СУСТРЭЧЫ БЕЛАРУСКІХ ЕЗУІТАЎ З ІНДЗЕЙЦАМІ

Палеміка, у якой аналізавалася роля езуітаў у сувязі з індзейцамі, — асобная вялікая тэма, якой прысвечаная значная колькасць беларуска-індзейскай кампаратывістыкі. Тут мы спрабуем падсумаваць толькі найбольш важныя прамыя кантакты. У гэтым сэнсе нашу ўвагу звярнулі на сябе Ф. Дзеражынскі (оседжы і іншыя індзейцы прэрый) і Р. Гаўронскі (каюзы і іншыя ў Арэгоне).

Важна адзначыць фон, на якім адбываліся гэтыя сустрэчы. Хаця і былі чужаземцы-езуіты, якія прайшлі праз Віцебшчыну пасля (І. Тэнорыа з Перу, А. Экарта з Бразіліі) або перад (Ф. Малевэ, Ж. Анры) сваімі практыкамі з індзейцамі, ёсць аўтары і перакладчыкі, на якіх хацелася б акцэнтаваць увагу: гэта найперш Ф. Багамолец і Е. Р. Княжэвіч, хаця індзейская тэма прыцягвала ўвагу і такіх езуітаў, як М. Карыцкі, Д. Рудніцкі, С. Лускіна сярод многіх іншых. Важныя вучні езуітаў у Беларусі: Д. Галіцын, рускі, але з роду, які звязаны каранямі з Беларуссю, прайшоў школу ва Усходняй Беларусі; П. Шумахер, вядомы сваёй антыпрыгонніцкай сатырай «Апошні з магікан» (1859), па маці беларус, вучыўся ў езуітаў у Оршы. Розныя аспекты тэмы «Езуіты — індзейцы» ў XIX ст. закраналі А. Галынскі, Ю. Гарайн, якія пісалі пра амерыканскія краіны як відавочцы і як журналісты і гісторыкі.

Гарайн з асабістай размовы з амерыканскімі езуітамі — прадаўжальнікамі справы Францішка Дзеражынскага — пераканаўся: «Не такія езуіты страшныя, як іх малююць. Прасіў, зразумела, жартам, каб мне паказалі прылады катавання святой інквізіцыі і хаця б тыя, якія выкарыстоўвалі для выратавання індзейцаў у час уладарання ў Парагваі. Смяяліся з гэтага шчыра…»

Аляксандр Юркоўскі, ураджэнец Мсціслаўскага павета і выхаванец Віленскага ўніверсітэта, у артыкуле «Уступ да гісторыі езуітаў», датаваным «Шаўлі, 3 сакавіка 1849 г.», змешчаным у «Навукова-літаратурным дзённіку» Р. Друцкага-Падбярэзскага, робіць спасылку на кнігу М. Танера пра місіянераў-пакутнікаў ордэну, выдадзеную ў Празе ў 1675 г.

Шырокую вядомасць дзякуючы частым згадкам у публіцыстыцы і даследаваннях набылі выказванні караля Стэфана Баторыя і лідара езуітаў П. Скаргі, якія накіроўвалі рух езуітаў як каталіцкага авангарду ў Беларусі і Літве. Скарга зрабіў беларуска-індзейскае параўнанне, пішучы 17 ліпеня 1573 г. з Вільні правінцыялу ордэну. Баторый у лісце Скаргу ад 30 верасня 1579 г. з Полацка раіў: «Не зайздросце вашым партугальцам і іспанцам чужых у Азіі і Амерыцы светаў, каб іх да Бога павярнуць; ёсць тут паблізу Індыі і Японіі ў народзе рускім полацкім месцы несвядомых Боскіх рэчаў». А. Сапуноў перадаў гэтую цытату па-руску ў «Нататцы аб калегіі і акадэміі езуітаў у Полацку».

Поспехі ордэну ў Амерыцы, нягледзячы на ахвяры і пакутніцтва як саміх місіянераў, так і індзейцаў, натхнялі многіх на аналагічную дзейнасць сярод беларусаў (напрыклад, М. Грабянеўскага — уступіць у ордэн), але на мяжы XVIII і ХІХ стст. упершыню рэальным стала пытанне місіянерскай дзейнасці беларускіх езуітаў сярод індзейцаў.

