«ЗА ШКЛОМ АПОСТАЛЬСКАЕ ПОШТЫ»

Юрка Голуб. Гродна, 2015 г.

Ажно не верыцца — сёлета Юрку Голубу споўнілася б 75 гадоў. Век, што і казаць, паважны. А паэзія яго, які зборнік ні вазьмі, выглядае молада і бадзёра, як у далёкія 1960-я, калі ён пачаў актыўна друкавацца. Ён прыйшоў у паэзію не самаўпэўненым выпускніком універсітэцкага філфака, дзе штогод узрасталі ў цяплічных умовах дзясяткі вершапісцаў, не юным эпігонам, які старанна падрабляўся пад кагосьці з класікаў, не ўмелым рамеснікам, які папісваў рыфмаванкі для першых газетных палосаў. Юрка Голуб прыйшоў у беларускую паэзію, як прыходзіць у спёку асвяжальны лівень, — з яркімі маланкамі метафараў, з вясёлкамі яскравых вобразаў, з насычанай нерушным азонам — не надыхацца — мовай. І назвы голубаўскіх зборнікаў нібы падкрэсліваюць нябеснае паходжанне паэта: «Гром на зялёнае голле» (1969), «Дрэва навальніцы» (1973), «Сын небасхілу» (1989), «Поруч з дажджом» (2001)...

Што да вышыні, то яна была наканавана паэту ад нараджэння — вёска Горна, прозвішча Голуб. Раўнінная Зэльвеншчына тысячы гадоў захоўвала ад выветрывання ды размывання ледавіковую спадчыну — некалькі стромістых пагоркаў, — каб у трэці пасляваенны год клапатліва падставіць плячо падлётку. З узвышэння, як вядома, лягчэй узлятаць. Ды і галубінае прозвішча, думаецца, у яго невыпадковае. Нягучнае, але беларуска-біблейскае. I калі нейкі там гусак Рым уратаваў, дык голуб, прынёсшы пальмавую галінку да закінутага сярод бяскрайняга мора-акіяна Ноевага каўчэга, уратаваў усё чалавецтва.

Шмат гадоў адпрацаваўшы з мікрафонам у руках (спачатку на Гродзенскай студыі тэлебачання, потым у рэдакцыі абласной афіцыйнай газеты) і нават кіруючы рэгіянальным аддзяленнем Саюза беларускіх пісьменнікаў, Юрка Голуб па-за службай не імкнуўся да публічнасці і таго, што прынята называць актыўнай грамадзянскай пазіцыяй. Нездарма ў вершы, прысвечаным старэйшай каляжанцы Дануце Бічэль, ён іранічна прызнаўся: «З прымусам ты не ладзіш, // на мне хоць кол чашы». Не прыпомню, каб паэт увязваўся ў нейкія палемікі, скажам, на пісьменніцкіх сходах, як тое рабіў раней, валодаючы бясспрэчным прамоўніцкім дарам, яшчэ адзін гродзенец Аляксей Карпюк. Голуб і ўласныя вершы са сцэны чытаў не дужа ахвотна, без тэатральных эфектаў і нарыхтовак. Чытача і слухача ён браў за жывое іншым — «не злым ціхім словам» і непадробнай шчырасцю.

Помню, як дзесяцікласнікам Дзярэчынскай сярэдняй школы я трапіў у зэльвенскі Дом культуры — на пісьменніцкую сустрэчу якраз з Карпюком і Голубам. Аляксей Нічыпаравіч, чытаючы свае празаічныя абразкі, спрактыкавана «падключаў» публіку, па-народнаму ўдала жартаваў, умела падколваў прысутнае раённае начальства. У пэўны момант ён зрабіў выгляд, што «ідзе ў народ», але спусціцца ў залу яму не даў караткаваты провад мікрафона. «Ну от, заўсягды так — залыгаюць цябе вяроўкай і не рыпайся», — пад ажыўленне і смех слухачоў вярнуўся Карпюк у адгароджаную вазонамі зону каля прэзідыума.

Юрка Голуб — студэнт БДУ. 1967 г. (?)

