ШЛЯХЦІЦ ІВАН ТАРНАВА-БАРЫЧЭЎСКІ

Герб «Тарнава» з радаводу Барычэўскіх.

Асоба Івана Пятровіча Тарнавы-Барычэўскага настолькі незвычайная, што ў мностве энцыклапедычных выданняў, разнастайных біяграфічных і профільна-тэматычных навуковых даследаванняў і па наш дзень няма ацэнкі гэтай вельмі неардынарнай, таленавітай асобы. Каб сабраць і прааналізаваць усе вельмі разрозненыя звесткі пра яго разнастайную дзейнасць, трэба правесці асобныя вялікія даследаванні.

Звесткі пра Тарнаву-Барычэўскага ёсць ва ўсіх поўных энцыклапедычных выданнях Расійскай імперыі. Вось Энцыклапедыя Бракгаўза і Эфрона, выдадзеная ў 1891 г., сцісла паведамляе: «Боричевский (Иван Петрович), собственно Тарнава-Боричевский — археолог и историк Литвы; родом малороссиянин; происходил из духовного звания, служил в министерстве путей сообщения…»1.

Гэта вядомая энцыклапедыя надае ўвагу гістарычнай і археалагічнай дзейнасці Тарнавы-Барычэўскага, кажа толькі пару словаў аб службе, а яго паходжанне беспадстаўна абвяшчае паняццем «малороссиянин» — украінец.

Звесткі пра Тарнаву-Барычэўскага ў Энцыклапедычным слоўніку Бракгауза і Эфрона з’яўляюцца па сутнасці перадрукоўкай больш ранняга 16-томнага «Русского энциклопедического словаря» 1873–1879 гадоў пад рэдакцыяй вядомага ўсходазнаўцы прафесара Бярэзіна Іллі Мікалаевіча. Гэта выданне было, магчыма, першым з завершаных маштабных энцыклапедычных праектаў у Расійскай імперыі.

Невядома, ці былі знаёмыя рэдактар энцыклапедыі І. М. Бярэзін і І. П. Тарнава-Барычэўскі, але абодва служылі ў Санкт-Пецярбургу чыноўнікамі высокага рангу, друкавалі свае навуковыя працы ў адных і тых жа часопісах, супрацоўнічалі з Императорским Русским археологическим обществом.

Энцыклапедычны слоўнік І. М. Бярэзіна змяшчае інфармацыю пра Тарнаву-Барычэўскага ў чацвёртым томе, надрукаваным у 1874 г., яшчэ пры жыцці Івана Пятровіча2. Магчыма, прафесара Бярэзіна мала цікавіла біяграфія і чыноўніцкая кар’ера Тарнавы-Барычэўскага — ён надаваў больш увагі яго навуковым і літаратурным дасягненням, а можа, проста лічылася дастатковым паведаміць, што І. Тарнава-Барычэўскі паходзіць з «нацменов» (нацыянальных меншасцяў) імперыі і не істотна, з якіх. Верагодна, што якраз тады з «Русского энциклопедического словаря» і пайшла памылка аб «малороссийском» паходжанні Тарнавы-Барычэўскага.

Больш змястоўна пра біяграфічныя факты Тарнавы-Барычэўскага гаворыцца ў «Рускім біяграфічным слоўніку», які выдаваўся Санкт-Пецярбургскім Імператарскім рускім гістарычным таварыствам пад рэдакцыяй А. А. Полаўцава. Гэты 25-томны слоўнік лічыцца адной з самых аўтарытэтных рускіх біяграфічных крыніцаў канца XIX — пачатку XX ст. Цікава, што ў двух розных тамах, 4-м і 20-м, выдання Рускага біяграфічнага слоўніка 1908 г. і затым 1912 г. матэрыял па дзейнасці і творчай спадчыне Тарнавы-Барычэўскага не проста перапісваецца, як гэта часта бывае, а істотна перапрацоўваецца і шмат дзе дапаўняецца з рознымі акцэнтамі3,4.

