Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
3(29)/2004
Падзеі
На кніжнай паліцы
Галерэя

СВЯТЫ ЯН НА ПАТМАСЕ
Мастацтва

«КРЫЖУ ТВАЙМУ ПАКЛАНЯЕМСЯ...»
Пераклады

АЙЦЕЦ АНТОНІУ ВІЭЙРА

ДЗЕНЬ ПЕРАМОГІ, АСВЕЧАНЫ МАЦІ БОЖАЙ

ВЕРШЫ
На шляху веры
In memoriam
Паэзія

ВЕРШЫ
Мастацтва
Пераклады
Хрысціянская думка
Пераклады

ПОЙДЗЕМ ЗА ІМ!
Бібліятэка часопіса «Наша вера»

КНІГА, ПОЎНАЯ СВЯТЛА
Нашы святыні
На кніжнай паліцы

Антон ДЗЯНІСАЎ

КАСЦЁЛ СВЯТЫХ ПЯТРА І ПАЎЛА Ў МЯДЗВЕДЗІЧАХ

«На рацэ Брадніцы, прытоку ракі Шчары, знаходзіцца малое мястэчка Мядзведзічы — не адметнае ані прамысловасцю, ані гандлем, ані падзеямі гістарычнымі, але вядомае гарачай верай народа, шчыра адданага Каталіцкаму Касцёлу... Пасярод сасновых лясоў знаходзіцца гэтая мясціна», — менавіта так пісаў ксёндз Юзафат Жыскар у сваёй працы1 па гісторыі касцёлаў Мінскай губерні пра вёску Мядзведзічы (цяпер Ляхавіцкага раёна Брэскай вобласці).

Мястэчка Мядзведзічы вельмі старажытнае. Упершыню яно згадваецца ў пісьмовых крыніцах XV ст., да 1483 г. было вядомае як сяло Мядзведзіца, што належала віленскаму біскупу. У XVI ст. паступова ператварылася ў мястэчка Мядзведзічы, цэнтр воласці Наваградскага павета. У канцы XVIII ст., калі беларускія землі былі далучаны да Расійскай імперыі, мястэчка было канфіскавана расійскімі ўладамі і імператар Павел I падараваў яго разам з маёнткам Савейкі генералу Л. Бенігсену.

У Мядзведзічах знаходзіўся адзін з самых старажытных касцёлаў на Беларусі, які мае адметную гісторыю. Упершыню ім зацікавіўся Ян Ходзька, які ў сваёй грунтоўнай працы «Гісторыка-статыстычны нарыс аб рыма-каталіцкіх касцёлах у Мінскай дыяцэзіі» (1845г., выд. 1998 г.) прысвяціў мядзведзіцкаму касцёлу асобны невялікі раздзел. Ходзьку не ўдалося знайсці дакументы, якія б дапамаглі высветліць дакладную дату першай фундацыі гэтай святыні. Ён лічыў, што фундацыя адбылася ў XVI ст.; спачатку была пабудавана мураваная святыня, але яна была спалена і зруйнавана ў час наезду татараў. Ян Ходзька пісаў, што касцёл быў зруйнаваны ў 1521 г. «Калі мінула некалькі дзесяцігоддзяў, тагачасны віленскі біскуп Павел, князь Гальшанскі, прызначыў спецыяльную камісію для пошукаў і зацвярджэння фундуша мядзведзіцкага касцёла. Пасля падрабязнага высвятлення абставін той жа біскуп з віленскай капітулай паўторным фундушавым запісам 1541 г. у суботу па дню св. Якуба Апостала датаваным, новы касцёл на падмурках даўняга загадаў пабудаваць»2. Ксёндз Юзафат Жыскар таксама не здолеў высветліць, калі адбылася першая фундацыя. Ён, як і Аляксандр Ельскі, лічыў, што драўляны касцёл на падмурках старога мураванага пабудаваў у 1645 г. віленскі біскуп князь Радзівіл3.