Юрка Голуб з мікрафонам не гуляўся і з землякамі не жартаваў. Ён проста прачытаў некалькі вершаў, у якіх шумелі зэльвенскія лясы, паланялі ўсіх сваёй красой зэльвенскія дзяўчаты, гудзеў на ўсю ваколіцу зэльвенскі Ганненскі кірмаш. У родную Зэльвеншчыну паэт быў проста закаханы. Здавалася б, звычайная зямля, хай сабе, як кажуць практычныя людзі, самадастатковая. У народнай трактоўцы гэта гучыць так: вады — хоць заліся, камянёў — хоць забіся, дроў — хоць спаліся.

Тая сустрэча адбылася амаль сорак гадоў назад, але да гэтай пары памятаецца, як кінематаграфічна паўстаў тады ў маіх вачах створаны Голубам абразок старажытнага, заснаванага яшчэ ў 1720 годзе, кірмашу: «Вакол пішчала і раўло, // і світа сытая сіпела, // калі карэце на крыло // ступаў размашыста Сапега».

Пасля сустрэчы мой школьны настаўнік і шматгадовы кіраўнік раённага літаб’яднання Пятро Мікалаевіч Марціноўскі падвёў мяне для знаёмства з гродзенскімі мэтрамі, і мне было прапанавана даслаць што-небудзь для літаратурнай старонкі ў «Гродзенскай праўдзе».

О, тыя колішнія амаль абавязковыя для кожнай газеты літстаронкі! Як яны абуджалі, асабліва ў рэгіёнах, творчую моладзь! Дапамагалі самасцвердзіцца, прыадчынялі дзверы ў неабсяжны беларускі свет, скіроўвалі сваіх выхаванцаў паступаць на ўніверсітэцкія філфакі, дзе іскрынкі талентаў нярэдка запальваліся яркімі агменямі.

Памятаю, як школьнікам штомесяц чакаў літстаронку «Зоры над Зальвянкай» у нашай раёнцы. Разгорнеш, а там — о цуд! — надрукавана тваё прозвішча, ды яшчэ з нясціплым партрэтам (будзе чым пафарсіць перад аднакласніцамі). Але з не меншай цікавасцю я шукаў на тых літстаронках вершы Юркі Голуба, якія неяк неўсвядомлена палюбіў і без намаганняў запамінаў (тады яшчэ не ведаў, што назаўсёды). Тыя вершы і сёння лёгка, як кампутарныя файлы, адкрываюцца ў маёй паточанай шашалем гадоў памяці: «У падручнік гісторыі // раптам трапіла зёлка. // А на той тэрыторыі // і тужліва, і золка». Або: «У памяці, як бліц, // успыхне не для згубы / калчан згрубелы дуба // для схову бліскавіц»…

Узяўшы ў сваім жыцці, мабыць, сотні інтэрв’ю, Юрка Голуб сам інтэрв’ю практычна не даваў. А шкада, бо жанр дыялогу паказвае творцу зблізку, высвечвае лад яго думання, манеру яго простай мовы. Неяк, напаткаўшы ў бібліяграфічным слоўніку згадку пра газетнае інтэрв’ю Янкі Купалы, я спецыяльна пайшоў у Нацыянальную бібліятэку і заказаў патрэбнае выданне. Хацелася адчуць гаворку песняра. На жаль, мяне чакала расчараванне — аказваецца, у 1920-я гады інтэрв’ю рабіліся без пытанняў і адказаў, журналіст проста пераказваў пачутае сваімі словамі.

Згадкай пра Купалу я, помніцца, аднойчы і падахвоціў-угаварыў Юрыя Уладзіміравіча на невялікую гутарку для радыёпраграмы «Дом літаратара» — пасля выхаду ў свет зборніка трыялетаў «Зажураны камень» (2002). Не адшукаўшы ў Голубавым архіве ніякіх іншых апублікаваных гутарак (дзе паэт не пытаўся б, а адказваў), я лічу патрэбным падаць тут запіс нашага даўняга сумоўя ў менскай студыі.