Нямала звестак пра Івана Тарнаву-Барычэўскага і ў 6-томным выданні 1886–1904 гадоў «Критико-биографического словаря русских писателей и ученых» С. А. Вянгерава5. Гэты слоўнік лічыцца адным з найбуйнейшых і аўтарытэтнейшых у Расійскай імперыіі і поўнасцю апраўдвае свой амбіцыйны падзагаловак: «От начала русской образованности до наших дней». Цікава, што артыкул пра Тарнаву-Барычэўскага напісаны ў ім не па звыклым стылі даведнікаў, а вельмі не фармальна, нават кранаюча нераўнадушна, з жывымі рысамі асобы. Хутчэй за ўсё, гэта тлумачыцца як асабістым талентам, так і біяграфіяй складальніка слоўніка, вядомага літаратурнага крытыка і бібліёграфа Сямёна Афанасьевіча Вянгерава. Па ўсёй верагоднасці, малады служачы кіраўніцтва Лібава-Роменскай чыгункі 80-х гадоў ХІХ стагоддзя С. А. Вянгераў не мог не ведаць пра члена рады Міністэрства пуцей зносінаў, былога дырэктара канцылярыі гэтага міністэрства, актыўнага распрацоўшчыка і рэалізатара рэформаў на Расійскай чыгунцы, тайнага саветніка Івана Пятровіча Тарнаву-Барычэўскага.

Як бібліёграф і зямляк, Вянгераў не мог не звярнуць увагі на тое, што яго старэйшы па ўзросце і службоваму рангу калега адначасова быў і вядомым літаратарам, гісторыкам, фалькларыстам, які шмат напісаў пра блізкі яму край — Беларусь. Сямён Вянгераў вырас у Мінску. Бацька яго быў служачым і ўладальнікам дамоў у Мінску, а маці была родам з Бабруйска, з сям’і «потомственных почётных граждан города».

У сучасных публікацыях, прысвечаных І. Тарнаву-Барычэўскаму, звесткі бяруцца ў большасці з названых вышэй энцыклапедычных артыкулаў, але ёсць і новыя даследаванні: у эцыклапедычным даведніку 2016 года Г. Шчаглова «Знакамітыя выпускнікі Мінскай духоўнай семінарыі», акрамя біяграфіі І. П. Тарнавы-Барычэўскага, даюцца цікавыя звесткі аб побыце, а галоўнае, аб асаблівасцях адукацыі, якую разам з іншымі семенарыстамі змог набыць Тарнава-Барычэўскі6, факт яго шляхетнасці, у адрозненне ад біяграфій многіх іншых семінарыстаў, у даведніку не згадваецца.

Гісторык Валерый Пазднякоў у сваім артыкуле7 таго ж года, спрабуе даць адказ на пытанне паходжання Тарнавы-Барычэўскага: ён заглядае ў другі том «Гербоўніка беларускай шляхты»8 (выдаецца Нацыянальным гістарычным архівам Беларусі), знаходзіць там звесткі пра шляхетны род Барычэўскіх гербу «Тарнава» і… не знаходзіць імя І. П. Тарнавы-Барычэўскага.

Але ці сапраўды ўсё так трывіяльна — няма, значыць і няма? Хутчэй гэта проста яшчэ адзін доказ таго, што вырашаць «наскокам» важныя пытанні малаперспектыўна.

Досыць глыбока тэму паходжання і творчасці Івана Тарнавы-Барычэўскага распрацоўвае беларускі літаратуразнаўца Аляксандр Вашчанка ў працы9, прысвечанай 200-годдзю нараджэння вучонага. Ён пераклаў на беларускую мову асобныя літаратурныя творы пісьменніка, разгледзеў сувязь яго творчасці з беларускім Краем, правёў генеалагічныя даследаванні ў НГАБ, дзе па метрычным запісе ў царкве Барысава дакладна вызначыў дату нараджэння Івана Тарнавы-Барычэўскага 1 лістапада 1810 г. (па старым юліанскім календары гэта 19 кастрычніка) і знайшоў дакумент з агульнай спасылкай на дваранскае паходжанне яго бацькі — протаіерэя Пятра Барычэўскага (НГАБ, ф. 136, воп. 13, спр. 63, л. 6 і ф. 136, воп. 1, спр. 5636). Але далейшыя генеалагічныя пошукі А. Вашчанкі, як і В. Пазднякова, упіраюцца ў адсутнасць звестак пра Івана Тарнаву-Барычэўскага ў «Гербоўніку беларускай шляхты».

Тым не менш, паглядзім, ці ёсць што непасрэдна аб І. П. Тарнаве-Барычэўскім і яго радні ў самой першакрыніцы, а гэта аж на 500 лістоў вывадовая дваранскай справы старажытнага шляхетнага роду Барычэўскіх герба «Тарнава» з Пінскага павету (НГАБ, ф. 139, воп. 2, спр. 245).

У дваранскай справе Барычэўскіх, на лістах 14–15, знаходзіцца «Копія вывадовага дэкрэта з кніг вывадовых дэпутацыі Мінскай губерні. Адбывалася на сесіі вывадовой дэпутацыі ў Мінску. Вывад прозвішча высокародных Барычэўскіх гербу „Тарнава“ 25.01.1819 г.».

Дакумент цікавы не толькі тым, што мае ўсю інфармацыю аб паходжанні І. П. Тарнавы-Барычэўскага і яго сям’і, але і тым, што ён выразна паказвае складаную карціну ўзаемадносін шляхты з уладамі Расійскай імперыі пасля падзелу Рэчы Паспалітай.

У дэкрэце разглядаецца зварот протаіерэя Барысаўскага дэканата «грэка-рускай» царквы Пятра Самуілавіча Барычэўскага, бацькі Івана Тарнавы-Барычэўскага, да дваранскай вывадовай камісіі Мінскай губерні па «разборы шляхты».

Фрагмент радавога дрэва Барычэўскіх 1802 г. ад пратапласта Максіма.		Фрагмент дадатку радавога дрэва святарамі Барычэўскімі ў 1819 г.

Вывад 1802 г. роду Барычэўскіх герба «Тарнава» даецца ад шасці родных між сабой шляхціцаў з ваколіцы Барычавічы ў Пінскім павеце/княстве па дакуменце 1582 г.: Пацея, Сымона, Максіма, Барыса, Яцака, Федкі.

У вывадовым дэкрэце 1819 года паказана, што святары Барычэўскія паходзяць ад трэцяга з пратапластоў роду Барычэўскіх, ад Максіма: «…у тым пакаленні (7-м калене) павінен змяшчацца дзед просьбіта (протаіерэя Пятра) , 3-і сын Яна Марцінавіча, народжаны Андрэй…».

На фрагменце радавога дрэва, якое пададзена ад Яўхіма Максімавіча і пачынаецца са спасылкі на дакумент 1582 г., прыведзены знізу ўверх калены: 1 — Максім (пратапласт); 2 — Яўхім; 3 — Эйсман; 4 — Філон; 5 — Марцін; 6 — Ян і Раман Марцінавічы; 7 — Мікалай і Лаўренці Янавічы. У гэтай схеме радаводу 1802 г. прапушчаны ў 7-м калене трэці сын, Андрэй Янавіч, які і з’яўляецца прадзедам І. П. Тарнавы-Барычэўскага.

Да дэкрэту 1819 года вывадовай камісіі дадаецца генеалагічная схема роду святароў-шляхціцаў Барычэўскіх (НГАБ, ф. 139, воп. 1, спр. 1157, л. 10). Яна пачынаецца з Андрэя Янавіча і прадстаўлена на фрагменце радаводу святароў-шляхціцаў Барычэўскіх. Гэты дадатак да радаводу Барычэўскіх з галіны 3-га пратапласту Максіма пачынаецца з 8-га калена: 8 — Самуіл Андрэевіч; 9 — Пётр, дэкан барысаўскі, і Ян, дэпутат слуцкіх спраў духоўных, Самуілавічы; 10 — Андрэй, Ян, Мікалай і Ёзэф Пятровічы, а таксама Андрэй і Стэфан Янавічы.