Выключная роля Полацка як місіянерскага цэнтра

Полацк у гэты перыяд адыгрываў унікальную ролю, якой ні перад гэтым, ні пасля ніводны цэнтр Беларусі, за выключэннем Мінска ў савецкі час, не адрозніваўся ў сусветных справах. Нягледзячы на невялікую колькасць езуітаў, што сабраліся ў Полацкай правінцыі, яны не згубілі, а наадварот, умацавалі свае геапалітычнае мысленне.

«Індзеянісцкая» спадчына езуітаў у Беларусі спрэчная. З аднаго боку, яны давалі мясцоваму насельніцтву веды, у т. л. па геаграфіі і гісторыі Амерыкі, бо самой сваёй прысутнасцю нагадвалі пра індзейцаў. З другога боку, відавочная іх палітычная роля ў экспансіі Іспаніі і Партугаліі, што выклікала антыкаланіяльную крытыку, часам навуковую неадэкватнасць у параўнанні са свецкімі асветнікамі. Але відавочна і тое, што езуіты далі бліскучыя прыклады розуму, творцаў, а таксама непадпарадкавання каланіяльным уладам у імкненні да самастойнасці ад усведамлення свайго значнага ўплыву.

Выдатным даследчыкам быў Я. Тазбір, які пачынаў з вывучэння антыезуіцкай палемікі, а пазней даваў збалансаваныя звесткі пра ролю езуітаў у фармаванні польскага, уключаючы беларускае, успрымання Амерыкі.

У той час як Полацк сканцэнтраваў у сабе найбольш інфармаваных пра індзейцаў асобаў з ліку місіянераў, Вільня заставалася галоўным цэнтрам антрапалагічнага і этнаграфічнага аналізу не толькі ў Літве і Беларусі, але і на ўсёй тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай. Асветнікі з Віленскага ўніверсітэта маглі супрацьпаставіць езуіцкім практыкам і схаластам сістэматычныя кніжныя веды.

Вільгельм Лампрэхт. «Айцец Маркетт і індзейцы», 1869.

Пра творы, што «рыхтавалі» будучую місіянерскую дзейнасць беларускіх езуітаў у Амерыцы

Член ордэну езуітаў, пісьменнік і публіцыст, ураджэнец Віцебска Францішак Багамолец пераклаў «Розныя лісты, служачыя пахвальнай цікавасці і хрысціянскаму дабратворнаму ўплыву з Азіі, Афрыкі і Амерыкі некалі ад місіянераў… у разнастайных мовах напісаныя», выдадзеныя ў Варшаве езуітамі якраз у год забароны ордэну.

Пісьменнік і адукацыйны дзеяч, ураджэнец Беларусі кс. Ежы Рыгор Княжэвіч, які ўступіў у ордэн езуітаў у 1754 г., пераклаў з лацінскай мовы на польскую вядомы твор Л. Мураторы «Аб увядзенні хрысціянскай веры ў Парагваі». У адрозненне ад іншых рукапісаў Княжэвіча, уключаючы шматтомную «Сучасную гісторыю Еўропы ад амерыканскай вайны», гэты тэкст захаваўся, як адзначаецца аўтарам артыкула ў «Польскім біяграфічным слоўніку».

Першыя кантакты беларусаў і беларускіх езуітаў з індзейцамі

Мэта прыезду індзейцаў у Еўропу была асабліва блізкая Багамольцу. Індзейцы як героі з’явіліся на нясвіжскай сцэне ў 1758 г. у спектаклі « Дзікі амерыканец, альбо Прастата, якая кіруецца светам прыроджанага розуму», а пасля гэтага ў езуіцкіх калегіумах зноў паказвалася камедыя «Арлекін, ці Дзікі амерыканец». Згодна з Тазбірам, які ўзяў звесткі з праграмы «Арлекін, дзікі Амерыканін», у 1765 г. у Вільні была ўпершыню паказаная пастаноўка па творы Л. Ф. Дэліля дэ Ла Дрэвецьера «Дзікі амерыканец, што прыбыў з Лялюшам у Еўропу» ў апрацоўцы Багамольца. У Варшаве спектакль быў у 1778 г. «Добры дзікун» індзеец «сваёй прастатой і няведаннем еўрапейскіх звычаяў сцэну развесяляў…»

