МЕЛОДЫІ КАЛАЎРОТА

Аднойчы, сутыкнуўшыся ў спрэчцы пра нашу беларускую літаратуру («бедную»!), я пачула: «А што ваша літаратура? Вайна і вёска! Вёска і вайна!». І вось я чытаю новую кнігу Ірыны Жарнасек і ўсміхаюся: ну так — згадкі пра вайну і тату дэзерціра, а далей — хутар, вёска, чамусьці напачатку заўсёды зманлівая, бо летняя, прыгожая, з духмянымі малінамі і шыпшынаю, з буяннем траваў і спакуслівымі зялёнымі яблыкамі ў садзе. Такіх апісанняў — мноства, але вось аўтарка піша пра страх, які ўладарна жыў у яе маці з яе сірочага маленства, і што той страх адчуў, убачыў у яе маладой маці ведаеце хто? Язэп Драздовіч! «Бо чаму ж бы ён маляваў для яе, маладой дзяўчыны, зайца на дыванку? Вялізнага такога — на ўвесь дыванок! Нясецца ва ўвесь дых з крутой гары, а па рагах упрыгожваюць той бег… кветкі». Вось так — дзядзька Язэп проста некалькі разоў заходзіў у іх Чаранкі… Магчыма, той даме, з якой я некалі завялася ў спрэчцы пра нашу «бедную» літаратуру, мне давялося б расказваць, хто такі дзядзька Язэп. А ці трэба? Як казала адна вядомая асоба (не ўсім, канешне, вядомая): «Калі трэба тлумачыць, то… тлумачыць не трэба».

Дык пра што гэта я? Пра тую вартасць прозы, аповеду, пісьма-пісання, калі, чытаючы чужое, сцішваючыся, раптам успамінаеш сваё: а ў нас на дыванку былі алені каля вады і таксама кветкі па краях. Не, гэта быў не дзядзька Язэп, але ж хтосьці з вандроўных мастакоў доўжыў яго простую казку… Мабыць, сапраўды, успаміны — гэта адзіны рай, з якога нельга выгнаць чалавека (не мае словы, але яны супадаюць з агульнаю праўдаю пра ўсіх нас)…

Кніга Ірыны Жарнасек — гэта найперш кніга ўдзячных успамінаў, а можна сказаць інакш — дыванок успамінаў, на якім аўтарка намалявала-наўспамінала частку свайго жыцця, змясціўшы на дыванку самых родных, дарагіх, незабыўных, каму і жыццём, і ўспамінамі, і радасцю з болем назаўсёды абавязаная. Змясціла яна на гэтым дыванку і тых, хто па ім па-гаспадарску таптаўся сваімі ботамі, напісаўшы пра калгас і яго начальнікаў, і «добрасумленных» паслугачоў-наглядчыкаў, якія пільнавалі-сачылі, каб на тых дыванках «правільна», па-савецку ўсё ткалася, малявалася і вышывалася…

Прызнаюся, што напачатку я была супраць гэтай назвы кнігі — «Нашых дзён крыгаход», і нават сказала пра гэта пісьменніцы, але яна на мой намёк памяняць назву адказала сваё цвёрда-кароткае «не»… І вось я чытаю першыя радкі, дзе прыгожым дыванком адразу ж — яе родны хутар Чаранкі з зелянінаю саду, кустоўем шыпшыны, малінаў, і агромністы зялёны лес, і нават ручай здаецца зялёным, бо ў яго «з ранку да вечара глядзеліся лозы ды вербы», а далей… а вось ён — «крыгаход», бо гэта ж хутар!.. «У Заходняй Беларусі поўным ходам ішоў працэс ліквідацыі хутарной сістэмы, і наша чаранкоўская хата была маленькай часцінкай той сістэмы, якую знішчалі на нашых вачах»… Як жа гэта ўсё прасімвалізавалася, як знітавалася са словам родненькім — Беларусь-Бядарусь. Вечны «крыгаход»… «Раскіданае гняздо», «Птушкі і гнёзды» — і ўсё гэта «мой родны кут, як ты мне мілы…» — «Спадчына»… Міжволі згадваецца прачытанае ў аднаго з польскіх тэолагаў: «Па-сапраўднаму любіць той, хто дазваляе бясконца раніць сябе». Сказана, вядома ж, пра Хрыста, але і пра нас, беларусаў, таксама, бо мы бясконца, стагоддзямі дазваляем раніць сябе, таму што любім сваю зямлю і не можам, не хочам, баронячы сваё, раніць яе гневам праклёну, помсты — мы ўсё церпім… Кніжка Ірыны Жарнасек — пра любоў і цярплівасць, а яшчэ, насуперак усяму, — пра шчасце.

