дагоніць сані ды зноў на іх ускочыць, і тады зноў рэзкі свіст пугі — мы зноў імчым наперад. А калі на дварэ мароз-траскун, тут ужо пільнуйся, каб нос, вушы, шчокі не падмарозіць. Бацькі дома наказвалі: «Вы ж там сачыце адзін за адным, каб не пабялелі». А ледзь трохі хто пабялее, гэта значыць, пачаў падмярзаць, снегам, снегам штосілачкі трэш-трэш і адатрэш. Калі, вядома, не спознішся заўважыць белую пляму.

А ўвесну, калі пачнецца разводдзе, там ужо свае прыгоды. Наша Кабыліца — далёка не Нёман, не Дзвіна і не Сож, гэта, хутчэй, нават і не рака, а невялікі ручай. Але ж у нас іншай ракі не было, а таму і выпадала, каб яна таксама ўсур’ёз разлівалася. Яна і праўда, разлівалася, але, паклаўшы руку на сэрца, ну… не настолькі шырока, каб не змагчы пашукаць вузейшага, зручнейшага месца ды перабрысці праз яе. І вось увесну надыходзіў той дзень, калі нам ну нізавошта немагчыма было пераправіцца цераз нашу Кабыліцу. І мы… вярталіся дружна дахаты. Усе. Менавіта важна было, каб усе вярнуліся. Калі ж хоць адзін з нас дабіраўся неяк у школу — эфект быў ужо зусім не той. Да таго ж, ва ўсіх, хто не дабраўся, тады быў шанец атрымаць на гарэхі ад нашага суровага школьнага дырэктара.

Ну а ў сярэднюю Пліскую школу мы ездзілі на роварах, і гэтую радасць не параўнаеш ні з чым! І тады, калі ездзілі гурбою, і тады, калі я ехала адна. Прызнаюся, вельмі любіла ездзіць адна. Была ў мяне свая таямніца, пра якую не ведалі мае сяброўкі — я вельмі любіла вершы, шмат ведала напамяць. Дык і чытала іх напамяць па дарозе, калі ніхто не чуў. Чытаеш так, чытаеш Ясеніна альбо Багдановіча, круціш мерна педалі і не заўважыш, як пралятуць тыя сем кіламетраў. Цяжка такое зразумець, але й цяпер, калі зрэдку праязджаю па той дарозе ўжо на машыне, а мае спадарожнікі маўчаць, я, вядома, нікому не кажу пра гэта, але ў памяці амаль заўсёды ў такія хвіліны ўсплываюць радкі з Ясеніна, якога я ў свае школьныя гады моцна любіла. Але найчасцей згадваецца наш Максім Багдановіч:

…У родным краю ёсць крыніца Жывой вады. Там толькі я змагу пазбыцца Сваёй нуды.

Гл. таксама:
:: НАШЫХ ДЗЁН КРЫГАХОД (№1(71)/2015) ::
:: НАШЫХ ДЗЁН КРЫГАХОД (№1(83)/2018) ::

* Малы паляк (з польск.).