— М.С.: «Вы столькі гадоў рыхтавалі ў „Гродзенскай праўдзе“ літаратурную старонку. А перад вамі літкансультантам там быў Васіль Быкаў. Пачатковец прыходзіў у газету да Быкава, нёс свае творы Юрку Голубу. Была нейкая літаратурная школа, была традыцыя. А што цяпер, гэта ўсё перапынілася? На каго сёння вы пакінулі гродзенскіх паэтаў?»

— Ю.Г.: «Думаю, што яны нядрэнна пачуваюцца і без маёй апекі. Але нялішне будзе сказаць, што пры мне, апрача штомесячнай літстаронкі, выходзіла пры газеце і кніжная серыя «Галасы». Усяго выйшлі чатыры выпускі — паэзія, проза, крытыка. Так што быў шырокі прастор для таго, каб літаратарам-землякам выходзіць да свайго чытача, які заўсёды з нецярпеннем чакаў іхніх твораў. Я спадзяюся, што ўсё ж знойдзецца нейкі пераемнік. Але пакуль яго няма. Новаму рэдактару ён, відаць, і не патрэбен, паколькі літстаронка ў абласной газеце, здаецца, не выходзіць».

— М.С.: «Вы ўзначальваеце абласную арганізацыю Саюза беларускіх пісьменнікаў, у піку якому ўладамі створаны другі саюз, аддзяленне яго існуе і ў Гродне. Туды перайшло нямала вашых калегаў з СБП. Як вам суіснуецца з імі, і якія вашы адносіны да гэтых “перабежчыкаў”»?»

— Ю.Г.: «Даволі далікатнае пытанне... Мае адносіны да таго ці іншага пісьменніка залежаць ад таго, што гэты пісьменнік напісаў. Толькі паводле твораў я раблю нейкія высновы. Так што ад сяброў новастворанага саюзу я чакаю выдатных твораў. А канчатковыя акцэнты ў літаратуры расстаўляе час».

— М.С.: «Вы адзіны ў Беларусі паэт, які напісаў цэлы зборнік трыялетаў. Саджанец трыялета перасадзіў на беларускую глебу Максім Багдановіч. Чым прывабіла вас гэтае французскае вынаходніцтва?»

— Ю.Г.: «Сваёй вытанчанасцю, дакладнасцю. Васьмю радкамі трыялета можна дастаць душэўныя глыбіні, крануць нейкія патаемныя мембраны душы чалавечай. Нездарма да гэтай формы звярнуўся Багдановіч — паэт эстэтычна дасканалы. І добра, што ў яго шмат паслядоўнікаў. Сярод іх прыемна быць і мне».

— М.С.: «Літаратуразнавец Аляксандр Фядута назваў вас “Арфеем правінцыі”. А ці існуюць сталіцы і правінцыі ў літаратуры?»

— Ю.Г.: «Якая розніца для чытача, што за адрас стаіць пад творам — Мінск, Гродна ці назва невядомай вёсачкі? У Солах на Смаргоншчыне жыў і пісаў выдатныя вершы Мар’ян Дукса, у Белаазёрску на Брэстчыне — Ніна Мацяш. Насамрэч, чытаеш іх творы, і не хочацца ведаць, дзе яны напісаныя — на сталічным праспекце ці ў правінцыйным завулку. Галоўнае — якасць твора».

— М.С.: «У вашай „Баладзе Берштаўскай капэлы“ мне запомніліся радкі: „Маўчанне стаіць акапэльна — // смяртэльна“». Ці зазнавалі вы творчыя крызісы, калі зусім не пісалася?»

— Ю.Г.: «Быў у мяне перыяд, калі я за некалькі гадоў не напісаў ніводнага верша, ніводнага радка. Вядома ж, на душы быў страшэнны дыскамфорт. І я ніяк не мог даўмецца, чаму не пішацца? І тады ў рускага паэта Яўгена Вінакурава я прачытаў пра аналагічную сітуацыю. Ён прызнаўся, што перастаў „мысліць вобразамі“. Тое самае было і ў мяне. Але, дзякаваць Богу, крызіс мінуўся».

