СМЕХ САРЫ1

Святло і радасць, якія, напэўна, для большасці з нас асацыююцца з думкамі пра Вялікдзень, не могуць, аднак жа, змяніць таго, што ўнутраны змест гэтага свята ўспрымаецца значна цяжэй, чым, напрыклад, змест Божага Нараджэння. Нараджэнне, дзіця, сям’я — усё гэта належыць да нашага светаадчування. Таму так моцна кранае нас думка пра тое, што Бог стаўся дзіцём і гэтым самым малое ўчыніў вялікім, але адначасова людскім, блізкім і зразумелым. Паводле нашай веры, Бог, праз нараджэнне ў Бэтлееме, увайшоў у свет. Бляск гэтай падзеі апраменьвае нават тых людзей, якія не здольныя прыняць глыбокі змест гэтага паслання.

Іначай з Вялікаднем: тут Бог увайшоў не ў добра вядомую рэчаіснасць нашага жыцця, а ў новую прастору па той бок смерці. Ён ужо не ідзе за намі, а крочыць перад намі і нясе паходню ў нязведанаю далеч, каб дадаць нам мужнасці ў быцці Ягонымі паслядоўнікамі. Мы ведаем толькі тое, што знаходзіцца па гэты бок смерці, і таму не можам супаставіць наш досвед з гэтай весткай. Ніякае ўяўленне не можа дапамагчы слову; застаецца толькі «скок» у невядомае, у якім мы балюча адчуваем сваю блізарукасць і вузкасць нашых крокаў.

Аднак жа падбадзёрвае думка, што цяпер, дзякуючы слову таго, хто ведае, мы крыху спазналі тое, да чаго ніхто не можа ставіцца абыякава. У апошнія гады значна ўзрасла зацікаўленасць аповедамі людзей, якія перажылі клінічную смерць і нібыта спазналі неспазнавальнае. Людзі шукаюць у гэтых аповедах адказу на пытанне, што хаваецца за цёмнай брамай смерці. Гэтая зацікаўленасць паказвае, наколькі моцна вярэдзіць нас праблема смерці. Гэтыя аповеды насамрэч не даюць адказу на межавыя пытанні, бо тыя людзі, якія перажылі клінічную смерць, не былі памерлымі на самай справе, яны толькі прайшлі праз адмысловы край — пэўны экстрэмальны стан людскога жыцця і свядомасці. Ніхто з іх не можа сцвярджаць, што яго вопыт пацвердзіўся б, калі б ён сапраўды памёр.Той жа, на каго ўказвае свята Вялікадня, — Езус Хрыстус — сапраўды «зышоў у валадарства смерці». Езус выканаў просьбу багатага гулякі, які прасіў: «Пашлі каго-небудзь са свету мёртвых да жывых, тады яны павераць!» (пар. Лк 16, 27). Ён, сапраўдны Лазар, прыйшоў з таго свету, каб мы паверылі. Ці цяпер мы верым? Ён прыйшоў не з выяўленымі таямніцамі і не з сенсацыйным рэпартажам «адтуль». Езус сказаў нам, што Ён стварыў нам прыстанак (пар. Ян 14, 23). Ці ж гэта не найбольш узрушальная навіна ў гісторыі чалавецтва, хоць і расказаная без нервовай эйфарыі?

Вялікдзень ставіць перад намі справы неверагодныя; яны даходзяць да нас найперш праз слова, не праз пачуцці. Тым больш трэба паддацца велічы гэтага слова. Паколькі мысленне адбываецца пры дапамозе пачуццяў, Касцёл даўно пераклаў велікоднае слова на сімвалы, якія даюць магчымасць адчуць тое, што нельга выказаць словам. Сімвал святла (і агню) адыгрывае тут асаблівую ролю; спеў у гонар пасхальнага святла, што ў цёмным касцёле, ёсць знакам жыцця, датычыць Пераможцы над смерцю. Падзея з мінуўшчыны перакладаецца на нашую сучаснасць: дзе святло перамагае цемру, там у нейкім сэнсе здзяйсняецца ўваскрасенне. Асвячэнне вады вылучае на першы план іншы элемент стварэння — ваду як сімвал уваскрасення. Вада можа несці ў сабе і пагрозу, быць прыладаю смерці і быць жыццядайнай, ствараць у пустыні аазісы жыцця. Трэці сімвал належыць да іншай катэгорыі: спеў «Аллелюя», урачысты спеў велікоднай літургіі паказвае, што чалавечы голас здольны не толькі крычаць, енчыць, наракаць, але менавіта спяваць. А тое, што чалавек можа яшчэ і прызваць галасы стварэння і здольны перамяніць іх у сугучча — ці ж гэта не дазваляе нам надзвычайным чынам прадчуваць, да якіх пераменаў здольныя мы самі і ўсё стварэнне? Ці гэта не цудоўны знак надзеі, у якім мы можам прадчуваць будучыню і адначасова прымаць яе як мажлівасць і сучаснасць?

Дарэчы, і пара году, у якой святкуецца Вялікдзень, не выпадковая. Праз жыдоўскую Пасху хрысціянскі Вялікдзень сягае глыбока ў гісторыю рэлігіі і ў абшар так званых натуральных рэлігій. Мяне ўсцяж захапляе і змушае да разважання тое, з якім націскам гаворыць Езус падчас свайго жыццёвага шляху пра свой час. Ён набліжаецца да смерці, але пазбягае яе аж да моманту, пакуль не прыйдзе час (пар. Лк 13, 31–35). Гэтым самым Езус свядома звязвае сваю місію з усёй гісторыяй веры чалавецтва і са знакамі стварэння. Выкананне сваёй місіі Ён злучае з гэтым святам, а таму і з першай вясновай поўняй. Навукоўцам, якім уласцівы тэхнічны і гістарычны спосаб мыслення, штосьці такое з’явіцца як незразумелае і бессэнсоўнае. Але Езус думаў інакш. Звязваючы сваю часіну з рухам Месяца і Зямлі, з рытмам прыроды, Ён змяшчае сваю смерць у касмічны кантэкст і гэтым злучае космас і чалавека. Вялікія святы Касцёла святкуе таксама ўсё стварэнне, альбо наадварот: у гэтых святах мы ўпісваемся ў рытм Зямлі і зорак і прыслухоўваемся да іх весткі. Таму новы ранак прыроды, пазначаны першай вясновай поўняй месяца, сапраўды належыць да вялікоднага паслання: стварэнне гаворыць пра нас і да нас; мы добра разумеем саміх сябе і Хрыста толькі тады, калі вучымся слухаць голас стварэння.

Я, аднак, хацеў бы тут звярнуць увагу на сімвал, які знаходзіўся ў цэнтры жыдоўскай Пасхі і менавіта таму стаў сутнасцю велікоднай вобразнай мовы Касцёла; гаворка ідзе пра велікоднае ягня. Вартая ўвагі роля, якую выконвае вобраз ягняці ў Бібліі. Мы сустракаем яго на першых старонках Святога Пісання ў апавяданні пра ахвяру, якую склаў пастух Авель; ягня становіцца цэнтрам неба і зямлі ў апошняй кнізе Бібліі (Адкрыццё Яна Багаслова). Згодна з ёй, толькі Ягня можа сарваць пячаткі гісторыі. Ягня, якое выглядае быццам забітае, але жывое, прымае пакланенне ўсяго стварэння на небе і на зямлі. Ягня, якое без нараканняў дазваляе забіць сябе, сімвалізуе ціхасць, аб якой сказана: «Дабрашчасныя лагодныя, бо яны ўспадкуюць зямлю» (Мц 5, 5)2. Праз сваю смяротную рану Яно кажа нам, што не тыя, хто забіваюць, будуць у канцы пераможцамі, хутчэй, наадварот: свет жыве дзякуючы тым людзям, якія сябе ахвяруюць. Ахвяра таго, хто становіцца забітым Ягнём, падтрымлівае і неба, і зямлю. У гэтай ахвяры заключаецца сапраўдная перамога. З яе выходзіць жыццё, і яно, нягледзячы на ўсе жудасці, якімі напоўнена чалавечая гісторыя, надае сэнс гісторыі і ў канцы перамяняе яе ў радасны спеў.