Галоўны алтар. Фота 1913 г.
Дакладную дату фундацыі першага касцёла ў Мядзведзічах высветліў польскі даследчык Ежы Ахманьскі. У сваёй працы па гісторыі Віленскага біскупства ён падкрэслівае, што ў канцы XV ст. на тэрыторыі Беларусі, падпарадкаванай біскупству, з’явіліся першыя парафіі, фундаваныя не вялікімі князямі Вялікага Княства Літоўскага, як гэта было раней, а менавіта самімі біскупамі. Сярод іх была і парафія ў Мядзведзічах, заснаваная ў 1483 г. Тады віленскім біскупам быў Анджэй Гасковіч, які займаў гэтую пасаду з 1481 да 1591 г.4

Паўторная фундацыя парафіі ў Мядзведзічах адбылася ў 1545 г. У касцёльных візітах XVIII – XIX стст. ёсць інфармацыя, што ў касцёльным архіве знаходзіўся арыгінал гэтага фундушавага запісу.

Далейшы лёс каталіцкага храма на працягу XVI – XVIII стст. малавядомы, таму што захавалася няшмат пісьмовых крыніц па яго гісторыі. Большасць даследчыкаў мядзведзіцкага касцёла лічаць, што драўляная святыня, пабудаваная ў XVI ст., праіснавала да пачатку XX ст. і была разбурана, калі пачалося будаўніцтва новага мураванага храма. Праўда, у інвентары 1796 г. гаворыцца, што мядзведзіцкі касцёл быў «erygowany» ў 1630 г.5, а ў іншых, больш ранніх і больш позніх дакументах, гэтая падзея не згадваецца.


Арганы. Фота 1913 г.
Найбольш старажытная візіта касцёла датуецца 1782 г. У ёй змешчаны падрабязны інвентар будынка касцёла, гаворыцца, што ён «драўляны, стары, абабіты дошкамі, мае адну драўляную вежу з купалам і жалезным крыжам»6. У інвентары падкрэсліваецца, што будынак касцёла знаходзіцца ў дрэнным стане, дах амаль цалкам згніў і абваліўся. Уваход быў праз вежу. Гэты касцёл пад тытулам святых Пятра і Паўла быў кансэкраваны ў 1714 г.

У інвентары даволі падрабязна апісаны інтэр’ер касцёла. Над уваходам знаходзіліся драўляныя хоры, дзе быў невялічкі арган. Галоўны драўляны алтар сніцарскай работы быў двух’ярусны, у першым ярусе знаходзіўся абраз укрыжаванага Пана Езуса, а ў другім — абраз Святой Тройцы на палатне. З бакоў алтар упрыгожвалі статуі св. Пятра і св. Паўла. З левага боку знаходзіўся другі разьбяны драўляны алтар, у якім змяшчаўся абраз Звеставання, аздоблены срэбранай шатай. У інвентары адзначана, што гэты алтар меў разьбяныя драўляныя капітэлі, з другога боку знаходзіўся алтар з выявай св. Антонія з Падуі. Акрамя таго, у касцёле мелася яшчэ пяць асобных абразоў «на палатне маляваных, да сцен прыбітых»7.

Пад будынкам касцёла знаходзіліся вялікія мураваныя склепы. Побач з касцёлам была пабудавана драўляная брама-званіца, якая мела чатыры званы. Вакол касцёла знаходзіліся парафіяльныя могілкі, абнесеныя драўляным парканам. Побач з могілкамі, літаральна за некалькі крокаў ад іх, стаяў невялікі драўляны будынак шпіталя, а непадалёку — драўляны комплекс пабудоў плябаніі. Акрамя даволі вялікага жылога будынка, там былі драўляныя гаспадарчыя пабудовы: памяшканне для чэлядзі, два свірны, стайня, бровар, лядоўня, хлявы, абора, два гумны і інш. Побач з будынкамі плябаніі знаходзіліся невялікія сады і агароды.

Мядзведзіцкай плябаніі належалі юрыздыкі ў мястэчку, а таксама тры вёскі: Гарадзішча, Кулені, Хаўхуны. Мядзведзіцкая парафія з ўсходу і з поўдня межавала з клецкай, з захаду — з крывошынскай, з поўначы — з ляхавіцкай парафіямі.


Плябанія. Фота 1913 г.
Пры касцёле існавала брацтва Св. Ружанца, заснаванае ў XVIII ст. з дапамогай ксяндзоў з клецкага дамініканскага касцёла8.