…Дзіўныя тыя моманты ў кнізе, калі Ірына піша пра шчасце, а над радкамі гэтымі хочацца плакаць, такія яны балюча-шчымлівыя, бо шчасце гэтае страчанае, ва ўспамінах пра дужыя рукі роднага брата Альдака (Рамуальда), пра яго незабыўную любоў да яе. Відаць, у кожнага з нас ёсць гэтыя тужлівыя роздумы пра незразумела раннія страты тых, хто даваў нам простае шчасце быцця ад дотыку родных рук і пырскання ў твар вадою, каб ты звонка смяялася, — і ён таксама быў ад гэтага шчаслівы… Шчас-ёсць — такое тлумачэнне гэтага паняцця… І людзі гэтыя пазней становяцца для нас анёламі, таму ў сне іх рукі атуленыя зоркамі, і на кожным пальчыку — па зорачцы… «Часта потым я марна спадзявалася, — піша Ірына, — адшукаць на небе сузор’е братавых рук. Наіўная, я не магла зразумець, што дзеля гэтага трэба, відаць, самой ператварыцца ў сузор’е…»

Увогуле ў кнізе нямала болю і прыадчыненых сваіх і бліжніх сваіх таямніцаў, і, як вады, распырсканай у твар, каб смяяліся і ўсё ж радаваліся быццю, нямала старонак радасных — зрэшты, і характар у пісьменніцы такі: па жыцці ідзе з гумарам, пераскокваючы па ільдзінах «крыгаходу», нездарма ж у дзяцінстве была ўдзельніцаю і гераіняю небяспечных гульняў над студняй, а жывою ж засталася… магчыма, і для таго, каб расказваць пра тых, хто даўно стаў сузор’ямі ў небе… як росіцкія ксяндзы, якім яна прысвяціла раман «Будзь воля Твая», дзе сама назва сведчыць пра маральны грунт чалавека, пісьменніцы, верніцы…

І пра што вы думаеце яна піша далей, пагараваўшы над лёсам брата? О, яна ўмее пераключаць і пераключацца, бо само ж жыццё прыродаю так укладзена: пасля дажджу — сонца, а тут, у кнізе — «Кіно прыехала!» — такі наступны яе аповед пра маленькія радасці вясковага жыцця.

…Я пішу гэтае эсэ, адначасова карэктуючы яе кнігу (даверыла мне!), і ведаю, што цяпер яна едзе ў сваю любімую балючую Росіцу, а за акном — дождж-дождж, лівень, 6 жніўня, і, гледзячы на мокры клён, я разумею, што2 мяне не адпускае з яе аповеду пра Альдака: вось гэта — ёй хацелася пырснуць расою з мокрай яблыні на яго нежывы твар, каб аблегчыць яго пакуты, а можа, каб ажыў, як у казцы… Хіба ж такое бывае? Памятаю, як сама, малая, сямігадовая, сядзела пры памерлым бацьку і няўцямна глядзела на нібыта гаючую ваду ў возеры на дыванку з аленямі… Ах, як жа шмат супадае ў нашых болях і радасцях, у нашых розных маленствах і лёсах!.. А часам і нешта нязнанае таксама адкрываецца… З Ірынінай кніжкі я адкрыла, даведалася, што з гускамі, з гусямі і гусынямі трэба размаўляць: не гаварыць, а менавіта размаўляць, «бо гусі вельмі добрыя суразмоўцы». Пра тое, што яны, заразы, любяць шчыпацца, я ведаю з прыгодаў майго малодшага брата, а вось што любяць размаўляць — ну хіба што з будучымі пісьменніцамі!.. Цікава, ці ёсць у каго з нашых мастакоў такое палатно з малою пастушкаю, якая, забыўшыся на сваю «місію», лежачы на посцілцы з кніжкаю, прабіраецца разам з палескімі рабінзонамі цераз балоты, а ў гэты час кот ціхама ад пастушкі ласуецца гусяцінкай… У мяне такога досведу не было… мне, прызнаюся, і цяпер, і ў маленстве падабалася тое, што й пылянятам, — пшано — у сэнсе каша, жоўтая, радасная, а яшчэ ўражвала рознасць так бы мовіць непадабенства ўзроставых «партрэтаў»: такое мілае пухнаценькае («ціў-ціў-ціў») жоўценькае пылянятка — і раптам ператвараецца ў нахабна-гаспадарлівага гуся, курыцу, а то і ў пеўня, які можа дагнаць і дзеўбануць, і ты (з піянерскім гальштукам і ў школьнай форме!) апынаешся на зямлі… Гэта мой досвед, а малую пастушку спрабаваў удзеўбануць гусак, ускочыўшы проста на плечы, — ужо зімою, калі прыйшла са школы і абтрасала снег з валёнак… І дзівіцца яна, пісьменніца, ужо дарослая цётка: «І чаму пра іх столькі песень ды вершаў складаюць? Пэўна, тыя, што складаюць, ніколі іх не пасвілі, не гадавалі, панадворак за імі не падмяталі ды на галаву яны ім не ўзляталі»…

Не ведаю, выпадкова ці свядома, але адразу пасля аповеду пра безабаронных пылянятаў і пра агрэсіўных гусей — галоўных крыўдзіцеляў свайго маленства, Ірына змясціла аповед пра крыўдзіцеляў большых, сапраўдных, якія дзяўблі галовы беларусаў, — пра бальшавікоў. «„Яська! Спіш? Бальшавік ідзе!“ І была тая вестка гэткая пагрозлівая, што ў хаце старэйшыя яшчэ доўга бедавалі, а дзеці, як ні намагаліся, не маглі сабе ўявіць, які ж ён, той Бальшавік, пра якога вось дарослыя ўначы замест таго каб спаць, штосьці гавораць ды гавораць… <...> памятаю, адразу ўявіла сабе таго Бальшавіка — страшнага велікана ў агромністых ботах. Ён ідзе, пакідаючы па сабе вялізныя сляды на гліністай дарозе. Ён ідзе, а людзі адбягаюць ад дарогі, хаваюцца: хто за хатай, хто за хлявом, хто за плотам. Абы толькі не трапіць на вочы»…

І такога твора няма ў нашых мастакоў — «Бальшавік ідзе!» Нібыта й велікан (яны ж павінны ратаваць, паводле нашых казак!), а вось жа… А людзі нашы — наіўныя! — хіба ж можна схавацца за хатай, за плотам… за хісткім сімвалам свайго… а хаваюцца — і тады, і цяпер, а Бальшавік усё ідзе па сваёй «гліністай дарозе». «Уяўляю, як здзіўлена ўтаропіўся на касцёл велікан Бальшавік… Але на той раз прайшоў паўз яго: не зачапіў, не пашкодзіў, нават не прыгразіў святару — пакінуў тую справу на „пасля“»…

Адну старонку займае ў кнізе гэты аповед, а ў ім — вялікая частка нашай вельмі заблытанай гісторыі…

Дзіўна, але ад бальшавіцкага свінства Ірынінаму бацьку ўдалося адкупіцца таксама свінствам — узяў ды й проста (а раптам?) завёз сельсаветчыку кабана-кормніка, каб не раскулачылі сям’ю, не вывезлі з Чаранкоў у Сібір, і дапамагло — бываюць жа цуды на свеце, хоць ты хвалебную оду напішы, — гаворыць пісьменніца, — гладышу мёду, бутлю гарэлкі і кабану-кормніку! Няскладзенаю засталася тая одна — жыве ў душы хвала бацькавай растаропнасці і, вядома ж, Божай волі. Вось такі «нашых дзён крыгаход»… Нездарма ж наш вялікі Купала, перапоўнены і болем, і сарказмам, напісаў пра сваіх «Тутэйшых» у 4-х дзеях, што гэта «трагічна-смяшлівыя сцэны», «меджду протчым», бо «савецкі лад… гэта такая чырвоная паводка… такая, меджду протчым, паводка, аб якой не снілася ні Фараону, ні Салямону…»

І не дзіва, што ўжо тады дзяўчынка з хутара Чаранкі ўявіла, як утаропіўся той велікан Бальшавік на іх касцёл — паставіла перад ім не хутаранскі плот, а Дом Божы, яшчэ не асэнсаваную тады напоўніцу сваю дзіцячую веру-абарону. Адна старонка ў гэтым аповедзе…

Касцёлу, касцёльным святам, забаронам і спакусам (і іх пераадольванню) Ірына Жарнасек таксама прысвяціла некалькі аповедаў, і ў прынцыпе няма ў іх нічога надта адметнага — усё як ва ўсіх вернікаў, але яны важныя, бо гэта сведчанне надзейнага грунту, які гэтых усіх на беларускай зямлі трымае, і дзякуючы простым пісьменніцкім згадкам пра гэты грунт верыш і апошнім радкам кніжкі, у якіх аўтарка запэўнівае, што была яна ў тыя дні «крыгаходу» шчасліваю, бо гэта быў яе час. «Гэта быў наш час, нашага пакалення, адведзены нам на гэтай зямлі. І я ўдзячная Богу за ўсё тое, што мне давялося перажыць, каго сустрэць, з кім пасябраваць, а з кімсьці і развітацца». А мне раптам згадаліся «ў тэму» радкі з Ігара Губермана, які напісаў: «… я другой такой страны не знаю, где так „смирно“, „вольно“ и „кругом“». А вось жа можна пры гэтым быць шчаслівымі… Відаць, ад таго, што нельга сказаць «смирно» і «кругом» мелодыям матчынага калаўрота, якія ціха супадалі з хатнімі малітвамі, даючы трывалае адчуванне шчасця простага быцця насуперак розным «крыгаходам», ад якіх нашу зямлю наіўна затуляе ўпартая шыпшына, белыя пялёсткі якой у прызначаны Творцам час ператвараюцца ў чырвоныя плады-ягады з мноствам зярнятак унутры. Менавіта ў малюнак шыпшыны «загорнутыя» ўспаміны Ірыны Жарнасек, і здаецца, што шыпшына сама сябе бароніць, супрацьстаючы халадам «крыгаходу», праўда, галінкі яе на малюнку Кацярыны Мясніковай нагадваюць калючы дрот…

«Усё сплывае ў раку часу», — гаворыць пісьменніца ў апошніх радках кнігі. Сплывуць калісьці ўсе калючыя драты, і жыццесцвярджальнай вясною нас зноў узрадуе шыпшына — сімвал беларускай Беларусі, народжаны самой зямлёю.

Кніга Ірыны Жарнасек выйшла ў выдавецтве «Про Хрысто» напрыканцы мінулага года, і адрасаваная яна ўсім, хто не цураецца «беднай» беларускай літаратуры і роднай мовы... родненькай, як у гэтай кніжцы.

Лідзія Камінская