З «Кароткага данясення аб місіі ў Маскве», апублікаванага ў лацінскім арыгінале і рускім перакладзе ў «Лістах і данясеннях езуітаў аб Расіі канца ХVІІ і пачатку ХVІІІ стагоддзя» (Спб., 1904), вынікае, што ў 1698–1709 гг. у каталіцкай абшчыне расійскай сталіцы былі як беларусы, так і індзейцы: ад Пецярбурга да Казані — «450 з лішнім чалавек». («У іх свяшчэннікам францысканец, прывезены сюды палонным з Літвы з панам Бельдукевічам, Быхаўскім арандатарам, і затым адпраўлены ў Казань»), але, «не лічачы палонных палякаў, якіх было сюды прывезена амаль дзве тысячы чалавек». «Ёсць яшчэ католікі-індыйцы, купленыя галандскімі і англійскімі купцамі і вывезеныя з Амерыкі, Конга і іншых астравоў, што ляжаць каля новай Батавіі, але амаль палова з іх, г.зн. прыблізна 12 чалавек, нягледзячы на тое, што хрышчоныя былі нашымі лузітанскімі і іспанскімі айцамі, у чым самі прызнаваліся, прынялі рускае хрышчэнне з галоднага дагаджання. Адны з іх паразыходзіліся, іншыя памерлі...» Большая частка «палякаў» таксама «павымірала ад розных бедстваў», як, верагодна, і некалькі ўніятаў — палонных з Чырвонай Русі; астатнія «адракліся ад сваёй веры», хаця «ёсць яшчэ дагэтуль шмат такіх, што цвёрдыя і руплівыя ў сваёй веры і аддаюць перавагу ўсім бедствам і нават самой смерці кароткачасоваму і ганебнаму суцяшэнню» (запіс датаваны 1709 г., падпісаны А. М. D. G.).

Тазбір лічыць, што першы метыс з’явіўся ў Польшчы ў свіце папскага нунцыя Дж. Ф. Камендоне (быў пры двары ў 1563–1564 і 1573–1574 гг.). Такім чынам, беларусы, якія жылі ў Варшаве, і сам апошні з Ягелонаў мелі магчымасць кантактаваць з нашчадкам індзейцаў.

У Беларускую правінцыю прыбываюць ветэраны місіянерскай працы як з Паўночнай, так і з Паўднёвай Амерыкі. Згодна з Тазбірам, які спасылаецца на С. Заленскага, у Беларусь прыбылі некаторыя з парагвайскіх езуітаў.

Вестку пра захаванне ордэну ў Беларусі і, верагодна, ідэю пачаць абмен кадрамі прынёс у Мэрыленд епіскапу Джону Кэралу ў 1792 г. Галіцын, які вучыўся на Віцебшчыне ў езуітаў. Заленскі дапускае, што мэрылендскім экс-езуітам быў Ян Брыт (і потым ён «рэпатрыіраваўся»?). Ігнацій Тэнорыа, перуанец (іспанец) з Лімы, як паведаміла 31 ліпеня 1782 г. «Газета Варшаўска», прыбыў у Рыгу, потым у Дынабургу сустрэўся з правінцыялам, які прывёў яго да полацкага навіцыяту.

Айцы езуіты сярод індзейцаў.

Беларускія езуіты ў ЗША

Адным са шляхоў адраджэння Таварыства Езуса сапраўды стаў пераезд некаторых беларускіх езуітаў у ЗША.

Першымі (пасля Галіцына) на ўсходнім узбярэжжы з’явіліся, паводле Заленскага, Норберт Корсак і Ян Грасі (1805), Антоні Кольман, Пётр Эпінэт, Ян Анры, Францішак Малевэ і Ян Брыт (1806), Максімільян Ранцаў і Пётр Малу (1811), Ян Грывель (1816). Нарэшце, у 1821 г., група пад кіраўніцтвам Ф. Дзеражынскага (Дзеружынскага).

Калі пра дзейнасць першых — Анры і Малевэ — місіянераў сярод індзейцаў нам амаль нічога не вядома, то пра работу Галіцына сярод жыхароў Пенсільваніі, у т. л. індзейцаў, існуе немалая літаратура. На тое, што Анры і Малевэ пасылаліся да «дзікіх амерыканцаў» на раку Ілінойс, звярнуў увагу яшчэ Заленскі. Епіскап Кэрал, у адрозненне ад Галіцына, які абслугоўваў «палякаў, чэхаў і іншых славян, клапаціўся галоўным чынам пра нямецкіх і англасаксонскіх каланістаў», а таксама пра «дзікіх амерыканцаў у Кентукі». І яшчэ больш падрабязныя звесткі захаваліся пра ролю аршанца Дзеражынскага, які быў мэрылендскім правінцыялам Т. І.

