Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
1(31)/2005
На кніжнай паліцы
Галерэя
Мастацтва

УНЕБАЎШЭСЦЕ ПАНА
Пераклады

СМЕХ САРЫ
Падзеі
На шляху веры
Паэзія

ВЕРШЫ

ВЕРШЫ
Пераклады

МАЛІТВЫ ЗА ВОЛЮ

ВЕРШЫ
Проза

З ДАРОГІ
Кантрапункт

NON NOBIS, DOMINE...
Музыка
Постаці

ВЫСАКАРОДНАЕ ЖЫЦЦЁ
Хрысціянская думка

ЕВАНГЕЛЛЕ — ГЭТА ПРАЎДА
Бібліятэка часопіса «Наша вера»
Успаміны

НЕ ПАКІДАЙ НАС, ВЕРА
Роздум

З ДОМУ ДУХОЎНАГА
Юбілеі

НА МЯЖЫ МАГЧЫМАГА СПАЗНАННЯ


10 снежня ў Мінску адбылося адкрыццё міжнароднай канферэнцыі «Хрысціянства і ўзаемапранікальнае суседства духоўных каштоўнасцяў у Еўрапейскай супольнасці». Канферэнцыя была арганізавана пры падтрымцы Беларускага Экзархату Рускай Праваслаўнай Царквы, Хрысціянскага Адукацыйнага Цэнтра імя святых Кірыла і Мятода, Апостальскай нунцыятуры ў Рэспубліцы Беларусь, Папскай Рады па хрысціянскім адзінстве (фонд «Mondo Unito»), Папскай Рады па культуры, фонда «CNEWA», фонда імя Конрада Адэнаўэра, фонда «Renovabis», Праваслаўнай парафіі ў гонар іконы Маці Божай «Радасці ўсіх засмучаных».

У першы дзень канферэнцыі з дакладамі выступілі Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі Філарэт, д-р Дзітхэр Дэмут, выканаўчы дырэктар фонда «Renovabis», д-р Гары Вачыкурас з Інстытута постдыпломнай адукацыі па праваслаўнай тэалогіі ў Цэнтры Сусветнага Патрыярхату (Швейцарыя).

З дакладам «Хрысціянства і выклікі секулярызму, бязвер’я і рэлігійнай абыякавасці» ў гэты дзень выступіў таксама кардынал Поль Пупар, старшыня Пантыфікальнай Рады па пытаннях культуры, які прыехаў у Беларусь па запрашэнні Мітрапаліта Мінскага і Слуцкага Філарэта.

 
Кс. кардынал Поль ПУПАР

ДАКЛАД «ХРЫСЦІЯНСТВА І ВЫКЛІКІ СЕКУЛЯРЫЗМУ, БЯЗВЕР’Я І РЭЛІГІЙНАЙ АБЫЯКАВАСЦІ»

Яго Эмінэнцыі кардынала Поля Пупара,
старшыні Папскай Рады па пытаннях культуры

на канферэнцыі «Хрысціянства і ўзаемапранікальнае суседства духоўных каштоўнасцяў у Еўрапейскай супольнасці», арганізаванай Тэалагічным інстытутам імя святых Кірыла і Мятода. Мінск, 10 снежня, 2004 г.

 
1. Уводзіны

Ваша Высокапрападобнасць Мітрапаліт Філарэт, паважаныя святары і госці, шаноўнае спадарства!

Вялікай радасцю і вялікім гонарам для мяне з’яўляецца магчымасць звяртацца да шаноўнай аўдыторыі братоў і сясцёр у Хрысце. 25 гадоў таму, з 20 да 21 лістапада 1979 года, калі я быў рэктарам Парыжскага каталіцкага інстытута, я меў прыемнасць сустрэцца з Мітрапалітам Філарэтам, і цяпер, пасля доўгіх гадоў перапіскі, нарэшце прыехаў у Беларусь, каб падчас гэтай важнай публічнай падзеі выказаць нашыя супольныя погляды на сённяшняе становішча ў свеце і на тую важную ролю, якую павінны адыгрываць Касцёлы ў адказ на евангельскі заклік будаваць Валадарства Божае. Вам, Ваша Высокапрападобнасць, Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі і рэктар Тэалагічнага інстытута імя святых Кірыла і Мятода, шчыра дзякую за запрашэнне.

Сам факт, што мы тут сабраліся, ужо з’яўляецца доказам надыходу новай вясны для Еўропы і новай вясны ў сяброўскіх адносінах паміж Праваслаўнымі Цэрквамі і Рыма-каталіцкім Касцёлам. У гэтым кантэксце сяброўства прагну падзяліцца з вамі сваёй радасцю з магчымасці сустрэцца з Яго Святасцю Алексіем ІІ, Патрыярхам Маскоўскім і ўсяе Русі, з нагоды адкрыцця «Духоўнай бібліятэкі» ў сталіцы Расійскай Федэрацыі з удзелам д-ра Даўгялы. Радуюся, што наша сяброўства ўзмацняецца, і запэўніваю вас, што я маліўся за гэты высакародны акт супольнай рэфлексіі, адзначаны добрай воляй і супрацоўніцтвам паміж суседзямі. Мая малітва аб тым, каб «гэта супрацоўніцтва, заснаванае на супольнай веры, не толькі адзначалася братэрскай супольнасцю, але [было] аб’яўленнем самога Хрыста»1.

Пачынаю цытатай з Апостальскага ліста Яна Паўла ІІ Egregiae Virtutis, якім святыя Кірыл і Мятод, імя якіх носіць Тэалагічны інстытут, разам са св. Бенедыктам былі абвешчаныя апекунамі Еўропы. У гэтым пасланні, кажучы аб евангелізацыйнай місіі, Папа піша:

«Такое абвяшчэнне Евангелля было сродкам і падставай для ўзаемнага зразумення і аб’яднання розных народаў у старажытнай Еўропе, што пакінула сённяшняй Еўропе супольную культурную і духоўную спадчыну»2.

Спасылаюся на гэты ліст, бо ён датычыць некаторых тэмаў, якія я хачу закрануць у гэтай прамове: евангелізацыя культур, інкультурацыя Евангелля, духоўныя каштоўнасці, Еўрапейскі праект, супрацоўніцтва і супольныя рэсурсы Праваслаўнай Царквы і Рыма-каталіцкага Касцёла ў справе прапаганды спадчыны Еўропы і фармавання яе будучыні.