У касцёльным архіве знаходзіліся старажытныя дакументы, якія, безумоўна, уяўлялі значную гістарычную каштоўнасць (дарэчы, яны былі напісаныя не толькі на лацінскай і польскіх мовах, але і на старабеларускай). У апісанні архіва падкрэсліваецца, што першыя фундацыйныя дакументы мядзведзіцкай плябаніі цалкам загінулі падчас татарскага нашэсця9. Пазнейшыя дакументы тычацца фундуша віленскага біскупа князя Паўла Гальшанскага і паўторнай пабудовы мядзведзіцкай плябаніі паводле консенса Віленскай капітулы10. Акрамя гэтага, у касцёльным архіве захоўваліся арыгіналы дакументаў XVII – XVIII стст., у тым ліку на пацвярджэнне старых фундушаў, атрыманне новых земляў, дзесяцін з двара Мядзведзічаў, на замену земляў і іншыя, якія былі выданы віленскімі біскупамі.

Наступная візіта касцёла датавана 1796 г.11 У інвентарным апісанні даводзіцца, што касцёл старажытны, у параўнанні з папярэднім інвентаром яго стан палепшыўся (ён быў пакрыты новым гонтавым дахам, а сцены ўмацаваны жалезнымі рэбрамі).

У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі захаваліся вельмі цікавыя візіты і інвентары касцёла ў Мядзведзічах, датаваныя першай паловай XIX ст. У інвентары за 1824 г. ёсць звесткі пра тое, што было скончана будаўніцтва новай драўлянай плябаніі і будынка шпіталя, у прыватнасці, яны апісаныя як нанава збудаваныя. Пазначаны таксама і даты будаўніцтва новых гаспадарчых пабудоў, якія належалі парафіі. Дарэчы, у гэтых інвентарах яшчэ згадваюцца старыя могілкі побач з касцёлам, але на пачатку XIX ст. былі створаны новыя парафіяльныя могілкі па-за межамі мястэчка12.

Апошняе візітнае апісанне старажытнага мядзведзіцкага касцёла ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі датавана 1867 г. У гэтай візіце сказана, што ў 1851 г. касцёл быў адрамантаваны і накрыты новым гонтавым дахам. Званіца таксама была адрамантаваная і адзначана як «даволі трывалая». У гэтай візіце ёсць дакладная дата будаўніцтва плябаніі — 1812 год. Акрамя таго, даецца падрабязнае апісанне і гаспадарчых будынкаў: гумна, свірна, стайні, хлявоў13.


Стары драўляны касцёл. Малюнак XIX ст.
Касцёл у Мядзведзічах працягваў дзейнічаць да 1886 г. Менавіта тады царскія ўлады вырашылі ліквідаваць гэтую каталіцкую парафію. 16 жніўня касцёл быў зачынены, а яго маёмасць перададзена праваслаўнаму духавенству. Амаль 20 гадоў старажытная святыня стаяла зачыненай. Аднак грамадства патрабавала справядлівасці і нарэшце дабілася аднаўлення дзейнасці касцёла. Гэта адбылося намаганнямі пробашча клецкага парафіяльнага касцёла, Вікенція Герасімовіча і ксяндза дарэўскага касцёла Ваньковіча, а таксама парафіянаў мястэчка. 28 кастрычніка 1905 г. храм быў вернуты, але ён знаходзіўся ў такім жахлівым стане, што далейшае яго выкарыстанне было немагчымым, таму было вырашана разабраць старажытны драўляны храм, а на яго месцы пабудаваць новы мураваны касцёл. Апошняе набажэнства ў старым памяшканні было адпраўлена 15 жніўня 1906 г.14 У хуткім часе на будаўніцтва новай святыні вернікі сабралі каля 60 тысяч рублёў ахвяраванняў. Праект быў распрацаваны вядомым польскім архітэктарам Стэфанам Шылерам (1857–1933), паводле планаў якога на тэрыторыі Польшчы, Літвы і Беларусі ў канцы XIX — пачатку XX ст. узнікла вялікая колькасць каталіцкіх святыняў, у тым ліку знакамітая вежа ў кляштары на Яснай Гары ў Чэнстахове15. Будаўніцтва касцёла ў мястэчку Мядзведзічы скончылася ў 1908 г. Новая святыня была ўрачыста асвечана 6 жніўня 1910 г. магілёўскім біскупам Янам Цеплякам. На чале парафіі стаў ксёндз Ян Эйсмант.

Новы касцёл, які стаіць і сёння, пабудаваны з цэглы ў распаўсюджанай тады эклектыцы. Гэта трохнававая базыліка, цэнтральная нава якой завершана пяціграннай алтарнай часткай, з закрыстыямі па баках. Галоўны фасад храма мае ступенчатую ярусную кампазіцыю з пластычнымі па малюнку валютамі. Будынак завяршае двух’ярусная вежа з высокім гранёным шатром.