Найглыбейшае значэнне вобразу ягняці адкрылася мне выразней, чым у вышэй прыведзеных тэкстах, у загадкавай біблійнай гісторыі, якая ўсцяж выклікае пратэсты чытачоў і якая праз гэта стала зачэпкай для таго, каб паставіць больш глыбокія пытанні пра Бога і пра шлях да лепшага разумення Божай таямніцы. Я маю на ўвазе гісторыю ахвяравання Ісаака. Узышоўшы на гару, Ісаак заўважыў, што няма жывёліны для ахвяравання. На пытанне пра гэта ён атрымаў такі адказ ад свайго бацькі: «Бог паклапоціцца...» (пар. Быц 22, 8). І калі Абрагам хацеў узняць свой нож над Ісаакам, стала ясна, на чым палягае праўдзівасць гэтых словаў: у зарасніку заблытаўся баран, які і быў ахвяраваны замест Ісаака. Жыдоўская рэфлексія часта вяртаецца да таго таямнічага моманту, калі звязаны Ісаак ляжыць на алтары. У гэтым вобразе Ізраіль вельмі часта бачыў сваю ўласную сітуацыю, у звязаным Ісааку, над якім узнесены нож смерці, народ жыдоўскі бачыў самога сябе і, углядаючыся ў яго, спрабаваў знайсці надзею і зразумець свой лёс. Народ абраны як бы знаходзіў у Ісааку праўдзівасць словаў: Бог паклапоціцца. Адно жыдоўскае паданне апавядае, што ў той момант, калі Ісаак закрычаў са страху, Бог раздзёр неба, і ў ім хлопец убачыў нябачныя святыні стварэння і хоры анёльскія. З гэтым паданнем звязаны іншы аповед, паводле якога Ісаак заснаваў абрад Божай службы, і менавіта таму святыня была пабудаваная не на Сінайскай гары, а на гары Морыя. Такім чынам, усялякае пакланенне выводзіцца з гэтай візіі Ісаака, з таго, што ён у ёй убачыў і пераказаў. Да гэтага ж кантэксту, нарэшце, належаць разважанні пра значэнне імя Ісаак, якое мае той самы корань, што і слова «смяяцца». Біблія перадусім намякае тут на недаверлівую і самотную ўсмешку Абрагама і Сары, якія не хацелі паверыць у тое, што ў іх можа нарадзіцца сын (пар. Быц 17, 17; 18, 12). Але ў момант выканання абяцання з гэтага нараджаецца радасны смех, у якім страх самотнасці перамяняецца ў радасць здзяйснення (пар. Быц 21, 6). Пазнейшыя паданні адносяць гэты смех не толькі да бацькоў Ісаака, але таксама да яго самога. І сапраўды, ці ж не меў ён падставы для смеху, калі пасля надзвычайнай напружанасці і смяротнага страху вырашэннем праблемы аказаўся баран, які заблытаўся ў зарасніку? Ці ж не павінен ён быў смяяцца, калі ўся гэтая жорсткая і сумная драма — узыходжанне на гару і звязванне — раптам знайшла нечакана амаль камічнае, але вызваляльнае і збаўленчае заканчэнне? Гэты момант пераконвае ў тым, што сусветная гісторыя не ёсць трагедыяй, якойсьці непазбежнай і трагічнай гульнёй супрацьлеглых сілаў, але divina commedia (Божай камедыяй), у якой той, хто апынуўся на мяжы жыцця, можа смяяцца.

Гэтак, як жыдоўская традыцыя ўсцяж вярталася да гісторыі Ісаака, так і Айцы Касцёла не маглі застацца абыякавымі да гэтага тэксту. Яны таксама пыталіся: што перажыў Ісаак у той крытычны момант, калі, звязаны, ляжаў на дровах? Што ён бачыў? Адказ Айцоў Касцёла на гэтае пытанне вельмі просты і больш рэалістычны, чым адказ жыдоўскіх вучоных. Айцы кажуць досыць проста: Ісаак убачыў барана, які яго замяніў і гэтым самым збавіў. Ён убачыў барана, які стаўся сутнасцю жыдоўскага культу. Айцы Касцёла падкрэсліваюць, што жыдоўскі культ хоча прадоўжыць і захаваць перажыванне гэтага моманту, прагне здзейсніць збаўленне праз замену. Яны таксама ведаюць, што Ісаак, які ўбачыў барана, меў падставу радавацца, і на яго твар вярнулася згубленая ўсмешка.

Айцы Касцёла ідуць на крок далей: Ісаак убачыў барана, гэта значыць, што ўбачыў знак Таго, Хто надыходзіць; тым Надыходзячым было Ягня. Пазіраючы на Ягня, ён убачыў Таго, Хто дазволіў заблытаць сябе ў гушчу гісторыі, дазволіў звязаць сябе дзеля нас і стаўся нашай «заменай», каб быць нашым збаўленнем. Паводле Айцоў, Ісаак сапраўды зазірнуў у неба. Позірк на барана быў позіркам у адкрытае неба, дзе Ісаак убачыў Бога, які, заклапочаны, стаіць дакладна тамсама — на парозе смерці. Позірк на барана быў позіркам на Бога, які не толькі клапоціцца, але і сам з’яўляецца Клопатам, які таму стаўся Ягнём, каб чалавек быў чалавекам і жыў. Хоць Ісаак пазіраў на барана, але насамрэч ён убачыў тое самае, што бачыў Ян на востраве Патмас у адкрытым небе. Ян апісвае гэта так: «І я глянуў, і вось, пасярод трона і чатырох жывых істотаў і сярод старцаў стаяла Ягня нібы заколатае... І кожнае стварэнне, якое ёсць на небе і на зямлі, і пад зямлёю і на моры, і ўсё, што ў іх, чуў я, казала: Таму, Хто сядзіць на троне, і Ягняці дабраславенне і гонар, і слава і сіла на векі вечныя!» (Адкр 5,6.13). Гледзячы на Ягня, Ісаак убачыў, чым ёсць культ: Бог рыхтуе сабе культ, у якім Ён самім сабой падменьвае чалавека, збаўляе яго і вяртае яму радасны смех, што станецца гімнам стварэння.

Можна запытацца: пры чым тут Айцы Касцёла і што нам да жыдоўскіх гісторый? Хіба не цяжка ва ўсім гэтым заўважыць, што Ісаак, пра якога ідзе гаворка, — гэта мы. Мы ўзыходзім на гару часу і самі нясём з сабой прылады сваёй смерці. На пачатку да мэты яшчэ далёка. Мы яшчэ не думаем пра яе; яшчэ хапае нам сённяшняга дня: раніца на гары, спеў птушак, бляск сонца. Нам здаецца, што не патрэбна ніякая інфармацыя пра мэту, дастаткова самога шляху. Але чым больш ён доўжыцца, тым больш няўхільным становіцца пытанне: у якім кірунку ўсё гэта ідзе? Што гэта ўсё азначае? Збянтэжаныя, мы пазіраем на знакі смерці, якіх раней мы проста не заўважалі, у нас узрастае падазронасць адносна таго, што на самай справе жыццё — гэта толькі варыяцыя смерці, што нас ашукалі, і што жыццё — гэта не падарунак, а нейкая недарэчнасць. І ў такі момант з’яўляецца невыразны адказ: «Бог паклапоціцца», які выглядае хутчэй як «адчапны», бо ён не задавальняе. Там, дзе пануе такі погляд і дзе паняцце «Бог» ужо не з’яўляецца праўдзівым, там вымірае гумар. Чалавек не мае падставы для смеху і яму застаецца толькі жорсткі сарказм альбо так добра ўсім вядомае абурэнне на Бога і на ўвесь свет. Той, аднак жа, хто ўбачыў Ягня — Хрыста на крыжы — ведае: Бог паклапаціўся. Неба не раздзёрлася, ніхто з нас не ўбачыў «нябачную святыню стварэння і хоры анёльскія». Усё, што мы можам бачыць, — таксама як у Ісаака — гэта Ягня, пра якое апостал Пётр кажа, што Яго з’яўленне было наканаванa яшчэ да стварэння свету (пар. 1 П 1, 20). Але позірк на Ягня — на ўкрыжаванага Хрыста — гэта менавіта і ёсць наш позірк у неба, нашае сузіранне адвечнага клопату Бога.

Гэтае Ягня раздзірае нам неба, нібы робіць шчыліну, праз якую мы бачым лагоднасць Бога. Лагоднасць гэтая не з’яўляецца ані абыякавасцю, ані слабасцю, але найвялікшай моцай. Такім і толькі такім чынам мы аглядаем святыню стварэння і прыслухоўваемся да спеву анёлаў, і нават можам спрабаваць далучыцца да спеву велікоднага «Аллелюя». Мы можам смяяцца і дзякаваць, таму што мы бачылі Ягня; праз Яго мы таксама пазналі, што такое пакланенне.

Вернемся яшчэ раз да Айцоў Касцёла. Яны бачылі ў ягняці, як мы ўжо чулі, прадказанне Езуса, і на падставе гэтага сцвярджалі, што Езус — гэта адначасова Ягня і Ісаак. Ён ёсць Ягнём, якое дазволіла сябе схапіць, звязаць і забіць. Ён з’яўляецца Ісаакам, які зазірнуў у неба, аднак зрабіў гэта інакш, чым Ісаак. Ён бачыў не толькі сімвалы неба, але і ўзышоў на неба, і з таго моманту знікла мяжа паміж Богам і чалавекам. Езус — гэта Ісаак, які ўваскрос і зыходзіць з гары смерці з радаснай усмешкай на твары. Усе словы Уваскрослага нясуць у сабе гэтую радасць — смех вызвалення. І праз гэты смех ён хоча нам сказаць: «Калі вы ўбачыце тое, што я бачыў і цяпер бачу, калі хоць раз вы ахопіце позіркам усё гэта, то будзеце смяяцца» (пар. Ян 16, 20).

У эпоху барока ў літургіі быў так званы risus paschalis — велікодны смех. Падчас пасхальнага казання трэба было расказаць нейкую вясёлую гісторыю, так, каб увесь касцёл выбухнуў смехам. Магчыма, такая форма хрысціянскай радасці была павярхоўнай і плыткай. Але ці тое, што смех стаўся літургічным сімвалам не з’яўляецца прыгожым і адпаведным? І ці ж не напаўняе нас радасць, калі ў касцёлах барока мы з усмешкай прыглядаемся да гульні анёлкаў і арнаментаў, у якой выяўляецца свабода тых, да каго прыйшло збаўленне. І ці не з’яўляецца знакам велікоднай веры тое, што Гайдн у разважаннях пра Бога знайшоў нейкую радасць і для таго, каб звярнуцца са словамі просьбы, не мусіў прыглушаць сваю радасць, але дазволіў выявіцца свайму радаснаму настрою і пры miserere etc. напісаў інскрыпцыю allegro?

Агляданне неба, пададзенае ў Адкрыцці Яна Багаслова, кажа пра тое, што мы праз веру бачым у Вялікадні: забітае Ягня жыве, а паколькі яно жыве, заканчваецца наш плач і перамяняецца ў смех (пар. Адкр 5, 4–5). Позірк на Ягня — гэта позірк у раздзёртае неба. Бог бачыць нас і Бог дзейнічае, хоць і робіць гэта інакш, чым мы думаем і спадзяемся. Толькі пасля Вялікадня мы можам з перакананнем вымавіць першы пастулат вызнання веры. Толькі пасля Вялікадня гэты пастулат напоўнены сэнсам і суцяшэннем: «Веру ў адзінага Бога, Айца усемагутнага». Толькі дзякуючы Ягняці ведаем, што Бог — гэта сапраўды Айцец, і што Ён сапраўды Усемагутны. Той, хто гэта зразумеў, не можа больш быць чалавекам сумным і расчараваным. Той, хто ахапіў гэта розумам, асіліць спакусу заняць месца забойцы. Той, хто ўсё гэта асэнсаваў, не паддасца страху тады, калі сам апынецца ў сітуацыі Ягняці, бо тады ён будзе ў самым бяспечным месцы.

Вялікдзень запрашае нас да таго, каб мы не толькі слухалі Езуса, але каб, слухаючы Яго, вучыліся глядзець з глыбіні свайго нутра. Гэтае найвялікшае свята літургічнага году дадае нам адвагі, углядаючыся ў Яго, — забітага і ўваскрослага — заўважыць адкрытую шчыліну ў небе. Калі зразумеем велікоднае пасланне, тады пераканаемся, што неба над зямлёй не цалкам замкнулася. Тады, хоць і нясмела, але ўсё ж настойліва, будзе прарывацца ў нашае жыццё промень Божага святла. Тады праявіцца ў нас радасць, якую ў іншым выпадку мы дарэмна б чакалі, і кожны, да каго ўціснецца штосьці з гэтай радасці, можа быць той «шчылінай», праз якую пазірае і сыходзіць на зямлю неба. Такім чынам, здзяйсняецца тое, што прадказвае Адкрыццё: І кожнае стварэнне, якое ёсць на небе і на зямлі, і пад зямлёю і на моры, і ўсё, што ў іх, перапоўнена радасцю збаўленых (пар. Адкр 5, 13). І ад таго, у якой ступені мы гэта пазнаем, залежыць, наколькі выканаюцца словы адыходзячага Езуса (які ў сваім адыходзе вяртаецца зноў): «смутак ваш радасцю абернецца» (Ян 16, 20). І тады людзі, напоўненыя пасхальнай верай, змогуць услед за Сарай сказаць: «Смех учыніў мне Бог; хто ні пачуе пра мяне, засмяецца» (Быц 21,6).

Глядзі таксама Кардынал Ёзаф Ратцынгер