Сапраўдныя каштоўнасці, як і сапраўдныя чалавечыя правы, безумоўна, універсальныя і належаць да самой сутнасці чалавечай прыроды. Кожная культура з’яўляецца спалучэннем каштоўнасцяў, якія абгрунтоўваюць і вызначаюць выбары і пабуджаюць да дзеянняў. Але могуць узнікнуць таксама фальшывыя і скажоныя вартасці, таму важна знайсці крытэрый для распазнання сапраўдных чалавечых, а значыць, і сапраўдных агульных каштоўнасцяў. Хрысціянская вера дае нам неабходны крытэрый: мы былі адроджаныя адкрыццём нашага Пана і маем аснову, якая дазваляе нам адрозніваць праўду ад няпраўды. Евангелле патрабуе, каб культуры былі верныя сваёй уласнай прыродзе, выяўляючы сапраўдную прыроду чалавецтва і сапраўдную крыніцу каштоўнасцяў.

Такім чынам Касцёл справядліва называе сябе экспертам па справах чалавека і аддае вялікую ўвагу дынамічнай сустрэчы веры з культурамі, дзе кожны чалавек жыве, дыхае і існуе. Вера ачышчае культуры і аднаўляе каштоўнасці ва ўстаноўленай Богам дасканаласці: сённяшнія культуры – гэта месца і падзеі гісторыі збаўлення3. Сапраўды, хрысціянская вера, як соль зямлі, прынесла плён універсальных каштоўнасцяў, аднаўляючы людзей і іх культуры ў Хрысце. Вынікам гэтага стала развіццё грамадства, заснаванага на Богам дадзеных каштоўнасцях, такіх як свабода, справядлівасць, любоў, супакой і салідарнасць, пашана да чалавечай годнасці, жыцця і сям’і і г.д. І першымі сярод іх з’яўляюцца духоўныя каштоўнасці. Яны не толькі большыя за матэрыяльныя, яны маюць свой пачатак і канец у нашых узаемаадносінах з трансцэндэнтным Богам і з’яўляюцца сродкамі, праз якія чалавек становіцца чалавекам у поўным сэнсе гэтага слова.

 
2. Хрысціянская вера і крыніца каштоўнасцяў

а) Хрысціянская вера як фундаментальны элемент Еўропы

1989 год можна разглядаць як пераломны момант у гісторыі Еўропы, на які Рыма-каталіцкі Касцёл імкнуўся даць адпаведны адказ. Два сіноды біскупаў былі прысвечаны Еўропе. Падчас першага абмяркоўвалася тэма «Каб мы былі сведкамі Хрыста, які нас вызваліў»4, другі быў прысвечаны тэме «Езус Хрыстус, прысутны ў Касцёле, – крыніца надзеі для Еўропы». Для кожнага з іх я рыхтаваў перадсінадальны сімпозіум, сабраўшы разам некаторых вялікіх прадстаўнікоў культуры нашых часоў, мужчын і жанчын з усёй Еўропы, ад Атлантычнага акіяну да Урала5. Мы імкнуліся падрыхтавацца да сінодаў, спрабуючы ўбачыць новы «kairos», вялікія змены, якія адбываюцца ў Еўропе, і ролю Касцёла ў намаганнях кантынента ў кірунку адраджэння, паяднання і аднаўлення. Адным з вынікаў гэтых рэфлексій стала больш глыбокае зразуменне ўкладу хрысціянскай веры ў працэс фармавання Еўропы. Каб ацаніць гэта, дастаткова назваць імёны некаторых святых, якія ўносілі Евангелле ў культуры розных народаў, выхоўвалі, разважалі, маліліся і сталі мужнымі сведкамі: св. Бенедыкт, святыя Кірыл і Мятод, св. Баніфацый, св. Уладзімір і св. Сяргей, св. Сцяпан, св. Патрык, св. Тамаш Аквінскі, св. Францішак Асізскі, св. Томас Мор, св. Максімільян Кольбэ і св. Жанна д’Арк. Гэта некаторыя з асноўных дзеючых асобаў нашай супольнай гісторыі, чыя хрысціянская вера пераўтварала культуры народаў у працэсе фармавання Еўропы. На заканчэнне я адзначыў: «Еўропа, як адзіны гістарычны і культурны арганізм, узнікла з сімбіёзу хрысціянскай веры, прышчэпленай на юдэйскім аліўкавым дрэве, са спадчыны грэцкай філасофіі, рымскіх інстытутаў і ўплываў розных культур, асабліва кельцкай, англасакскай, нямецкай і славянскай»6.

Каштоўнасці, звязаныя з хрысціянскай верай

У наступныя гады я часта вяртаўся да тэмы хрысціянскіх каранёў Еўропы, каб падтрымаць Еўрапейскі праект, паспрыяць яго будучыні і зрабіць некаторыя прапановы для яго правільнага накірунку. На жаль, секулярызм, абыякавасць і бязвер’е моцна паўплывалі на многіх еўрапейцаў і сталі пагрозай нават для высакародных ідэалаў і каштоўнасцяў Еўрапейскага праекту. Але я зразумеў, што гэтыя ідэалы і каштоўнасці можна захаваць, падтрымаць і ажыццявіць, змясціўшы іх у хрысціянскім кантэксце. Бо каштоўнасці звязаныя з тэалагічнай, філасофскай і антрапалагічнай рэальнасцямі. Яны належаць чалавецтву, але іх трансцэндэнтны пачатак знаходзіцца ў Богу, нашым Стварыцелю. Адсюль паходзіць нашае ўсведамленне годнасці чалавечай асобы, створанай на вобраз Бога і таму унікальнай і непаўторнай, уладальніка неад’емных правоў, якія перажываюцца разам з іншымі людзьмі, у чым выяўляецца супольнае братэрства ўсяго чалавецтва.