У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ёсць адзін з самых каштоўных дакументаў па гісторыіі мядзведзіцкага касцёла — «Інвентарны вопіс мядзведзіцкага рыма-каталіцкага парафіяльнага касцёла», складзены 22 снежня 1913 года16. У ім дакладна апісаны стан новай святыні: «Касцёл мураваны з 26 вокнамі, накрыты цынкавай бляхай, даўжынёю 15 саж., ушырыню 10 саж., а ўнутры 8 саж. вышынёй. З двухпавярховай вежай, таксама накрытай цынкавай бляхай, у якой размешчана 3 званы з старога касцёла.

Усярэдзіну касцёла вядуць 6 дзвярэй: ад фронта галоўныя і бакавыя двухстворкавыя дзверы для вернікаў, справа – у капліцу, у закрыстыю. Пры галоўным уваходзе злева дзверы вядуць на хоры, а адтуль – на званіцу. Пры гэтым жа ўваходзе справа і злева мармуровыя пасудзіны для св. вады, ахвяраванне Станіслава Татарыновіча з вёскі Лапанічы, знаходзяцца з левага боку бакавых дзвярэй. З правага боку ўнутры касцёла размяшчаецца каля сцяны адзін канфесіянал; прастора касцёла падзелена каменнымі калонамі на тры часткі, на якія абапіраюцца ўсе скляпенні; паміж імі з аднаго і з другога боку стаяць па тры лавы для вернікаў. У правай частцы касцёла – амбона са штучнага мармуру. Да скляпенняў пасярэдзіне прымацаваны 4 вяроўкі, на якіх вісяць 2 бронзавыя пазалочаныя люстры, лампадка бронзавая пазалочаная вагою 1 пуд і газалінавая лямпа; з бакоў таксама да скляпенняў прымацаваны па вяроўцы з газалінавымі лямпамі; на сценах намалявана 12 крыжоў у гонар асвячэння касцёла, пад якімі прымацаваны малыя бронзавыя падсвечнікі з прызмамі. Галоўны або вялікі алтар рэнесанснай архітэктуры з штучнага мармуру, у якім знаходзіцца абраз святых апосталаў Пятра і Паўла, а на другім паверсе – Найсвяцейшай Дзевы Марыі з Дзіцяткам Езусам. Увесь алтар заканчваецца крыжам. Акрамя галоўнага алтара маюцца яшчэ 2 часовыя драўляныя, з правага боку над табэрнакулюмам размяшчаецца гіпсавая статуя Беззаганнага Зачацця Божай Маці. Над гэтай статуяй знаходзіцца абраз Перамянення Пана ў золатабронзавай раме, дар Татарыновічаў з вёскі Куршынавічы; з левага боку над табэрнакулюмам знаходзіцца статуя Сэрца Езуса Хрыста, а над ёю абраз св. Роха ў золатабронзавай раме. Па праваму боку каля ўвахода зроблена месца для падсвечнікаў і ліхтароў. На сценах вісяць 14 абразоў з мазаікавай масы, ахвяраваных у 1913 г. доктарам Койцем з Вільні. Намаганнем ксяндза Яна Эйсманта ў 1912 г. зроблены віленскай фірмай Пятра Вайцэховіча арган з 2 клавіятурамі і педалам, на 17 галасоў і для адценняў ігры 8 рэгістраў са звычайнай структурай на фронце»17.

Будынак плябаніі быў узведзены ў 1883 г. Побач з ім у 1907 г. узнялася каменная афіцына, а таксама стайня. Акрамя таго, захаваўся і стары драўляны будынак плябаніі, пабудаваны ў пачатку ХІХ ст., у якім жылі арганіст і парабак. У 1913 г. побач з плябаніяй быў пасаджаны сад, у якім расло каля 40 дрэў. Уся тэрыторыя сядзібы была абнесеная агароджай.

У інвентары гаворыцца, што парафіяльныя могілкі знаходзяцца за 300 сажняў ад касцёла. Плошча іх складала каля 2 дзесяцінаў. З усіх бакоў яны былі абнесены драўлянай агароджай. Падкрэсліваецца, што каталіцкія могілкі былі адчынены і асвечаны ў 1814 г.

