Айцец дамініканін Міхал Ермашкевіч нарадзіўся ў мястэчку Сянно Віцебскай вобласці ў 1966г. Пасля сярэдняй школы скончыў мастацка-графічны факультэт Віцебскага педагагічнага інстытута, потым — філасофска-тэалагічны калегіум айцоў дамініканаў пры Папскай тэалагічнай акадэміі ў Кракаве. Сакрамэнт святарства і тытул магістра атрымаў у 1988г. Пробашч катэдры святой Барбары ў Віцебску.

Пасля шматгадовага пераследу і знішчэння жыццё Каталіцкага Касцёла на Беларусі паступова адраджаецца. Не апошнюю ролю ў гэтым адраджэнні адыгрываюць храмы. Шмат іх было некалі на зямлі нашай, многія па прыгажосці не саступалі вядомым заходнееўрапейскім святыням. На жаль, амаль усе найпрыгажэйшыя з іх зраўняў з зямлёй ваяўнічы атэізм. Пэўна таму, што сваёй узнёсласцю яны вельмі яскрава сведчылі аб велічы Бога і праслаўлялі Творцу іх будаўнікоў. Сёння аб багатай, але і моцна пашкоджанай архітэктурнай спадчыне каталіцкай Беларусі мы ведаем пераважна з публікацый на гэтую тэму ў часопісах ці ў кнігах па мастацтвазнаўстве. Дзе-нідзе, праўда, захаваліся руіны, якія, нягледзячы на разбурэнні, уражваюць сваёй веліччу і адухоўленасцю. І як радасна робіцца на душы, калі, хоць і з вялікімі цяжкасцямі, удаецца ўзняць з руінаў той ці іншы стары касцёл, або, прынамсі, якасна адрамантаваць храм, які, нягледзячы ні на што, дзейнічаў у гады савецкай улады.

Аднак у многіх месцах, дзе не захаваліся касцёльныя будынкі, або дзе іх ніколі не было, існуе гарачая неабходнасць у хаця б часовых памяшканнях, дзе вернікі маглі б збірацца на супольную малітву, на святую Імшу. Такія памяшканні маглі б стаць асяродкамі актыўнага каталіцкага жыцця. І вось тут з болем даводзіцца адзначыць, што часта ў імкненні як найхутчэй адрадзіць духоўнае жыццё губляецца тое, што не паспелі ці не змаглі знішчыць ваяўнічыя атэісты. Маю на ўвазе нават не няўдалую і некампетэнтную рэстаўрацыю старых святыняў (гэта ўжо асобная размова). Вельмі непакоіць той факт, што з дазволу, а часам нават пры заахвочванні адказных асобаў за адраджэнне рэлігійнага жыцця нішчыцца ў людзях яго інтэгральная частка: пачуццё sacrum. Адбываецца гэта перш за ўсё тады, калі месцы, прысвечаныя Богу, месцы сустрэчаў з Ім, месцы малітвы нічым грунтоўным не адрозніваюцца ад клубаў, залаў паседжанняў, спартыўных комплексаў і г. д., калі ў іх знешнім выглядзе дамінуюць сучасныя свецкія формы. Паўбяды яшчэ, калі гэта — часова прыстасаванае памяшканне, хоць і кажуць, што няма нічога больш трывалага, чым часовае. Бяда, калі новыя храмы мэтанакіравана праектуюцца і будуюцца ў духу сучасных свецкіх публічных установаў, без усялякай сувязі з традыцыйнай касцёльнай архітэктурай. А знешні выгляд храма — справа не апошняй важнасці, асабліва ў нашай краіне, якая вельмі пацярпела ад атэізацыі. Сведчыць аб тым хоць бы той факт, што большасць вернікаў, а то і проста людзей, якія шукаюць Бога, цягнецца да старых святыняў ахвотней, чым да сучасных, калі маюць выбар.

Тут некаторыя могуць запярэчыць: маўляў, гэтыя людзі жывуць старымі меркамі, а трэба ісці «ў нагу з часам», і ўвогуле нават у мінулыя часы сакральная архітэктура таксама запазычвала пэўныя прынцыпы нехрысціянскага будаўніцтва, а свецкія элементы вельмі часта пранікалі і ў рэлігійнае мастацтва. Згода. Але ж, каб быць да канца аб’ектыўным, трэба ўзяць пад увагу той факт, што тады не было такой дысгармоніі і навязанай сучаснымі стэрэатыпамі ўзаемавыключальнасці паміж рэлігійнай і свецкай сферамі жыцця чалавека. У людзей быў зусім іншы светапогляд.

Яшчэ ў старажытныя дахрысціянскія часы нават у народаў з высокаразвітай цывілізацыяй не было выразнага падзелу на свецкае і рэлігійнае. Свецкае падпарадкоўвалася рэлігійнаму, было прасякнута духам пакланення вышэйшым сілам. Людзі былі глыбока звязаныя з прыродай, адчувалі яе боскасць. Не хапала толькі ўсведамлення, што прырода — не боства, а Божае тварэнне і толькі адлюстроўвае веліч Стварыцеля. Нездарма ж апостал Павел папракаў язычнікаў у тым, што яны «змарнавалі ў развагах розуму свайго» пазнанне Бога, бо «вечная сіла Ягоная і Боскасць ад стварэння свету праз сузіранне тварэнняў бачныя» (пар. Рым 1, 20–21). Нягледзячы на тое, што язычнікі спыніліся на пакланенні прыродзе і аддавалі ёй боскую пашану, пачуццё sacrum, характэрнае для ўсіх рэлігій, было ў іх вельмі моцным. Безумоўна, зусім не чужое гэтае пачуццё і хрысціянству, таму і архітэктурныя ордэры, распрацаваныя ў антычнай Грэцыі як выраз і вынік інтэгральнай сувязі чалавека з прыродай і боствам, знайшлі добры грунт для развіцця ў хрысціянстве, якое прыйшло на месца паганства. Запазычаныя і, можна сказаць, «ахрышчаныя», яны сталі падставай для ўзнікнення разнастайных еўрапейскіх архітэктурных стыляў. Тое, што выпрацавалі старажытныя грэкі ў галіне мастацтва і архітэктуры, аказалася найбольш адпаведным мэце праслаўлення сапраўднага Бога, домам якога і брамай да неба меліся быць хрысціянскія храмы. Гэта стала магчымым менавіта дзякуючы сакральнасці антычных ордэраў. Перайшла яна і на хрысціянскія святыні, бо для хрысціянства характэрная не рэвалюцыйная адмова ад таго, што было раней, а толькі адаптацыя найлепшага да новых умоваў і мэтаў. Раманскі стыль, готыка, рэнесанс, барока не пярэчаць адзін аднаму, але кожны з іх з’яўляецца вынікам развіцця папярэдняга стылю пры захаванні тых самых асноваў. Таму, нягледзячы на іх такую, здавалася б, знешнюю непадобнасць, аб’ядноўвае гэтыя стылі тая самая аб’ектыўная сакральнасць, тое самае імкненне праславіць Бога, хоць і крыху іншым спосабам. Уся гісторыя хрысціянскага мастацтва і архітэктуры — гэта гісторыя творчага пераасэнсавання спадчыны папярэдніх пакаленняў. Шэдэўры ніколі не паўставалі на пустым месцы.

З надыходам сучаснай эпохі адбываецца разрыў паміж свецкім і рэлігійным у жыцці грамадства. Незалежна ад прычынаў гэтай з’явы вынік развіцця гістарычных падзеяў мінулых стагоддзяў відавочны: калі раней рэлігійным светапоглядам былі прасякнуты ўсе сферы жыцця чалавека, калі людзі, якой бы ні была іх маральнасць, усё ж усведамлялі сваю залежнасць ад Бога, то сёння бачым зусім супрацьлеглую карціну. Лаіцкі менталітэт імкнецца падпарадкаваць сабе рэлігію і ўсё, што з ёю звязана, у тым ліку рэлігійнае мастацтва і архітэктуру. Секулярызацыя грамадства, а разам з ёю, у прыватнасці, і ўзнікненне так званых новых формаў і сродкаў мастацкага выразу пачынаюцца разам з распаўсюджваннем ідэй «вызвалення» чалавека ад уплыву рэлігіі. Дастаткова ўзгадаць толькі, да чаго прывялі дзве найбольш вядомыя рэвалюцыі: Французская напрыканцы XVIII ст. і Кастрычніцкая ў Расіі ў 1917 г., якія былі вынікам развіцця гэтых антырэлігійных і антычалавечых ідэяў. Знішчэнне старога свету і пабудова на пустым месцы новага, адпрэчванне багатай хрысціянскай спадчыны, як духоўнай, так і матэрыяльнай, урэшце, разрыў паміж чалавекам і прыродай атруцілі галовы людзей нават у тых краінах, якія непасрэдна не пацярпелі ад рэвалюцыйных дзеянняў. У выніку добрым і прыгожым пачынае лічыцца тое, што нічым не нагадвае традыцыйныя асновы, погляды, метады і формы, абвешчаныя ў сваю чаргу «тормазам прагрэсу». (Дарэчы, дзіўны гэты «прагрэс», калі, нягледзячы на неверагодныя сучасныя тэхнічныя магчымасці, сённяшнім будынкам па эстэтыцы і якасці далёка да сярэднявечных катэдраў ці хоць бы той жа полацкай Сафіі).

Характэрная для секулярызаванага грамадства аддаленасць ад Бога, на жаль, пранікае нават у свядомасць людзей Касцёла, тых, хто павінен быць «святлом свету» і «апосталам сапраўднага Бога». «Бог сабе — жыццё сабе», «Не перашкаджай мне, Божа, жыць, як жывуць усе навокал», «Толькі б не выглядаць белай варонай», — такія, па сваёй сутнасці нехрысціянскія лозунгі, на жаль, становяцца жыццёвым прынцыпам таксама і тых людзей, якія лічаць сябе хрысціянамі. Калі сказаць праўдзівей, даходзіць часам да таго, што ўжо нават не «Богу — свечка і д’яблу — агарак», а якраз наадварот: «Д’яблу свечка, а Богу — агарак, і тое, калі застанецца». Менавіта так, бо «святое месца пустым не бывае»: калі не дапускаем Бога ў нейкую сферу жыцця, то злы дух пачынае там ставіць усё з ног на галаву. І хочаш не хочаш, пачынаеш служыць ворагу рода чалавечага. Сучасны свет, які цураецца сваіх хрысціянскіх каранёў, ідзе ў кірунку, які не прывядзе ні да чаго добрага.

Хрысціянства, хоць і не абяцае поўні шчасця на гэтай зямлі, лічыць сваім абавязкам дапамагчы людзям жыць больш па-людску, усвядоміць годнасць Божага дзіцяці, што немагчыма без прызнання вечных, а значыць, Боскіх каштоўнасцяў. У абвяшчэнні Добрай Навіны выкарыстаныя ўсе добрыя сродкі, у тым ліку, мастацтва і архітэктура. Бяда ў тым, што многія не ўсведамляюць, што не ўсе сродкі добрыя і адпаведныя, што большасць «сучасных» сродкаў выразу — антыхрысціянскія па сваёй сутнасці. Так званая «сучасная» секулярызаваная эстэтыка пазбаўлена сувязі з чалавекам, з прыродай і з Богам і проста не ў стане пераказаць рэлігійны змест. Яе прынцыпы не могуць выкарыстоўвацца ў рэлігійным мастацтве і архітэктуры, бо гэта будзе непаразуменнем і імкненнем сумясціць несумяшчальнае. У гэтым месцы трэба было б зрабіць «лірычнае адступленне». Грэчаскае слова ynch2 (псіхэ) азначае і «душу», і... «матылька». Менавіта таму, што старажытныя грэкі заўважылі падабенства этапаў перамены вусеня ў кукалку, а потым у матылька да чалавечага жыцця. З жыцця, абцяжаранага цялеснасцю (якое сімвалізуе вусень) чалавек пераходзіць у стан смерці, якую нагадвае кукалка. Але з апошняй выходзіць лёгкае прыгожае стварэнне, якое лётае ў святле сярод кветак, само падобнае да іх. Для язычнікаў гэта быў вобраз несмяротнай душы. Айцы ж хрысціянства бачылі ў матыльку сімвал уваскрашэння.

Калі ў духу гэтай сімволікі паглядзім на атэістычны светапогляд, то ўбачым, што спыняецца ён на брыдоце вусеня або змярцвеласці кукалкі, а значыць, не нясе з сабой ні сапраўднага жыцця, ні сапраўднай прыгажосці, толькі фальш...

Няма ў ім месца для ўзвышанага і далікатнага матылька, які сімвалізуе вечнае жыццё ў Божым Валадарстве ў перамененым целе. Таму натуральна, што ў грамадстве, аддаленым ад Бога, утылітарызм, прагматызм і кансумпцыянізм пачынаюць выцясняць прыгажосць, якая зводзіцца толькі да культу маладосці, фізічнага здароўя, камфорту, моцна пазначаных суб’ектывізмам і пазбаўленых духоўнага аспекту. «Аб густах не спрачаюцца?» Але густы трэба выхоўваць!

Прыгажосць жа сапраўдная — адна з прыкметаў Бога, праз яе чалавек пазнае Божую дасканаласць. Таму выхаванне яе ў людзей павінна быць неад’емнай часткай рэлігійнага выхавання. Таму не могуць быць брыдкімі ці чужароднымі месцы, дзе чалавек асаблівым чынам сустракаецца са сваім Стварыцелем. Таму Богу трэба прысвячаць найлепшае!

Тым часам нават у свецкіх будовах людзі, стомленыя «канструктывізмамі», «кубізмамі» і «прымітывізмамі» т. зв. «сучаснай» архітэктуры, усё часцей уводзяць традыцыйныя элементы, а ў сакральным будаўніцтве, на жаль, часта працягваюць панаваць дзівацкія, пазбаўленыя сувязі з традыцыяй, формы, якія мяжуюць з прафанацыяй.

«Не маем сродкаў, каб пабудаваць нешта прыгожае». Але ж гэта не адгаворка! Яшчэ меншымі коштамі можна сёння пабудаваць сціплы, але зграбны будынак, які тым не менш будзе нагадваць храм Божы.

Неадпаведны выгляд многіх сучасных касцёлаў — гэта вынік не толькі неразумення неадпаведнасці т. зв. сучасных сродкаў мастацкага выразу, але і... граху гардыні іх аўтараў. Стваральнікі многіх шэдэўраў сусветнай хрысціянскай архітэктуры і мастацтва і сёння нам невядомыя. Для іх важнейшай была не слава людская, а толькі Божая. Адарванасць жа ад Бога натуральна прыводзіць да таго, што чалавек, асабліва творчы, не можа ўстаяць перад спакусай праславіць самога сябе. А паколькі традыцыйныя формы ў секулярызаваным грамадстве лічацца прынамсі неарыгінальнымі, то мастак імкнецца здзівіць нечым незвычайным, чаго яшчэ ніхто да яго не зрабіў. І часцей за ўсё атрымліваюцца ляпсусы, да якіх прыдумваюць нейкую «тэалогію сучаснага будынка», якую, калі не растлумачыш, ніхто і не зразумее.

Але пагоня за арыгінальнасцю несумяшчальная з прызначэннем Святыні. У першую чаргу ў ёй павінны быць створаны ўмовы, якія спрыяюць малітве супольнай і асабістай. А шэдэўры, прыгадаем, не ствараюцца на пустым месцы. Таму ніколі аўтарам сучасных праектаў ды ўвогуле творчым людзям не зашкодзіць пакорлівая малітва словамі 113-га псальму «Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini Tuo da gloriam» — «Не нам, Пане, але імені Твайму дай хвалу» — якія, дарэчы, выразна выпісаныя ў мінскай архікатэдры. Незалежна ад часу, у якім жывем, Бог заўсёды павінен быць на першым месцы. Пра тое, якое месца займае Бог у нашым жыцці, найлепш сведчыць ужо не знешні выгляд храма, а яго ўнутранае афармленне.

Традыцыйна, асабліва ад эпохі Контррэфармацыі, Богу, прысутнаму ў храме пад постаццю хлеба, адводзіцца цэнтральнае месца, якое прыцягвае ўвагу кожнага, хто заходзіць у Касцёл. Такі прынцып супрацьпастаўлены поглядам рэфарматараў, якія не верылі ў рэальную, сталую прысутнасць Хрыста ў Эўхарыстыі. Гэтае цэнтральнае месца нагадвае, сведчыць пра тое, што Бог — гаспадар у Касцёле і мураваным, і духоўным.

У апошні ж час на Захадзе распаўсюдзілася тэндэнцыя размяшчаць табэрнакулюм недзе збоку, у сціплым месцы, так што і знайсці бывае цяжка. На жаль, гэтая мода пранікае і ў нашую рэчаіснасць. Цікава аднак, што б адказалі прыхільнікі гэтай моды неафіту ці ўвогуле чалавеку, які прыйшоў упершыню ў касцёл, на пытанне: «Чаму, калі Бог сапраўды прысутнічае ў табэрнакулюме і павінен у жыцці займаць цэнтральнае месца, у касцёле Яму ў гэтым месцы адмаўляюць?» Вельмі цяжка выхаваць у людзей веру ў рэальную, субстанцыянальную і сталую прысутнасць Хрыста ў Эўхарыстыі, калі табэрнакулюм расцэньваецца як адзін з элементаў адвольнай кампазіцыі, які можна перасоўваць як у галаву прыйдзе... Насуперак сцверджанням адэптаў нецэнтральнага размяшчэння табэрнакулюма «трыдэнцкая мода» адводзіць яму цэнтральнае месца сёння, асабліва ў нашай краіне, не перастала быць актуальнай. Калі гаворка ідзе пра павагу да Эўхарыстыі, то ў нашыя дні сітуацыя яшчэ горшая, чым на пачатку XVI стагоддзя. Варта над гэтым задумацца. Здаецца, сучасныя павевы — не што іншае як канкрэтны выраз лаіцкай ментальнасці спіхнуць Бога на абочыну жыцця, а таксама рэверанс у бок тых, хто не хоча прызнаваць рэальнай сілай прысутнасць Хрыста ў Найсвяцейшым Сакрамэнце.

Вядома, ёсць і больш сур’ёзныя аргументы: напрыклад той, што святар падчас Імшы закрывае сабой табэрнакулюм. Аднак ён выступае in persona Christi — замяшчае Хрыста, а таму не абражае Яго, закрываючы сваім целам, якое ёсць храмам Духа Святога. Затое пасля Імшы Хрыстус застанецца на належным месцы. Да таго ж у многіх касцёлах ёсць магчымасць размясціць табэрнакулюм над галавой, як, напрыклад, у магілёўскай катэдры...

Часам у цэнтры вешаюць крыж ці абраз і тым тлумачаць маргінальнае месца табэрнакулюма. Але ж ці не нагадвае гэта сітуацыю, калі б мы больш шанавалі партрэт, чым чалавека, які на ім адлюстраваны? Тым больш што не мусяць яны быць на ўсю сцяну. Рэальна ў кожнай капліцы ці храме магчыма размясціць крыж, табэрнакулюм і алтар па адной восі ў цэнтры алтарнай сцяны. Менавіта такім моцным вертыкальным акцэнтам найлепш асягаецца імкненне прыцягнуць увагу да галоўнага і дапамагчы на ім сканцэнтравацца. Добра памятаю лекцыі па дызайне, калі я вучыўся на мастацка-графічным факультэце, дзе як прыклад добрага ведання псіхалогіі ўспрымання прыводзілі... царкоўнікаў, якія выкарыстоўваюць вертыкаль, каб «паваліць людзей на калені». Менавіта вертыкаль спрыяе засяроджанасці чалавека. Нездарма ж кнігі і газетныя слупкі маюць вертыкальную форму. Наадварот, панарамнае, а таксама несіметрычнае размяшчэнне ўзбударажваюць, хутчэй рассейваюць увагу. Таму «раскідванне» крыжа, табэрнакулюма і алтара ў розныя бакі зусім не дапамагае вызначыць галоўнае і не спрыяе глыбокай малітве, а хутчэй, перашкаджае ёй. Прыкра, калі сёння тыя ж «царкоўнікі», забыўшыся пра тое, што чалавек і асаблівасці яго ўспрымання рэчаіснасці застаюцца тымі самымі ва ўсе часы, робяць усё, каб знеахвоціць да малітвы.

Такім чынам, каб стварыць умовы для сустрэчы з Богам, не трэба ламіцца ў адчыненыя дзверы ці вынаходзіць кола. Дастаткова ўзгадаць даўно выпрацаваныя і выпрабаваныя часам прынцыпы, заснаваныя на добрым разуменні асаблівасцяў чалавечай натуры, створанай Богам. Калі ў касцёле пануе цэнтральная сіметрыя, чалавек хутчэй супакойваецца, адчувае сябе больш бяспечна і натуральна, бо «натура любіць сіметрыю, хоць яшчэ больш любіць яе парушаць». Гэта азначае тое, што, напрыклад, дзве паловы твару чалавека не з’яўляюцца дакладным адлюстраваннем адна адной, але калі б не хапала вока ці нос быў звернуты набок, такі твар мы не лічылі б нармальным. Абсалютнай сіметрыі і так не будзе, бо заўсёды трэба недзе размясціць амбону, крэслы для святароў, фігуры ці абразы святых (вядома, густоўна зробленыя і арганічна дастасаваныя да асяроддзя). Але яны не перашкодзяць малітве, калі будзе дамінаваць той узгаданы моцны вертыкальны акцэнт.

Дарэчы, абразы і фігуры, прызначаныя для культу, не павінны выконвацца людзьмі, не практыкуючымі веру, якія не моляцца, не прымаюць святыя сакрамэнты, інакш яны не споўняць свайго прызначэння. Увогуле, талент у касцёльным мастацтве — рэч вельмі важная, але ў поўні ён рэалізуецца толькі тады, калі чалавек, ім надзелены, не забываецца дзякаваць за гэта Богу, усведамляе, што гэта не яго ўласная заслуга, а Божы дар, з якім трэба супрацоўнічаць, як з сакрамэнтальнай ласкай, калі не спыняе пакорлівай малітвы: «Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini Tuo da gloriam»...