б) Хрысціянства – адкрыццё і адлюстраванне натуральнага права

Цяжка выказаць нашу супольную веру ў некалькіх кароткіх словах, таму дазвольце мне затрымацца толькі на адным аспекце: дзесяць Божых запаведзяў7. Пададзеныя ў Святым Пісанні, яны маюць карані ў чалавечым сэрцы і акрэсліваюць асноўныя абавязкі чалавека ў адносінах да Бога і бліжняга. Дзве табліцы Дэкалогу8 ўтвараюць адзінства рэлігійнага і грамадскага жыцця чалавка і адлюстроўваюць натуральнае права. Сутнасць гэтага вучэння была цалкам і падрабязна перададзена ў словах нашага Пана і Збаўцы: па-першае, «Любі Пана Бога твайго ўсім сэрцам тваім, і ўсёю душою тваёю, і ўсім розумам тваім» і, па-другое, «любі бліжняга твайго як самога сябе»9. Любоў да Бога і любоў да бліжняга з’яўляюцца двума стаўпамі нашай веры. Дэкалог выяўляе універсальныя каштоўнасці, адноўленыя ў хрысціянстве. Сфармаваныя нашымі культурамі і нашым сумленнем, нашай recta ratio, мы як хрысціяне здзяйсняем выбар нашых дзеянняў і матэрыяльных спраў на падставе гэтай сутнаснай і духоўнай рэальнасці. Хоць хрысціянская вера не з’яўляецца адзіным уладальнікам ці інтэрпрэтатарам натуральнага права, яна ўпэўненая ў сваёй правільнасці і магчымасці універсальнага прымянення, бо яна разглядае Евангельскае Пасланне як поўнае адкрыццё, канчатковае прыняцце і поўнае выяўленне натуральнага права. У гісторыі вынікам гэтага стала так званая хрысціянская культура.

«Асаблівасць хрысціянскай культуры ў тым, што ў яе цэнтры знаходзіцца чалавек; яе антрапалогія заснавана на свяшчэнным элеменце чалавечай асобы, створанай на вобраз і падабенства Бога, якая мае як неад’емныя правы, так і абавязкі ў адносінах да сваіх субратоў і грамадства і, нарэшце, на яе высакародных каштоўнасцях, збудаваных на любові, найвышэйшым законе хрысціянскага жыцця»10. Калі пытанне аб чалавечай годнасці і фундаментальных правах разглядаецца ў канкрэтных абставінах, становіцца зразумелым, што паняцце закона паходзіць з паняцця годнасці чалавечай асобы і атрымлівае сваё метафізічнае пацвярджэнне ў вучэнні аб стварэнні: чалавечая асоба была створана на вобраз і падабенства Божае11 – гэта значыць, на ўзор самой Тройцы. Мужчына і жанчына разглядаюцца як сацыяльныя і звязаныя паміж сабой асобы, заўсёды ў супольнасці, якім закон гарантуе неабходную пашану, абарону і падтрымку. Злоўжыванне каштоўнасцямі таксама становіцца відавочным: свабода, зблытаная з індывідуалістычнай анархіяй, і мір як апраўданне для агрэсіўных паводзінаў.

в) Трансцэндэнтная рэальнасць – наша мэта і крыніца міжкультурных каштоўнасцяў

Гісторыя сведчыць пра рэдкія выпадкі адносінаў да чалавечай годнасці і правоў чалавека як да плёну толькі сацыяльнай дамовы або пазітывісцкага пагаднення. Неабходна змясціць гэтыя каштоўнасці ў належны кантэкст. Маем годнасць і вынікаючыя з яе правы і абавязкі, бо мы створаныя на вобраз і падабенства Божае. Гледзячы па-за межы нашага жыцця ў трансцэндэнтную рэальнасць, мы знаходзім крыніцу ўсялякага дабра і надзеі: Ён, хто з’яўляецца канчатковай мэтай: Ens est unum et verum et bonum et pulchrum. Гэтыя ўласцівасці адзінства, праўды, дабра і хараства з’яўляюцца істотай Бога. Гэта трансцэндэнталіі, якія мы здольныя ўспрыняць і зразумець дзякуючы таму, што з’яўляемся асобамі, адроджанымі на вобраз Бога. Ён – крыніца каштоўнасцяў, якія выяўляюцца і прызнаюцца ва ўсіх культурах. Іншыя каштоўнасці з’яўляюцца іх водгукам і адбіткам, і па тым, як яны садзейнічаюць фундаментальнай годнасці чалавечай асобы, мы можам казаць аб іх большай ці меншай дасканаласці.

Гэтыя каштоўнасці былі ўстаноўлены нашым Стварыцелем, таму неабходна звярнуцца да Божага аб’яўлення, каб быць здольным іх інтэрпрэтаваць. Уплыў лібералізму і рэлятывізму відавочны для ўсіх: бязвер’е, абыякавасць, несправядлівасць, хаос і так званы закон выжывання найбольш прыстасаваных. Але ёсць альтэрнатыва, яна знаходзіцца ў натуральным праве, запісаным у нашых сэрцах, адроджаным у хросце, якое выяўляецца ў прызнанні Праўды пры дапамозе ласкі Святога Духа.

г) Хрысціянская вера як культураўтваральны фактар

Хрысціянская вера трывала і будавалася на універсальных каштоўнасцях розных культур, да якіх яна мела дачыненне на працягу сваёй гісторыі. Перш за ўсё, гэта яўрэйская, грэцкая і рымская культуры, а потым ужо індыйская, арабская, кельцкая, нямецкая, гальская, славянская і іншыя. Аднак, хоць гэтыя культуры ўзбагачалі хрысціянства, яно ніколі не імкнулася атаясаміць сябе з адной з іх за кошт іншых. Яно заўсёды старалася прыняць, ахапіць і ўвайсці ў мясцовую культуру, змяняючы яе там, дзе было неабходна. Бо пранікненне Евангелля ў розныя культуры не азначае іх пераўтварэння на падабенства да лацінскай, рымскай ці яўрэйскай культур, але прыводзіць кожную з гэтых культур да поўнай завершанасці, якую Хрыстус ужо здабыў праз сваё ўцелаўленне і адкупленне. У гэтай завершанасці кожны мужчына і кожная жанчына адноўлены на вобраз і падабенства Божае. Вось як выглядае сустрэча хрысціянства і культур: пад уздзеяннем ласкі Святога Духа і на ўзор уцелаўлення Евангелле ўплывае на кожную культуру і аднаўляе яе. Гэта тое, што мы называем інкультурацыяй: Евангелле ўкараняецца ў розных культурах, змяняючы і аднаўляючы іх. Таму мы называем хрысціянства культураўтваральным фактарам.

Незалежна ад таго, ці мы разумеем пад культурай наш спосаб мыслення і паводзінаў, або атрыманую намі адукацыю, або ідэал народа, нацыі, племені ці этнічнай групы, да якой мы належым, гэта культура – як кожны твор чалавека – павінна прайсці праз свой асабісты хрост, адкінуўшы сваю грэшнасць і становячыся вартай праслаўлення і хвалы імя Таго, хто стварыў нас для літургіі ўсяго жыцця. Гэта справа Бога, працяг Яго ўцелаўлення, смерці і ўваскрасення дзеля нашага збаўлення, і здзяйсняецца яна ў культурах і дзеля культур, таму што «вера здольная ўвайсці ў сэрца кожнай культуры, ачысціць яе, зрабіць плённай, узбагаціць і даць ёй расквітнець, як бясконцая любоў Хрыста»12.

 
3. Для Еўропы – якія каштоўнасці?

а) Характарызуючы Еўропу

Перад тым як перайсці да праблемы выклікаў секулярызму, бязвер’я і рэлігійнай ябыякавасці, асабліва з улікам таго, як гэта перажываецца ў Еўропе, яшчэ некалькі слоў на тэму «Еўропа і яе духоўныя каштоўнасці». Еўропа – дзіця хрысціянства. Як кожнае дзіця, яна не статычная, а знаходзіцца ў няспынным росце, змяненні і развіцці. Часам яна супраціўляецца сваім бацькам, але на гэта не трэба звяртаць асаблівай увагі, бо, як і ў кожнай істоты, гэта проста пэўны перыяд у пастаянным даследаванні каштоўнасцяў, кірунку і сваёй будучыні. І падчас гэтага далікатнага перыяду роста мы павінны аддаць увагу адукацыі і фармаванню дзіцяці праз цярплівае, мяккае і яснае тлумачэнне поглядаў Касцёла на чалавека і каштоўнасці, асабліва на чалавечую годнасць і салідарнасць. Для ўсіх дзяцей першым выхавацелем з’яўляецца маці, таму я падтрымліваю заклік кардынала Каспера лічыць ікону Маці Божай Казанскай сімвалам новай Еўропы13.

б) Уласна хрысціянскія каштоўнасці ў яе сэрцы

Еўропа – гэта разнастайная антрапалагічная рэальнасць, аб’яднаная супольнай прыхільнасцю да хрысціянскіх каштоўнасцяў. Еўропа не можа разглядацца толькі як паўвостраў вялікага азіяцкага кантынэнта14. Гэта заданне і працэс, які не мае пастаянных межаў. Сапраўды, яна заснавана на натхняючым ідэале, які паходзіць з-за яе сучасных межаў. Гэта не геаграфічная межы, а культурная прастора, пабудаваная на чалавечых каштоўнасцях, ачышчаных хрысціянствам. Гэта пытанне, якое патрабуе адказу і дзейнасці, палітычнай і сацыяльнай, заснаванай на хрысціянскім поглядзе на чалавека і грамадства. Еўропа – гэта гісторыя, якая сфармавала гэты кантынент, але гэта таксама і падзея, якая выходзіць па-за геаграфічныя межы, якая перавышае ўсё, што стварае чалавек, і не абмяжоўваецца палітычнымі і эканамічнымі пагадненнямі. Яе сутнасныя характарыстыкі не толькі ствараюць і аб’ядноўваюць Еўропу, але з’яўляюцца таксама аднаўленнем надзеі і ўпэўненасці ў будучыні для ўсёй чалавечай сям’і. Гэтая эсхаталагічная надзея – хрысціянская надзея, якая яднае і сучасную рэальнасць, і спадзяванне на будучыню.

в) Каштоўнасці, бачныя ў Еўропе

Такім чынам вера – гэта магутная крыніца еўрапейскіх каштоўнасцяў. Але дзе гэтыя каштоўнасці можна пабачыць? Відавочна, што яны не індывідуальныя, а, вынікаючы з чалавечай годнасці на вобраз Бога, яны абавязкова праяўляюцца ў нашых адносінах і сувязях. Трансцэндэнтная крыніца каштоўнасцяў прымае бачную форму ў міжкультурных каштоўнасцях, такіх як шчырасць, праўдзівасць, сумленнасць, чалавечая годнасць, спагада, абавязковасць, сацыяльная адказнасць, супольнае дабро, дапамога, любоў, сям’я, жыццё, салідарнасць і разнастайнасць.

Мы бачым салідарнасць у самой Еўропе, калі больш багатыя нацыі дапамагаюць бяднейшым, а таксама ў знешніх адносінах і дапамозе Афрыцы15.

У Еўропе мы бачым павагу да чалавечай асобы і яе годнасці ў законах Саюза, якія абараняюць чалавечыя правы і фундаментальныя, універсальныя, неад’емныя і непарушныя свабоды. Пытанні аб пачатку і канцы жыцця яшчэ абмяркоўваюцца, але Еўропа мае моцную культуру жыцця, якая абапіраецца на дапамогу і натхненне Касцёлаў.

Мы бачым сям’ю, якой садзейнічаюць і дапамагаюць, хоць ёсць таксама і агідныя спробы сказіць канцэпцыю сужэнства, закладзеную Богам.

 
4. Выклікі бязвер’я, секулярызму і рэлігійнай абыякавасці ў Еўропе

а) Зменлівы твар бязвер’я

У гэтым годзе я прапанаваў членам і кансультантам Папскай Рады па пытаннях культуры паразважаць аб тым, як з новай сілаю адказаць на выклікі бязвер’я і рэлігійнай абыякавасці. Мы пачалі са складання сучаснай карты і аналізу бязвер’я ў свеце. Плён нашага разважання сабраны ў гэтай публікацыі16. Што датычыць аналізу стану бязвер’я ў свеце на сённяшні дзень, хацеў бы падзяліцца з вамі наступнымі высновамі.

1. «Увогуле, бязвер’е не ўзрастае ў свеце. Гэты феномен назіраецца перш за ўсё на Захадзе. Яго культурная мадэль спрыяе гэтаму, распаўсюджвае праз глабалізацыю, уздзейнічае на іншыя культуры свету і падрывае іх масавую рэлігійнасць.