Францішак Дзеражынскі і вучні «індзейскай семінарыі»

Айцы Жан Анры і Франсуа Малевэ, якія прадстаўлялі ў Беларусі, а потым ў ЗША Галандыю, Бельгію і Францыю, маглі абмяркоўваць індзейскія місіі або ўласна іх вопыт з імі з Францішкам Дзеражынскім. Па адной крыніцы, яны памерлі разам у 1822 г., калі дабіраліся да адной з вёсак у Індыяне, па другой, больш позняй і аўтарытэтнай, «The Jesuit Suppression in Global Context: Causes, Events, and Consequences» (2015), іх гады жыцця былі адпаведна 1865–1823 і 1870–1822. Пра а. Францішка адным з першых па-беларуску расказаў Вітаўт Кіпель («Беларус», 1975, № 216). Спасылаючыся і на яго, сувязі беларускіх езуітаў з індзейцамі згадваў У. Арлоў («Alma mater Polocensіs», 1996, 1999: «Таямніцы Полацкай гісторыі», 2000 г. і наступныя выданні). У прыватнасці, ён пісаў: «У штаце Micуры ён стварае ордэнскі навіцыят і шэраг місіянэрскіх школаў, выпускнікі якіх працуюць сярод індзейцаў».

Дзеражынскі як кіраўнік езуітаў трымаў на кантролі місійную справу проста ў сувязі з абяцаннем езуітаў епіскапу Уільяму Дзю Бургу працаваць сярод індзейцаў, быў у сталай перапісцы з місіянерамі сярод оседжаў, кікапу, аява і іншых. (Гэта былі прэрыйныя індзейцы — класіка індзеяністыкі, пра якую толькі можна марыць!) У 1827 г. ён наведаў індзейскую школу («індзейскую семінарыю») у Фларысане (Флорысант, Флорысэнт, Florissant, Місуры), адкрыццё якой сам ухваліў. Там вучыліся дзеці оседжаў і іншых індзейцаў, а таксама белыя вучні, спецыяльна залічаныя на першы перыяд росту школы (яна праіснавала толькі некалькі гадоў, але дала імпульс сістэме адукацыі ў раёне Сэнт-Луіса). Пра наведанне школаў для хлопчыкаў і дзяўчынак ён напісаў: «У індзейскай школе адзін настаўнік, свецкі брат. Дзякуй Богу, яна выдатна прагрэсуе як у маралі, так і ў пісьме, і ў фізічнай працы на палях, дзе кожны дзень, раніцай і днём, хлопчыкі праводзяць некалькі гадзін са сваімі настаўнікамі. Хлопчыкаў усяго трынаццаць, але дом больш не можа змясціць. Падобная школа для індзейскіх дзяўчынак ёсць у вёсцы Святы Фердынанд, знакамітым старым іспанскім паселішчы. За гэта адказваюць Дамы Святога Сэрца. Вучняў столькі ж, колькі і ў школе для хлопчыкаў, пра іх навучанне клапоцяцца Дамы, пра іх падтрымку — рэктар фларысанскай установы, які міласцінай і прадукцыяй сваёй гаспадаркі стараецца як мага лепш у меру сваёй здольнасці забяспечваць іх ежай і адзеннем, якімі б беднымі яны ні былі. Мне было вельмі прыемна пачуць, як індзейскія дзяўчынкі дэкламуюць свой катэхізіс. Хто цябе стварыў? Хто цябе выкупіў? Хто цябе асвяціў? На ўсе падобныя пытанні яны адказвалі з дзіцячай прастатой. Больш разгорнутая выстава была дадзена намі ў Фларысане. Дзень святога Ігнація быў адзначаны ўрачыстай Імшой і панегірыкам у касцёле святога Фердынанда, некаторыя з індзейскіх хлопцаў спявалі з намі ў хоры. Пасля абеду ў пэўнага віду праставатым амфітэатры, увешаным кветкамі і зелянінай, індзейскія хлопчыкі праходзілі іспыты ў вучобе, лепшыя з іх былі ўзнагароджаны прызамі. Пасля пробы адзін з іх ліку з большай, чым звычайнымі, працаздольнасцю і стараннасцю прыйшоў да мяне ў пакой вельмі ціха, каб яго не бачылі іншыя, і папрасіў мяне ўзяць яго разам са мной у Джорджтаўнскі каледж. «Калі я застануся тут, я схіляюся да дрэннага». Я заахвоціў яго запэўніваннем, што ласка захаваць сваю нявіннасць не падвядзе яго ў Місуры. Ён паверыў мне на слова і пайшоў задаволены» (Peter Joseph Verhaegen, S. J. Historia Missionis Missourianae).

Пацвярджаючы беларускую стрыманасць і памяркоўнасць, і цягу да справядлівасці, езуіт Ф. Даманскі пісаў (1960): «Дзеражынскі вельмі стрымана казаў пра індзейскую справу. Ён пахваліў Ван Квікенборна за яго стараннасць і далёкасяжныя планы навяртання індзейцаў і дазволіў заснаваць для іх школу ў Фларысане, але ведаў, што ўсе намаганні ідэалістаў у гэтай справе будуць страчаныя ў бездані гістарычнай трагедыі, у якой індзейцы з нянавісцю ў сэрцах да белых і ў роспачы гінулі».

Хрост дзіцяці айцамі місіянерамі.

Рэйманд Гаўронскі

Пасля смерці фенаменальнага а. Дзеражынскага звесткі пра кантакты езуітаў беларусаў з індзейцамі надоўга перарываюцца, і выпадак, які не прыцягнуў увагу іншых аўтараў у Беларусі да гэтай пары, адкрыўся ў выніку таго, што на яго нам указаў іншы член ордэну з беларускімі каранямі — Джэймс Шэведэн (1948–2004), (ліст ад 30.05.1996 г.).

Рэйманд Гаўронскі (1950–2016) — амерыканскі езуіт польскага і беларускага паходжання. Ён паведаміў нам пра наведванне індзейскіх рэзервацый, працу ў рэзервацыі Юмаціла («Канфедэраваныя плямёны індзейскай рэзервацыі Юмаціла»), пра «блізкасць» да індзейцаў яго маці (такім чынам, у спіс кантактаў можа быць уключаная і яго праваслаўная маці са Шчучыншчыны, народжаная Сянько).

Працытую радкі з ліста з рэзідэнцыі езуітаў ва ўніверсітэце Маркет у Мілуокі (штат Вісконсін): «Гэта адказ на ваш ліст ад 4 студзеня 1997 г. Мне вельмі шкада, што мне спатрэбілася так шмат часу, каб адказаць, але я знаходжуся ў акадэмічным водпуску ад універсітэта ў гэтым годзе.

Што тычыцца амерыканскіх індзейцаў — гэта цікавае пытанне. Мая маці мела моцную блізкасць да амерыканскіх індзейцаў. Аднойчы, у гасцях у рэзервацыі на Ціхаакіянскім Паўночным Захадзе, людзі, здаецца, думалі, што яна была адной з іх! Я сам меў пэўны досвед працы ў рэзервацыі ў штаце Арэгон сярод плямёнаў каюзаў / юмаціла / уола-уола» (13.11.1997). Блізкасць або прыхільнасць (affinity) не ў сувязі з маці, а ў цэлым беларусаў і індзейцаў мы згадалі ў разважанні пра падабенства сістэм у Міжнароднай асацыяцыі крос-культурнай псіхалогіі, спаслаўшыся на гэтага езуіта, хаця і без указання яго прозвішча.

Неезуіты

Тэму каталіцкіх дзеячаў неезуітаў, якія былі ў кантакце з індзейцамі або ў значнай блізкасці да іх, мы тут не дэталізуем, але звесткі па ёй важныя для езуітыстыкі, каб параўнаць эфектыўнасць. Варта згадаць такіх манахаў, як Ю. Рэшаць («місіянерка» з бэнэдыктынскага кляштара для індзейцаў — Ілінойса, нейкіх няпэўных рэзервацый?) і францішканін А. Расадоўскі (апачы (ліпаны) і іншыя індзейцы Тэхаса; семінолы, быў капеланам драгунаў у другой семінольскай вайне і духоўна апякаў, верагодна, і вайскоўцаў беларусаў).

Алесь Сімакоў