Падрабязна пералічана ўся рухомая і нерухомая маёмасць. Ёсць звесткі аб дакументах па гісторыі касцёла, а таксама пералік метрычных кніг (самая старая датавана 1782 г.). У якасці дадатка інвентар мае шэраг фотаздымкаў самога касцёла і збудаванняў каля яго (гэта з’ява вельмі рэдкая: вядомы толькі адзінкавыя прыклады ілюстравання фотаздымкамі інвентароў і візітаў каталіцкіх святыняў на пачатку XX ст.).

Вось як апісаў ксёндз Юзафат Жыскар настрой жыхароў Мядзведзічаў пасля адкрыцця і асвячэння новага касцёла: «І мясцовая парафія ўзнялася — люд ізноў імкнецца да святыні, з кожным годам лічба вернікаў усё павялічваецца, і па апошнім перапісе дасягнула 6560 чалавек. На новым касцёле напісаны цудоўныя словы «Gloria Deo», якія адраджаюць у памяці падзеі тую сілу, якая сярод людзей шмат цудаў рабіла, да геройскіх учынкаў кліча, а сіла гэта — не што іншае як наша старажытная вера каталіцкая».

Далейшы лёс касцёла святых Пятра і Паўла ў мястэчку Мядзведзічы склаўся дастаткова ўдала. Ён не пацярпеў ні падчас сусветных войнаў, не трапіў у лік тых каталіцкіх святыняў, якія былі зачынены ўладамі. Беларускія даследчыкі ўпершыню зацікавіліся касцёлам як старажытным помнікам архітэктуры ў 1970-я гады. Тады мядзведзіцкі храм быў даследаваны спецыялістамі Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Акадэміі навук. Былі выкананы яго архітэктурныя абмеры, зроблена падрабязная фотафіксацыя. У выніку гэтай работы касцёл быў уключаны ў «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» і прыняты пад дзяржаўную ахову.

Такім чынам, касцёл святых Пятра і Паўла ў Мядзведзічах, перажыўшы шмат стагоддзяў, захаваўся да нашага часу. Ён з’яўляецца каштоўным помнікам культуры і дапамагае людзям захоўваць у сэрцах хрысціянскую веру.

Антон Дзянісаў,
студэнт IV курса гістарычнага факультэта
аддзялення гісторыі і рэлігіязнаўства
БДПУ імя Максіма Танка.


  1. Nasze Kościoły. Diecezia Mińska /Pod. red. Ks. J. Żyskara. Warszawa.: Biblioteka Narodowa, 2001.T. 1, część 2, s. 314.
  2. Відаць, у тэксте Яна Ходзькі адбылася апіска, таму што ва ўсіх крыніцах, якімі ён карыстаўся, дата фундацыі пазначана 1545 годам. Chodźko I. Diecezia Mińska okoіo 1830 roku. Lublin, 1998. T. 1.
  3. Nasze Kościoły. Diecezia Mińska /Pod. red. Ks. J. Żyskara. Warszawa.: Biblioteka Narodowa, 2001.T. 1, część 2, s. 314.
  4. Ochmański J. Biskupstwo Wileńskie w średniowieczu. Poznań., 1972, s. 67.
  5. НГАБ, ф. 1781 воп. 27, спр. 252, ар.45 каб.
  6. НГАБ, ф. 1781, воп. 27, спр. 252, арк. 1-14 аб.
  7. НГАБ, ф. 1781, воп. 27, спр. 252, арк. 1-14 аб.
  8. НГАБ, ф. 1781, воп. 27, спр. 252, арк. 1-14 аб.
  9. Гэта адбылося ў 1503–1506 гг. Касцёл быў спалены падчас набегу крымскіх татараў.
  10. НГАБ, ф. 1781, воп. 27, спр. 252, арк. 1-14 аб.
  11. НГАБ, ф. 1721, воп. 27, спр. 252, арк. 45-64.
  12. НГАБ, ф. 1781, воп. 27, спр. 388, арк. 18-38.
  13. НГАБ. Ф. 1781, воп 27. спр. 484, арк. 64-70 адв.
  14. Nasze Kościoły. Diecezia Mińska /Pod. red. Ks. J. Żyskara. Warszawa.: Biblioteka Narodowa, 2001.T. 1, część 2, s. 314.
  15. Syller Stefan // - Łoya. S- Architekci i Budowniczowie w Polsce. Warszawa.: Budownictwo i architektura, 1954, s. 303-304.
  16. НГАБ, ф. 1781, воп. 26, спр. 1499, арк 59-71 адв.
  17. Тамсама, арк. 60 адв.- 62 адв.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY