Навошта жыве чалавек? Хто з нас не задумваўся над сэнсам жыцця і смерці чалавека? Каго не ўразіць да глыбіні душы сваёй відавочнасцю і няўмольнасцю выказванне вядомага святара Ігнація Бранчанінава: «Што гэта за вялікі падман — чалавечае жыццё? — дзе кожны, з’явіўшыся на імгненне на зямлі, адчувае і ўяўляе сябе вечным, незвычайным і непаўторным, аднак, не паспеўшы нічога да канца зразумець і зрабіць, няўмольнай і заўсёды „заўчаснай” смерцю выкрэсліваецца з жыцця, а потым і з памяці тых, хто застаецца жыць».

Гэтыя словы прыгадаліся над старонкамі новай кнігі Янкі Брыля. Кожная кніга гэтага пісьменніка — з’ява непаўторная, але лірычныя запісы «Блакітны зніч» усё ж і на гэтым фоне — самы незвычайны, самы балючы твор нашага знакамітага мастака слова. Найперш таму, што звязаны з перажытай ім нядаўна трагедыяй — смерцю жонкі Ніны Міхайлаўны, з якою больш чым паўвеку ён дзяліў свае радасці і няшчасці, свае творчыя і жыццёвыя поспехі і турботы. Быў і дагэтуль вярэдлівы боль успамінаў пра расстралянага НКВД брата Валодзю, пра іншых загубленых сталінскай сістэмай людзей у аповесці «Муштук і папка». Але гэты боль быў крыху прытуплены часавай адлегласцю, даўняй перажытасцю, растанне ж з Нінай Міхайлаўнай — свежая незагойная рана…

Янка Брыль. Блакітны зніч: Лірычнае. — Мінск: «Про Хрысто», 2004.

Кампазіцыйна кніга «Блакітны зніч» складаецца з трох частак, кожная з якіх мае сваю назву: «Цішыня», «Ляцела зязюля» і «Нашы разлукі». Два першыя раздзелы (лірычны роздум над вечнымі пытаннямі, на якія ніхто яшчэ не знайшоў адказу) — нібыта прадмова, асцярожнае набліжэнне да заключнага і галоўнага трэцяга раздзела — «Нашы разлукі», у які ўвайшло ліставанне Івана Антонавіча з Нінай Міхайлаўнай і шчымліва балючае апісанне іх апошняй разлукі.

У кнізе адчувальна прысутнічае асабіста выпакутаваны роздум над таямніцаю смерці: «Няўжо мы ўсе панараджаліся, жывём дзеля таго, каб паміраць? Наіўна простае, глыбока страшнае і крыўднае пытанне. А вечарэе ў зялёным навокал спакойна і светла».

Задзейнічаны і па-свойму, па-брылёўску, арыгінальна пераасэнсаваны спрадвечна вядомы хрысціянскі вопыт: «Цяжка чытаю „Розу Мира” Данііла Андрэева.

Над нагрувашчваннем прамудрых разваг і тлумачэнняў, скрозь іх і за імі раптам убачыліся першыя хрысціяне ў рымскім цырку, перад тым найстрашнейшым момантам, калі на арэну, дзе застылі ў жаху ахвяры, вырвуцца галодныя ільвы.

Сярод ахвяраў — дзеці. Як жа ім іхнія бацькі, маці, дзяды і бабулі, у душах, у свядомасці якіх ёсць тое, за што звяры будуць іх разрываць, як усе тыя блізка-дарослыя скажуць дзецям, святым у сваім няведанні, за што ім гэты жах звышпакутнай смерці?

А потым я вельмі проста сігануў з той старадаўняй далечы ў свой час, у гады фашысцкай акупацыі, у апавяданні тых, што ўвайшлі ў кнігу памяці „Я з вогненнай вёскі…”, у жахі дарослых і дзяцей, у моманты перад расстрэлам, у тую самую немагчымасць сказаць, растлумачыць свята-нявінным: што гэта?..»

І побач з гэтай «немагчымасцю сказаць», як яшчэ адна грань непадуладнай чалавечаму разуменню, неадназначнай праблемы — беларуская, народная, выпрацаваная стагоддзямі спакойна-разважлівая філасофія: «Ну і памрэш, і свету гэтым не абновіш!..

Раптам успомнілася і такая народная мудрасць, згода з тым, што было і будзе».

Але гэтая згода не выключае ні болю, ні адчування крыўды ці віны перад тымі, каго ўжо няма побач. У лірычных запісах «Блакітнага знічу» неаднойчы згадваюцца вядомыя і мала вядомыя асобы, тыя, хто адышоў у нябыт, і пра каго Янка Брыль з горыччу зазначае: «Наколькі лепш было б ведаць пра чалавека, пакуль ён жывы, усё тое, што раскрываецца пасля, калі ўжо яго няма, а засталіся толькі запісы, успаміны…».

На жаль, менавіта па лістах і ўспамінах толькі і можа чытач узнавіць светлы вобраз вернай жыццёвай спадарожніцы пісьменніка — Ніны Міхайлаўны Брыль. Лісты з сямейнага архіву Брылёў (раздзел «Нашы разлукі»), якія пісалі Ніна Міхайлаўна і Іван Антонавіч падчас сваіх расстаняў, арганічна завяршаюць папярэдні роздум.

«…Хутараначка, польская гімназістка-выдатніца, потым савецкая студэнтка з найвышэйшымі адзнакамі, універсітэцкая выкладчыца з пяццю еўрапейскімі мовамі — лацінскай, англійскай, нямецкай, польскай і рускай, не лічачы шостай, сваёй, — яна нармальна ведала свой узровень. Аднак зусім не задавался, любіла здаровы смех, магла ўздымацца да самаіроніі». Такой была Ніна Міхайлаўна вачыма сваіх блізкіх, вачыма мужа Івана Антонавіча Брыля.

Чытаючы яе лісты, першы з якіх пазначаны 1944 годам, жыва ўяўляеш яе няпросты лёс — лёс адоранай, мудрай і светлай жанчыны, а ў дадатак — жонкі знакамітага пісьменніка. Не толькі з гэтых лістоў, але і са згадак, а то і з прамых выказванняў Янкі Брыля накшталт гэтага: «з удзячнасцю думаў раней, а тым больш думаю цяпер пра Нінін сяброўскі ўдзел у маёй пажыццёвай працы», — бачна, якую вялікую ролю мела яе падтрымка і дапамога ў творчай працы празаіка.

Думаецца, што тут можна гаварыць не толькі пра захаванне біблейскага запавету сужэнскай адданасці жонкі свайму мужу, але і пра шчаслівы сямейны звяз творчага чалавека, пра зямную жаночую самаадданасць і вернасць, прыкладаў якой, на жаль, не так і шмат у гісторыі нашай літаратуры. Прыгадваюцца хіба што шчымліва-светлае каханне Максіма Гарэцкага да Леанілы Чарняўскай ды самааданная праца Уладзіславы Францаўны Луцэвіч па ўшанаванні памяці вялікага Купалы.

«Пішы пра ўсё, над чым працуеш, якія планы ў Цябе і якія поспехі. Чакаю — бо гэта ж і маё жыццё», — прызналася Ніна Міхайлаўна мужу ў лістападзе далёкага 1944 года. З тых ваенных гадоў і цягам усяго сумеснага жыцця яна заўсёды была побач з Янкам Брылём, гадавала дзяцей, вычытвала яго творы, выконвала безліч хатняй жаночай працы, без якой няма ўтульнага дому, дружнай сям’і. У яе таксама быў свой талент: яна была адораная той найвышэйшай жаночай мудрасцю, якая дазваляла ёй падначаліць свае інтарэсы, свае жаночыя і чалавечыя амбіцыі ролі вернай паплечніцы таленавітага мужа. Такой яна заставалася ўсё жыццё. Пакуль не прыйшла хвіліна апошняй разлукі.

«Апошняе месца на роднай зямлі я аплаціў на дваіх рублямі, загадзя сабранымі з дзвюх ветэранскіх пенсіяў, ды з маіх, жабрацкіх сёння, літаратурных заробкаў, так увайшоўшы ў незалежна-свабодны спакой на душы ад таго, што вось і ведаю, куды і да каго пайду. А ўжо калі ды як — нікому тога ж ведаць не дадзена…».

«Блакітны зніч» — сапраўды вельмі балючая кніга. Але ж гэта брылёўская кніга. І побач з тугою і болем тут, як і заўсёды ў Янкі Брыля, прысутнічае святло, глыбіннае адчуванне і разуменне шматстайнасці і зменлівай вечнасці жыцця.

«Буйным цветам мяне сустрэла каля зялёнай брамкі алыча. На чарэшнях і вішнях цвет толькі намеціўся. Ноччу быў доўгачаканы дождж. І сліва да рання багата расцвіла. Хоць не на сонцы, а ў мокрым цяпле. Учора адразу, толькі выбраўшыся з машыны, пачуў зязюлю, а сёння, выйшаўшы на ганак , прывітаў салаўя. Нават і божая кароўка ўчора, сонечным адвячоркам, шнуравала трухцікам па прыступцы ганку, на якім мы ўтраіх сядзелі».

І ў гэтым жыццесвярджальным кантэксце, якім, нягледзячы на журбу, прасякнута ўся кніга, узвышана і шматзначна прачытваецца невялікі абразок — згадка з далёкага маленства:

«...Яна за вечнай прасніцай, а я, малы, над кнігай.

— Позна, сынок. Лажыся. І заўтра ж будзе дзень!..»