Такім чынам, І. П. Тарнава-Барычэўскі — прадстаўнік свайго роду Барычэўскіх з Пінскага павету ўжо ў 10-м калене (з XVI ст.), а ў целым звесткі аб баярах з аколіцы Барычавічы ў Пінскім княстве датаваныя XV ст.

Характэрна, што прашэнне ў дваранскую вывадоваю камісію протаіерэй «грэка-рускай» царквы падае па-польску, а імя свайго другога сына, будучага вучонага І. П. Тарнавы-Барычэўскага, запісвае ў беларуска-польскім варыянце — Ян.

Барысаўскі протаіерэй Пётр Самуілавіч так патлумачыў, чаму ён і яго сям’я, не былі паказаны ў радаводзе 1802 г. разам з іншымі Барычэўскімі: «У выніку ўдалення ў маладосці з ваколіцы Барычавічы Андрэя Янавіча Барычэўскага, свайго дзеда, і нябытнасці ў той час у яго самога звестак пра яго нашчадкаў, ён не згадваўся ў паказаны вышэй тэрмін у вывадзе разам з прасіцелем Пятром і яго братам Янам Самуілавічам, таксама як і іх дзед Андрэй, які народжаны ад Яна Марцінавіча».

Досыць звычайная сітуацыя, калі шляхціцы, якія аддаляюцца ад радавога маёнка, затым губляюць сувязь са сваім родам, а потым аднавіць яе, як гэта здолелі святары Барычэўскія, не атрымоўваецца: «…сын Яна Марцінавіча, высокародны Андрэй <...>, на некалькі гадоў выдаліўся ад вогнішча сваіх продкаў і крэўных. Ён затрымаўся ў чужых мясцінах, не паведамляў пра сябе сваёй фаміліі, ад чаго яго нашчадкі тым больш страцілі ў памяці пачатак свайго паходжання…».

У якасці доказу сваёй прыналежнасці да шляхетнага роду Барычэўскіх протаіерэй Пётр «…узяў 5.10.1817 г. ад сваёй фаміліі (прадстаўнікоў роду) сведчанне пра адзінства і блізкае сваяцтва пад 11-цю подпісамі таго ж года і 6-га дня (гэта сведчанне юрыдычна) прызнана ў актах Пінскага земскага суда».

Таксама святары Барычэўскія знаходзяць судовыя акты аб тым, што іх продкі валодалі часткай шляхетнага маёнтка, які прадалі родзічам (акт продажу быў аформлены 06.10.1817 г. у Пінскім земскім судзе).

Пётр і Ян Барычэўскія і не здагадваліся, што даказваць у Расійскай імперыі, хто ёсць Барычэўскія, ім, іх дзецям і ўнукам прыйдзецца ўсё свае жыцце.

Святары Барычэўскія паспяхова пацвярджаюць свае шляхетныя правы і атрымоўваюць на тое патэнт ад вывадовай камісіі.

Дваранская вывадовая камісія спасылаецца на правы Канстытуцыі 1576 года. Гэта год, калі каралём і вялікім князем Польшчы і Літвы быў абраны Стэфан Баторый — энергічны і таленавіты палітык і военачальнік. Адразу ў 1576 г. С. Баторый сваім першым прывілеем адмяняе ўсе пастановы Люблінскага сойма 1569 г., якія накладвалі абмежаванні на дзеянне Статута ВКЛ 1566 г. Далей, у 1578 г., на Варшаўскім вальным сойме были прыняты папраўкі ў Статут ВКЛ 1566 г., якія ўзмацнялі пазіцыі ВКЛ у польска-літоўскай канфедэрацыі і практычна давалі самастойнасць княству ў сваёй унутранай палітыцы. Вывадовая камісія таксама абапіраецца на дакумент маскоўскага цара Фёдара Аляксеевіча, якім у 1682 г. была праведзена радыкальная саслоўная рэформа: скасавана месніцтва (прызначэнне на пасады ў залежнасці ад радавітасці), спалены разрадныя кнігі і ўведзены радаводныя кнігі — пакаленныя запісы шляхетных родаў. Пэўна, у дэкрэце вывадовай камісіі гаворка ідзе менавіта аб стварэнні радаводных кніг шляхты ВКЛ.

Астатнія прававыя дакументы, у дэкрэце па святарах-шляхціцах Барычэўскіх, адносяцца да часоў падзелаў Рэчы Паспалітай і пэўных гарантыях расійскіх уладаў аб захаванні правоў шляхты, але бюракратычны наступ на гэтыя правы ўжо пачаўся…

Ад гістарычных звестак аб паходжанні Барычэўскіх з герба «Тарнава» з Пінскага павета ВКЛ вернемся да навуковай і літаратурнай спадчыны Івана Тарнавы-Барычэўскага.

Ужо 28-гадоваму літаратару і навукоўцу І. Тарнаву-Барычэўскаму, які пачаў друкавацца ў 1830-я гг., а ў 1840 г. заявіў аб сабе ў літаратурных і навуковых колах Расійскай імперыі цікавай і актуальнай па сёння кнігай «Повести и предания народов славянского племени», выказваліся добрыя думкі знакамітым у Расіі літаратурным крытыкам В. Г. Бялінскім10.

Вельмі адметная тая кагорта, у якой вызначыўся і ўвайшоў у літаратуру Расійскай імперыі І. Тарнава-Барычэўскі ў 1840 годзе. Першым нумарам у літаратурным аглядзе В. Г. Бялінскага, безумоўна, стаіць выданне «Героя нашага часу» М. Ю. Лермантава. Там жа, на старонках «Айчынных запісак», Бялінскі падкрэслівае добры літаратурны старт і значны творчы патэнцыял Тарнавы-Барычэўскага. Гэты прагноз літаратурнага крытыка шмат у чым спраўдіўся: ужо ў 1844 г. выходзяць «Народные славянские рассказы», дзе Барычэўскі, адным з першых, звяртаецца да беларускіх паданняў і легендаў. Да літаратурнай і навуковай спадчыны Тарнавы-Барычэўскага звяртаўся нават Л. Талстой.

Цікава тое, што гісторыя сям’і І. Тарнавы-Барычэўскага, на здзіўленне, мае шмат падабенстваў з гісторыяй сям’і Ф. М. Дастаеўскага, а ўдзел тайнага саветніка І. Тарнавы-Барычэўскага ў рэфармаванні чыгункі Расійскай імперыі выклікае цікавасць гісторыкаў, але гэта тэма заслугоўвае асобнай гаворкі.

Аўтар выказвае ўдзячнасць вядомаму беларускаму гісторыку Анішчанку Яўгену Канстанцінавічу за дапамогу ў перакладзе архіўных дакументаў.

1. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, т. IV, 1891 г. — С. 418.
2. Русский энциклопедический словарь под ред. И. М. Березина, 1874 г., т. 4. — С. 172.
3. Русский биографический словарь, Санкт-Петербург, т. 3, 1908 г. — С. 250–251.
4. Русский биографический словарь, Санкт-Петербург, т. 20, 1912 г. — С. 311–313.
5. Венгеров А. С. Критико-биографический словарь русских писателей и учёных, т. 5, 1879 г. — Санкт-Петербург. — С. 196–200.
6. Щеглов Г. Знаменитые выпускники Минской духовной семинарии. — Жировичи, 2016 г. — С. 33–37.
7. Пазднякоў В. Барычэўскі / Тарнава-Барычэўскі Іван Пятровіч. 2016 г. Электронная энцыклапедыя «Вялікае Княства Літоўскае» http://www.vkl.by/articles/2275.
8. Гербоўнік беларускай шляхты, т. 2. — Мінск, 2007. — С. 208–213.
9. Вашчанка А. Са спадчыны Івана Барычэўскага // Полымя. 2013. № 8. — С. 148–152.
10. Белинский В. Г., Отечественные записки, т. Х, отд. VI Русская литература, С.-Петербург, 1840.