2. Ваяўнічы атэізм слабее і больш не мае вырашальнага ўплыву на грамадскае жыццё, акрамя рэжымаў, дзе захавалася атэістычная палітычная сістэма. Аднак пэўная культурная варожасць да рэлігіі па-ранейшаму распаўсюджваецца.

3. Атэізм і бязвер’е змянілі свой профіль. Сёння гэтыя феномены разглядаюцца хутчэй як лад жыцця.

4. Хутка ўзрастае рэлігійная абыякавасць або практычны атэізм. Вялікая частка секулярызаваных грамадстваў жыве без ніякай сувязі з рэлігійным аўтарытэтам ці каштоўнасцямі. Для homo indifferens, «магчыма, Бог не існуе, гэта не мае значэння, прынамсі мы па ім не сумуем». Вынікам дабрабыту і культуры секулярызму становіцца страта пачуцця неабходнасці і імкнення да ўсяго таго, што не з’яўляецца відавочным. Жаданне трансцэндэнтнага зводзіцца да простай суб’ектыўнай патрэбы ў духоўным, а жаданне шчасця – да матэрыяльнага дабрабыту і задавальнення сексуальных патрэбаў.

5. Памяншэнне лічбы практыкуючых вернікаў назіраецца ў грамадствах, закранутых секулярызмам. Але гэты безумоўна трывожны факт, аднак, не азначае, што ўзрастае бязвер’е. Хутчэй за ўсё, гэта дэградуючая форма веравання: вера без канфесійнай прыналежнасці. Гэта феномен «дэканфесіяналізацыі» homo religiosus, які, не жадаючы належаць да пэўнай канфесіі, скача ў бясконцай блытаніне разнастайных рухаў. Часта гэты ціхі зыход вядзе ў секты і новыя рэлігійныя рухі.

6. На Захадзе, дзе навука і сучасная тэхналогія не знішчылі рэлігійнага пачуцця і не заспакоілі яго, развіваецца новы пошук, хутчэй духоўны, чым рэлігійны, але гэта не вяртанне да традыцыйнай рэлігійнай практыкі. Вельмі часта гэтае духоўнае абуджэнне развіваецца незалежна, без сувязі з вучэннем веры і маральнасці, якое прапануе Касцёл.

7. Урэшце на пачатку новага тысячагоддзя ўзнікае непрыязнасць у адносінах як да ваяўнічага атэізму, так і да традыцыйнай веры. Гэтая непрыязнасць у секулярызаваных заходніх культурах з’яўляецца прычынай адхілення альбо адмаўлення ад традыцыйных вераванняў і ўздзейнічае як на рэлігійную практыку, так і на прыхільнасць да дактрынальнага і маральнага зместу веры.

Чалавек, якога мы называем homo indifferens, ніколі не перастае быць homo religiosus; ён проста шукае новай і заўсёды іншай формы рэлігійнасці. Аналіз гэтага феномена паказвае калейдаскапічную сітуацыю, дзе існуюць нават супрацьлеглыя з’явы: з аднаго боку тыя, хто верыць без канфесійнай прыналежнасці, з другога боку тыя, хто належыць да пэўнай канфесіі, але не прымае поўнага вучэння веры, найперш не адчувае сябе абавязаным шанаваць яе этычнае вымярэнне. Сапраўды, толькі Бог ведае, што знаходзіцца ў глыбіні нашых сэрцаў, дзе таямніча дзейнічае Яго ласка»17.

б) Прычыны бязвер’я: секулярызм і абыякавасць

Секулярызм – напрамак, які ўзнік з лібералізму. Гэта дрэнны пабочны эфект, які патрабуе выпраўлення. Можна быць пэўным, што секулярызм ніколі не выдаліць рэлігію са свету з той простай прычыны, што кожны чалавек па сваёй сутнасці з’яўляецца рэлігійным. Але сярод сваіх асноўных каштоўнасцяў ён прапагандуе эмацыйнасць і індывідуалізм, як гэта відаць у Нью Эйдж, – адхіленне культур, прыватызаваная рэлігія і, як вынік, звядзенне імкнення да трансцэндэнтальнага ды тэхналагічнага прагрэсу і пачуцця дабрабыту. Гэта разбуральна ўздзейнічае на Еўропу. Секулярызм таксама азначае рэлятывізм і адмаўленне Праўды. Гэтая ідэалогія стала прычынай узнікнення абыякавасці і бязвер’я, аб чым я ўжо казаў раней. Гэтая пазіцыя прывяла да некрытычнага прыняцця догматаў творцаў грамадскай думкі і да тупіку ў адносінах паміж сацыялістычным урадам Іспаніі і каталіцкімі біскупамі ў тым, што датычыць пытанняў каштоўнасці жыцця, салідарнасці і сям’і; яна таксама з’яўляецца прычынай узнікнення зла абортаў і бессэнсоўных грамадзянскіх шлюбаў гомасексуалістаў.

У выніку нават у традыцыйна хрысціянскіх краінах, такіх як Францыя, Англія і Іспанія, іерархія каштоўнасцяў была перавернута, а Праўда, Хараство і Дабро пастаўлены ніжэй за індывідуалізаваныя і рэлятывізаваныя каштоўнасці. Падтрымліваецца цэнтральная пазіцыя індывідуальнага, а сапраўдныя каштоўнасці чалавека забываюцца. Дэмакратыя цяпер разглядаецца як найбольшая каштоўнасць, вышэйшая за Праўду і прывілеяваныя сродкі распазнання, разважання і абароны Праўды. Яшчэ адзін вынік страты хрысціянскай культуры бачны ў тым, што цяпер узнікла неабходнасць прапаноўваць асноўныя курсы лекцый па хрысціянстве для студэнтаў мастацкіх навучальных установаў, каб яны былі здольныя зразумець вялікія шэдэўры мастацтва і ўсвядоміць уласную хрысціянскую культуру. Як без гэтага яны змогуць цалкам ацаніць «Муку Пана паводле Яна» Баха, «Месію» Гендэля, «Missa Sollemnis» Бетховена ці «П’ету» Мікеланджэла?

Але секулярызм – гэта не секулярызацыя. Не ўсё, што не мае знешняга знаку рэлігійнасці, з’яўляецца злом. Трансцэндэнтная рэальнасць можа натхняць нас іншымі спосабамі! Пэўная ацэнка мастацтва можа быць уласцівай нават атэісту. І гэта ёсць зыходны пункт для сённяшняй евангелізацыі.

 
5. Адказ Касцёла на сучаснае культурнае становішча: новая евангелізацыя культур

Евангелізацыя не спыняецца на мінулым, яна павінна скіроўвацца ў наступнае пакаленне. Каб адказаць на гэтае заданне, Папская Рада па справах культуры спрыяе розным ініцыятывам евангелізацыі культур, уключаючы малітву, асабісты дыялог, культурныя цэнтры, асабліва тэалагічныя інстытуты, адноўленае веданне хрысціянскай антрапалогіі, пастаянную прысутнасць на публічных форумах, падтрымку каштоўнасцяў сям’і і жыцця, добрую хрысціянскую фармацыю, via pulchritudinis18, евангелізацыйнае выкарыстанне хрысціянскай спадчыны, выкарыстанне дадатковых моў розуму і пачуццяў, а таксама падтрымку паломніцтваў і шмат іншых спраў.

«Мэта евангелізацыі культур – дазволіць Евангеллю ахапіць рэальнае становішча жыцця людзей у пэўным грамадстве. „Пастырская дзейнасць павінна скіроўвацца на фармаванне хрысціянскай ментальнасці ў штодзённым жыцці” (Ecclesia in Europa, 58). Больш чым на пераконванне такая евангелізацыя скіраваная на падрыхтоўку фундаменту і стварэнне магчымасці для слухання як разнавіднасць перадевангелізацыі. Калі галоўнай праблемай з’яўляецца абыякавасць, неабходна прыцягнуць увагу, абудзіць цікавасць людзей»19. Вызначаючы зыходныя пазіцыі і пункты апоры для абвяшчэння Евангелля і далейшай дзейнасці, евангелізацыя культуры мае некаторыя бягучыя тэмы, ідэі, месцы і метады, тры з якіх я хацеў бы коратка тут апісаць.

а) Хрысціянскія культурныя цэнтры

Навядзенне мастоў паміж верай і культурай, Евангеллем і штодзённым жыццём, абвяшчэннем Паслання і абыякавасцю і практычным атэізмам многіх мужчын і жанчын, мае прывеліяваны форум у хрысціянскіх культурных цэнтрах, якія, на маю думку, знаходзяцца на першым плане евангелізацыі. На аснове вучэння Настаўніцтва Касцёла яны прапануюць шырока распаўсюджаны мясцовы падыход, ужыванне і ўзмацненне мясцовых культурных традыцый, а таксама адказ на патрэбы і спадзяванні асобных супольнасцяў. Саму назву «Хрысціянскі культурны цэнтр» трэба разумець у шырокім сэнсе, памятаючы пра багатую разнастайнасць культурных асяроддзяў у розных краінах, дзе розныя інтарэсы і віды дзейнасці адпавядаюць мясцовым патрэбам згодна з сацыяльнымі і культурнымі традыцыямі кожнага рэгіёна20.

Чацвёртае выданне «Міжнароднага даведніка каталіцкіх культурных цэнтраў», апублікаванае Папскай Радай па пытаннях культуры, прызначана паспрыяць пастаянным зносінам і больш эфектыўнаму супрацоўніцтву паміж багатымі і разнастайнымі па сваім характары цэнтрамі, зыходзячы з іх назваў: культурныя цэнтры альбо гурткі, акадэміі, універсітэцкія ўстановы, дамы культурнай фармацыі і г. д.; з іх спецыялізацыі: тэалагічныя, навуковыя, адукацыйныя, мастацкія і г. д.; са сферы іх дзейнасці: культурныя напрамкі, каштоўнасці, міжкультурны і міжрэлігійны дыялог, навука, мастацтва і г. д.; і з роду дзейнасці: размовы, дэбаты, курсы лекцый, семінары, публікацыі, бібліятэкі, культурныя мерапрыемствы, выставы і г. д.

Хацеў бы сказаць пра тры канкрэтныя прыклады хрысціянскіх культурных цэнтраў: па-першае, Цэнтр духоўнай музыкі Centre de musique sacrйe de Sainte-Anne-d’Auray ў Францыі. Ён быў заснаваны ў 1996 годзе, каб быць культурным скрыжаваннем паміж дзяржавай, Касцёлам і мастакамі. У форме тэалагічнай, літургічнай і музычнай фармацыі культурная адукацыя стала даступнай для шырокай грамадскасці з мэтай захаваць музычную і літургічную спадчыну Францыі, перадаць веру і спрыяць творчасці. Заданне захавання культурнай спадчыны азначае, безумоўна, спрыянне і абарону фундаментальных каштоўнасцяў. Згадваючы Ф. Дастаеўскага, які казаў, што «прыгажосць выратуе свет»21, дырэктар гэтага інстытута лічыць, што першае заданне на сённяшні дзень – гэта ўратаваць прыгажосць22.

Другі прыклад – гэта Інстытуты дадатковай адукацыі. Напрыклад, Цэнтр сучаснага даследавання веры і культуры – даследчыцкая група, якая з’явілася ў Дэйтанскім універсітэце (University of Dayton) у Каліфорніі. Гэта Інстытут дадатковай адукацыі, які прапануе курсы лекцый па тэалагічных навуках на высокім узроўні з мэтай спрыяць узаемадзеянню Евангелля і культуры. Апроч публікацый, яны арганізуюць канферэнцыі па важных бягучых пытаннях культуры, каб зрабіць свае даследаванні даступнымі для шырокай грамадскасці. Іх апошняя канферэнцыя, напрыклад, датычыла тэмы «Вера, страх і абыякавасць». Мяне вельмі цікавіць дзейнасць праваслаўных у гэтай сферы: якія ёсць цэнтры тэалагічнай адукацыі для свецкіх у Расіі, Беларусі і Украіне23 для аб’яднання веры і культуры?

Па-трэцяе, Духоўная бібліятэка ў Маскве. Гэты хрысціянскі культурны цэнтр ужо на працягу 15 гадоў публікуе на рускай мове творы як праваслаўнай, так і каталіцкай традыцый па духоўнасці і тэалогіі з мэтай зрабіць іх даступнымі для чытачоў з рознымі хрысціянскімі поглядамі на чалавека і Бога па ўсёй Расійскай Федэрацыі. Дзякуючы падтрымцы Яго Высокапрападобнасці Мітрапаліта Філарэта, Старшыні сінадальнай тэалагічнай камісіі Рускай Праваслаўнай Царквы, а таксама пры дапамозе Каталіцкага Касцёла, гэты цэнтр абвяшчае хрысціянскае пасланне праз сферу культуры, праз кнігі, літаратурныя падзеі, сустрэчы і шырокую размеркавальную сетку і такім чынам садзейнічае фармаванню хрысціянскай свядомасці і стварэнню грамадства, заснаванага на любові24.

б) Асабісты дыялог па культурных пытаннях: у цэнтры – чалавек

Істотным элементам новай рэлігійнасці з’яўляецца тое, што яна засяроджана на чалавечай асобе, на ўласным «я». У той час, калі гуманістычны атэізм мінулага быў рэлігіяй людской масы, постмадэрнісцкая рэлігійнасць – гэта рэлігія чалавечай асобы, заснаваная на асабістым поспеху і дасягненні ўласных мэтаў. Сацыёлагі гавораць пра «біяграфічную рэлігію ”ствары сам”», дзе кожны чалавек стварае новы вобраз Бога на розных этапах свайго жыцця. На жаль, – гэта сённяшняя культура, і для таго, каб яе евангелізаваць, трэба знайсці апорны пункт, які я зноў жа бачу ў чалавеку. Наша місія – сустрэцца з чалавекам, трымаючы яго за руку, калі гэта патрэбна, але не прэтэндаваць на стварэнне ідэалу згодна з нашымі патрэбамі і спадзяваннямі, не прэтэндаваць на ролю правадыроў для ідэальнага чалавецтва, якое б адпавядала нашым жаданням. Трэба ўстанавіць асабісты, цярплівы, поўны пашаны і любові, падтрыманы малітвай дыялог, які прапануе праўду адпаведным спосабам, у адпаведны час і ў моцным перакананні, што праўда дзейнічае сваёй уласнай моцай25 і стымулюецца адным жаданнем: «каб пазналі Цябе, адзінага праўдзівага Бога, і Езуса Хрыста, якога Ты паслаў» (пар. Ян 17, 3). Гэты дыялог можа быць заснаваны на супольным фундаменце культуры.

в)Малітва

Я падышоў да апошняга найбольш важнага аспекту новай евангелізацыі – да малітвы. Бо калі мы будзем евангелізаваць без дапамогі Святога Духа, нашыя намаганні застануцца дарэмнымі. Малітва – гэта нашае супрацоўніцтва з Божым Провідам. Усё дабро, уся надзея і перамога паходзяць не з нашай волі, але ад Бога, які дзейнічае ў Святым Духу і праз Яго. Найбольшае, што мы можам зрабіць, – дапамагаць гэтай дзейнасці праз малітву, адчыняючы свае сэрцы Таму, хто нас ажыўляе. Такім чынам мы «памятаем пра Бога больш, чым дыхаем»26, і гатовыя больш поўна супрацоўнічаць у рэалізацыі Яго Боскага плана.

Таму хачу падзяліцца з вамі інфармацыяй, што датычыць справы аднаго французскага святара, якога я цалкам падтрымліваю. Гэта апостальства малітвы за няверуючых, якое ў мінулым было скіравана на тэарэтычных атэістаў, а цяпер арыентуецца на тых, хто застаецца проста абыякавым. Ёсць ужо больш за 3000 прыхільнікаў у 50 краінах свету, якія моляцца, ужываючы наступную формулу:

Я (...імя...) абавязваюся кожны дзень пакорна маліцца за тое, каб Бог асвяціў сваім Святым Духам аднаго з няверуючых, а таксама мяне самаго для таго, каб мы маглі пазнаць Яго бязмерную любоў і любіць Яго як свайго Айца.

Дата... подпіс...27

Пан Бог чуе нашыя малітвы, будзем жа маліцца, каб зразумець Яго адказы.

 
6. Заканчэнне

Цяпер, на заканчэнне, дазвольце мне вярнуцца да святых Кірыла і Мятода і паслання Egregiae Virtutis:

«Святыя браты з Фесалонікаў падкрэсліваюць уклад старажытнагрэцкай культуры і вынікі распаўсюджвання Канстанцінопальскай Царквы і ўсходняй традыцыі, якая так моцна ўпісана ў духоўнасць і культуру многіх народаў і нацый усходняй часткі еўрапейскага кантынента»28.

Прымаючы пад увагу прыведзеныя вышэй разважанні, я таксама хачу далучыць свой голас да закліку многіх мудрых і святых людзей, уключаючы папаў, патрыярхаў і палітыкаў. Наш заклік заключаецца не ў тым, каб не дазволіць нашай духоўнасці і нашым культурам быць заглушанымі рэлігійнай абыякавасцю і бязвер’ем, якія распаўсюджваюцца прыхільнікамі секулярызму, а наадварот, у гэтым свеце, які змяняецца і развіваецца, мы заклікаем забяспечыць умовы для таго, каб наша Вера, нашыя духоўныя каштоўнасці і нашы культуры перамаглі секулярызм. Дасягнуць гэтага можна, дзелячыся нашай духоўнай спадчынай і хрысціянскімі перакананнямі з усім светам, прымаючы ўдзел ў Боскім плане адраджэння каштоўнасцяў і робячы гэта з перакананнем і спадзяваннем, што гэта частка той дзейнасці, якую распачаў сам Пан сваім прыйсцем і прабываннем сярод нас. Гэта частка таго задання, якое Ён нам пакінуў: «Ідзіце, навучайце ўсе народы, хрысцячы іх у імя Айца і Сына, і Духа Святога» (пар. Мц 28, 19).