…Зборнік «Зажураны камень», які звёў нас у радыёстудыі, танклявасцю сваёй нагадваў сваіх папярэднікаў. Так, усе дзесяць прыжыццёвых зборнікаў Юркі Голуба маленькія, у мяккіх вокладках. Але паэзія — як золата: калі яго зашмат, яно таннее. У Голуба — не зашмат. Яго кніжкі лёгка змяшчаюцца ў кішэні, іх зручна насіць за пазухай. Можна сказаць, яны менавіта запазушныя, як некалі ў Льва Талстога быў захаляўны (патаемны) дзённік. Настрой вельмі асабістых, шчыра-шчымлівых Голубавых вершаў, іхняя інтанацыя могуць неяк самі па сабе ўспомніцца і праз дзесяць, і праз дваццаць гадоў пасля прачытання: «I лета згрэбена на сена. // I сцежка ўночы не відна. // Губамі грэю да відна // Твае радзімкі, як насенне».

Паэт і гаварыў нягучна, і пісаў нібы напаўголасу. Але і напаўголас ягоны (хай сабе нават і шэпт) — непадробны, яму ўласцівыя і свой тэмбр, і сваё дыханне. «Які трывожны міг — // I войны... і радзіны... // І як блізняты — мы // Пад сэрцам у Радзімы».

Ці не гэтым адчуваннем сябе пад сэрцам у Радзімы тады яшчэ малады паэт прыйшоўся да душы Ларысе Геніюш? Яна заапекавалася таленавітым земляком, пісала яму сардэчныя лісты, а аднойчы прыслала з Зэльвы ў Мінск цёплыя рукавіцы — каб грэў «лапяняты».

Адносіны двух зэльвенскіх творцаў яскрава выявіліся ў іхняй перапісцы, якая шчасліва захавалася, а яшчэ — у Голубавым студэнцкім дзённіку, з якога зразумела, як фармаваўся малады паэт, у якім горне гартаваў свой характар. Для мяне відавочна, што пры горне тым стаяла і «раздзьмухвала агонь» Ларыса Геніюш. Прачытаўшы часопісную падборку твораў Юркі Голуба і яго літаратурных аднагодкаў (там было і вершаванае прысвячэнне Ларысе Антонаўне), яна 15 снежня 1966 года даслала дзевятнаццацігадоваму паэту ліст, ад якога ў таго магла закружыцца галава:

У Зэльве ля помніка Ларысе Геніюш. Міхась Чарняўскі, Пятро Русаў, Юрка Голуб, Міхась Шавыркін, Сяргей Чыгрын. 2010 г.

«Дарагі Галубок, харошы! Сёння прыйшло „Полымя“, і я ледзь бачу пісаць... Ты гэта што прыдумаў, зубраня дарагое? Заплюшчваю вочы і здаецца мне, што гэта гаворыць зямля мая, і адыходзіць з сэрца ўпарты боль, і ноша цярпенняў старых становіцца — неіснуючай. Дзякуй табе, зубраня, крылатае і надзейнае! Перадай ад мяне словы шчырага прызнання і вялікай радасці сябрам тваім па пяру. Вершы вашыя з сэрцаў вашых, а сэрцы, як бачна, жывуць і крынічаць з роднай зямлі. Вітаю і бласлаўляю на магутную сілу ваш першы, вялікі голас зубрыны! Жадаю вам патрасаць ім пушчы і сэрцы і пяяць Беларусі па праву неадродных сыноў Зямлі гэтай! Жадаю вам шляхоў лягчэйшых і яснейшых і сілаў, якія перамагаюць зло! Трымайцеся, дарагія! Застаюся з вялікай надзеяй на вас, з каханнем і вераю ў вас. Ваша: паэтка, змагар, вязень і друг».

Пасля такіх словаў галубінае буркаванне мела ўсе шанцы перайсці ў магутны зубрыны рык. Але ломка голасу, як вядома, пагражае яго поўнай стратай. Голуб застаўся пры сваім, дадзеным прыродай, голасе, хоць часам папрактыкавацца ў зубрыных арыях карцела. А паколькі Белавежская пушча далекавата, ішоў у гродзенскі рэстаран «Зубр»...

Бываючы па справах у «каралеўскім горадзе з правінцыйным лёсам» (так называлася адна з кніг па гісторыі Гродна), я абавязкова стараўся сустрэцца са сваім земляком ці ў яго прасторнай кватэры на праспекце Будаўнікоў, ці ў доме нашага агульнага сябра Валянціна Дубатоўкі, ці ў нейкім іншым месцы, дзе ладзіліся разнастайныя культурніцкія імпрэзы. Неяк сядзім у паэтавым утульным кабінеціку, размаўляем. На стале — стосік свежавыдадзеных кніжак «Багра» (2006). (На адвітанне я меўся атрымаць асобнік з надпісам.) Ужо ўзяўшы ў рукі той асобнік, паэт прызадумаўся і стаў расказваць, як, будучы студэнтам філфака БДУ, дастаяўся ў чарзе па аўтограф да маскоўскага госця Міхаіла Луконіна, з якім сябраваў настаўнік і апякун маладога Юркі Голуба Анатоль Вялюгін (Адмірал — так з павагай называла яго моладзь). Калі савецкі класік загаварыў да Юркі, у таго ад хвалявання задрыжаў голас. Тады ўсе на памяць ведалі луконінскія радкі пра пусты рукаў: «В этом зареве ветровом // выбор был небольшой. // Но лучше прийти с пустым рукавом, // чем с пустой душой». Луконін падпісваў кнігу «Товарищ поэзия», а цыгарэта апякала пальцы, і попел асыпáўся на старонку…

Выслухаўшы Голубаву гісторыю, я ў адказ расказаў сваю — як на той жа сцэне той жа актавай залы таго ж філфака дваццаць гадоў пазней адстаяў калейку па інскрыпт да Івана Шамякіна. Народны пісьменнік, пабліскваючы зоркай «Героя сацпрацы» на грудзях, ашчасліўліваў сваіх шанавальнікаў (пераважна студэнтак) надзіва аднолькава — проста пісаў «Іван Шамякін» і ставіў дату. Пабачыўшы такі амаль механічны працэс цераз плячо аднакурсніцы, я пакінуў тую калейку, а набытую кнігу (здаецца, гэта быў раман «Петраград – Брэст») камусьці падараваў. Чаму я так зрабіў? Бо аўтарскі інскрыпт на кнізе лічыў і лічу своеасаблівым літаратурным жанрам, які часам бывае і класіку непадуладны.

…Юрый Уладзіміравіч ажно кніжку адклаў: «Дай падумаць». Падумаў хвілін колькі і пакінуў на тытуле (з праўкамі) сапраўды арыгінальны інскрыпт: «Пра „Дыярыюш дзярэчынскі“ // не ходзяць чуткі недарэчныя. / А аўтар „Багры“ каля дома // чуе свіст — усім вядома. // Дарагі сябрук Міхась, // адчапі ад «Багры гразь»! / Ю. Голуб (па-літоўску Баландзіс)».

Ніякай «гразі» я ў «Багры», вядома ж, не знайшоў. Знайшоў новыя запамінальныя радкі, якія хацелася цытаваць як узоры сапраўднай паэзіі. «І хрусне поўня, як сургуч // за шклом апостальскае пошты» — такое хоць «на камні, жалезе і золаце» высякай…

Сустрэча землякоў — Юрка Голуб і Міхась Скобла.

Працуючы на тэлебачанні і ў «Гродзенскай праўдзе», Юрка Голуб стараўся адгукнуцца на экране і ў газеце на кожную кніжку паэтаў-землякоў, дапільноўваў у Гродне ці не ўсе мастацкія выставы, аб’ехаў уздоўж і ўпоперак усю Гродзеншчыну ў пошуках цікавых суразмоўцаў. Героямі яго тэленарысаў і артыкулаў сталі гродзенскі старажыл Апанас Цыхун (заснавальнік Музея Я. Карскага і збіральнік моўных скарбаў), краснаселец Міхась Вераціла (паэт і апантаны краязнавец), майстар народных музычных інструментаў Мар’ян Скрамблевіч з Адэльска і жывапісец Станіслаў Кузьмар з Ваўкавыска, гутнікі з Бярозаўкі і леснікі з Белавежы… Усіх і не пералічыш. І тыя сустрэчы-сумоўі не сыходзілі, як вада ў пясок — заставаліся тэксты на паперы, абліччы на стужках.

Падзяліўся я аднойчы з Юрыем Уладзіміравічам сваім клопатам: здымаем фільм пра Ларысу Геніюш, а фотаздымкаў бракуе, можа, пашукаеце якія архіўна-рэдкія? Ён пакорпаўся ў шуфлядах і неспадзявана перадаў мне не толькі фота, але і беражна захаваны скрутачак кінастужкі — дваццаць секундаў жыцця паэткі, кадры, знятыя на яе зэльвенскім падворку. Ці трэба казаць, як тыя ўнікальныя кадры ажывілі ўвесь фільм!

У нейкіх дробязях стараўся і я паспрыяць свайму старэйшаму сябру. Не заўсёды, відаць, своечасова спраўляўся, сведчанне таму — лісты з далікатнымі ўшчуваннямі і жартоўнымі падзякамі (набярэцца іх не больш за дзясятак, усё ж наш час безнадзейна не эпісталярны). Вось некалькі ўрыўкаў з тых лістоў:

«Mone ami Michel! Гаручыя і салёныя, як мая доля, слёзы праціналі мае кухонны і пісьмовы сталы падчас дарэмнага чакання тэлефона ад Вашай Міласці. А таму вось даводзіцца карыстацца ласкай нашага паштовага сэрвіза. Не ведаю, як дзякаваць Збаўцу, але наша рэгістрацыйная эпапея [перарэгістрацыя абласнога аддзялення Саюза беларускіх пісьменнікаў. — М.С.] з поспехам працягваецца і, мабыць, мае намер зашыцца пад вокладку Гінеса»; «Прывітанне, ясны саколе! Шлю табе зорнага грузіна [пераклады з Н. Бараташвілі. — М.С.]. З усёй яго спадчыны — 37 вершаў і паэма — мне засталося перакласці пяць твораў. Хацеў прапанаваць у „Звязду“ і „Дзеяслоў“ канкрэтныя творы, але вочы разбегліся пры выбары. Пэўна, васпан зробіць гэта на свежае вока лепш… Ганарарная бутэлька за васпанавы высілкі настойваецца на траве-зубровіцы, вырванай пад Вердамічамі на рагу Белавежы…».

Так і не паспыталі мы тады той настойкі-зуброўкі. Не паспелі. Жыццё чалавечае кароткае — як забегчы да суседа агню пазычыць...

Юрка Голуб вельмі любіў адну народную песню. Аднойчы мы яе няўмелым дуэтам нават ціхенька паспявалі на беразе зэльвенскага возера. «Паехаў, паехаў — нідзе не відаці, // на бітым гасцінцы два слядочкі знаці».

…Калі дажджлівым кастрычніцкім днём 2020 года паэт пасля адпявання ў старажытнай Каложы навечна выправіўся на сваю радзіму, на сваю Зэльвеншчыну, на свой хутар пры «бітым гасцінцы», мне тая песня дні тры ў галаве круцілася. І цяпер круціцца, калі пішу гэтыя радкі. Развітальна-шчымлівая, жалoсная, як кажуць у нас на Зэльвеншчыне. Тую песню я напяваю, калі прыходжу ў адведкі на горненскія могілкі...

Даўно пагаслі «Зоры над Зальвянкай», даўно зачынілася ў Зэльве адзіная на ўвесь раён кнігарня, дзе беларуская кніга была ў пашане. Шмат што ў пачужэлым мястэчку непазнавальна змянілася. Але зэльвенская зямля па-ранейшаму адгукаецца ў маёй душы вершамі Юркі Голуба. Шчодра апераныя метафарамі, знаёмыя са школьных гадоў, яны прыходзяць да мяне не з кніжных старонак, іх мне прыносіць галубіная пошта памяці. З таго паштамту, дзе, па словах паэта, лісты штампуюцца сургучнай пячаткай поўні «за шклом апостальскае пошты».