  1. Ян Павел ІІ, Энцыкліка Ut unum sint, 25 мая 1995, с. 40.
  2. Ян Павел ІІ, Апостальскае пасланне Egregiae Virtutis, 31 снежня 1980, с. 3.
  3. Ян Павел ІІ, Ліст да кардынала Аўгустыно Касаролі, Дзяржаўнага сакратара, якім устанаўліваецца Папская Рада па пытаннях культуры, 20 мая 1982 г. (Insegnamenti vol. V/2, 1982, pp. 1777 ff.)
  4. Сінод быў скліканы Янам Паўлам ІІ падчас апостальскага візіту ў Веляград (Чэхаславакія), месца пахавання св. Мятода.
  5. «Христианство и культура в Европе: память о прошлом, сознание настоящего, упование на будущее». Сборник докладов международного предсинодального Симпозиума (Ватикан, 28–31 октября 1991 г.) Москва, 1992, и «Христос – источник новой культуры для Европы на заре нового тысячелетия». Предсинодальный симпозиум в Ватикане (11–14 января года), Тверь, Созвездие, 2000.
  6. Paul Poupard, Europe. Christianisme et identitй culturelle des peuples, Second Symposium at Klingenthal, Beauchesne, Paris 1994, 9–14 & 143–146.
  7. Кардынал Ёзаф Ратцынгер заклікаў да новага погляду на Дэкалог у гэтым кантэксце у кнізе Joseph Ratzinger, Europa і suoi fondamenti oggi e domainі, Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo – Milano 2004, с. 59.
  8. N.B. Праваслаўная Царква нумаруе Дзесяць Божых Запаведзяў іншым спосабам, які адрозніваецца ад спосабу нумаравання, прынятага ў Каталіцкім Касцёле.
  9. Мк 12, 29–31
  10. Paul Poupard, «L’Europe et le Fait Religieux: Sources, Patrimoine, Valeurs» in Cultures et Foi, XI-1 (2003), Vatican City, pp. 14–15.
  11. Гл. International Theoligical Commission, Declaration Communion and Stewardship: Human persons Created in the Image of God, in Origins vol. 34. n. 15 (2004), 40–42.
  12. Pontifical Council for Culture, Towards a Pastoral Approach to Culture, Vatican City 1999, s. 3.
  13. Гл. «Гэты абраз з’яўляецца таксама сімвалам новай Еўропы і працэсу аб’яднання кантынента, да якога таксама належыць Расія праз культуру і рэлігію. Маці Божая Казанская праз сваё падарожжа па ўсім свеце стала той, хто заступаецца і ахоўвае Еўропу, асабліва хрысціянскія карані і каштоўнасці еўрапейскага кантынента» на www.vatican.va
  14. Гл. Stanislaw Grygiel, «Europa, ravviva le tue radici» in Culture, Incroyance et Foi: Nouveau dialogue, Mйlanges en homage au Cardinal Paul Poupard, eds. Bernard Ardura and Jean-Diminique Durand, Edizioni Studium, Roma 2004, 151.
  15. Гл. John Paul II, Message to Cardinal Vlk President of the Council of the Episcopal Conferences of Europe on the occasion of their Plenary Assembly, 16 October 2000, in Osservatore Romano Weekly English Edition, n. 45 (1667) 2000, p.4: «Сапраўды, Еўропа – гэта не закрытая або ізаляваная тэрыторыя; яна фармавалася, выходячы па-за свае межы насустрач іншым народам, культурам і цывілізацыям. Гісторыя выяўляе і патрабаванне: Еўропа не можа замкнуцца сама ў сабе. Яна не можа і не павінна страціць цікавасць да астатняга свету. Наадварот, яна павінна заўсёды ўсведамляць тое, што іншыя краіны, іншыя кантыненты чакаюць яе смелых ініцыятываў і прапановаў бяднейшым народам сродкаў для іх развіцця і сацыяльнай арганізацыі, каб пабудаваць больш справядлівы і братэрскі свет».
  16. На англійскай і іспанскай мовах, Paul Poupard & Pontificium Consilium de Cultura, Where is your God? Responding to the Challenge of Unbelief and Religious Indifference Today, LTP, Chicago 2004. На фанцузскай мове Paul Poupard, Ou est-il ton Dieu? La foi chrйtienne au dйfi de l’indiffйrence religieuse, Salvator Paris 2004.
  17. Тамсама, с. 13–15.
  18. Г. зн. «шлях хараства».
  19. Гл. Paul Poupard & Pontificium Consilium de Cultura, Where is Your God?, s. 34.
  20. Гл. Introduction to Pontificium Consilium de Cultura, The International Directory of Catholic Cultural Centers`, 4th Edition, Libreria Vaticana, Vatican 2004.
  21. Ф. Дастаеўскі, «Ідыёт», ч. 3, гл. 5.
  22. Гл. Cultures and Faith, XII-3, 2004, 208.
  23. Спіс такіх цэнтраў быў апублікаваны Wil Van Den Bercken, «Тэалагічная адукацыя для свецкіх у Расіі, Беларусі і Украіне: агляд праваслаўных і каталіцкіх інстытутаў», у Religion, State & Society (The Keston Journal), т. 32, н. 3, 2004, 300–311. Спіс: 1) Праваслаўны тэалагічны інстытут св. Ціхана, Масква; 2) св. Філарэт, Масква; 3) Праваслаўны хрысціянскі інстытут, Масква; 4) Біблійны тэалагічны каледж св. Андрэя, Масква; 5) Праваслаўны адкрыты універсітэт айца Аляксандра Меня, Масква; 6) Расійскі праваслаўны універсітэт св. Яна Багаслова, Масква; 7) Інстытут філасофіі св. Тамаша Аквінскага, Тэалогія і гісторыя, Масква; 8) Расійскі хрысціянскі інстытут гуманітарных навук, Санкт-Пецярбург; 9) Тэалагічны факультэт св. Кірыла і Мятода, Мінск; 10) Украінскі каталіцкі універсітэт, Львоў; 11) Вышэйшы інстытут рэлігійных навук св. Тамаша Аквінскага, Кіеў.
  24. Пар. Пасланне Яго Святасці Алексія ІІ, Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі з нагоды адкрыцця 19 лістапада 2004 г. новага месца для маскоўскага цэнтра на вул. Пакроўка, 27, дзе я прымаў удзел з пасланнем ад Яго Святасці Папы Яна Паўла ІІ.
  25. Пар. ІІ Ватыканскі Сабор, Дэкларацыя пра рэлігійную свабоду Dignitatis humanae, н. 3.
  26. Св. Грыгоры Назіянзскі, Orat. theo., 27,1,4: PG 36. 16.
  27. Адрас арганізацыі Incroyance et priиre (Бязвер’е і малітва) наступны: 11 Impasse Flammanion, F 13001 Marsielle, France.
  28. Ян Павел ІІ, Апостальскае пасланне Egregiae Virtutis, 31 снежня 1980 г., с. 3.
Пераклад з ангельскай мовы
с. Юліі Кузняцовай OP


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY