РАЗУМНАЕ СЭРЦА.
Разважанні над асновамі права

Папа Бэнэдыкт XVI, які адышоў у вечнасць у апошні дзень мінулага года, меў не толькі «разумнае сэрца» і глыбокі розум, але і прарочае бачанне нашай агульнай чалавечай будучыні ў нашым агульным еўрапейскім доме. Сёння, праз 12 гадоў, думкі гэтай прамовы, адрасаванай суайчыннікам Папы — нямецкім парламентарыям і палітыкам, здаюцца не толькі надзвычай актуальнымі для ўсіх нас, але прачытваюцца і ўспрымаюцца як мудрае настаўленне і як айцоўскае папярэджанне: балючае і ўсхваляванае. Пачуйма яго!

Рэд.

<...> Вялікі гонар і радасць для мяне прамаўляць перад гэтаю высокаю палатаю — перад парламентам маёй нямецкай айчыны, які сабраны тут як дэмакратычна выбранае народнае прадстаўніцтва, каб працаваць дзеля дабра Федэратыўнай Рэспублікі Германіі. Хачу падзякаваць спадару прэзідэнту Бундэстагу за яго запрашэнне выступіць з гэтаю прамоваю, а таксама за прыязныя словы прывітання і прызнання, з якімі ён сустрэў мяне. У гэтыя хвіліны звяртаюся да вас, паважаныя спадарыні і спадары, несумненна, таксама як ваш суайчыннік, які ўсё жыццё памятае пра сваё паходжанне і са спагадлівасцю сочыць за лёсам нямецкай айчыны. Але запрашэнне выступіць з гэтай прамовай звернута да мяне як Папы, Біскупа Рыма, які нясе найвышэйшую адказнасць за каталіцкі хрысціянскі свет. Тым самым вы прызнаеце тую ролю, якую адыгрывае Святы Пасад як партнёр у супольнасці народаў і дзяржаваў. Зыходзячы з гэтай маёй міжнароднай адказнасці, хачу прапанаваць вам некаторыя меркаванні пра асновы свабоднай прававой дзяржавы.

Дазвольце мне пачаць свае разважанні пра асновы права з адной маленькай гісторыі са Святога Пісання. У Першай кнізе Валадарстваў апавядаецца пра тое, што Бог дазволіў маладому каралю Саламону пры ўступленні на прастол папрасіць аб тым, чаго ён хоча. Што папрасіў для сябе ў гэты момант малады правіцель? Поспеху, багацця, доўгага жыцця, знішчэння ворагаў? Нічога з гэтага ён не просіць. Ён просіць: «Дай слузе Твайму сэрца, якое будзе разумець, як кіраваць народам, як адрозніваць дабро і зло» (1 Вал 3, 9). Гэтым аповедам Біблія хоча сказаць нам, да чаго ў канчатковым выніку павінен прыйсці палітык. Яго канчатковым крытэрыем і асноваю яго працы як палітыка не можа быць поспех і тым больш матэрыяльная карысць. Палітыка павінна скіроўвацца на забеспячэнне справядлівасці і такім чынам ствараць галоўныя ўмовы для міру. Зразумела, палітык будзе імкнуцца да поспеху, без якога ён увогуле не можа ажыццяўляць палітычную дзейнасць. Але поспех падпарадкаваны крытэрыю справядлівасці, жаданню захоўваць права і разуменню права. Поспех таксама можа стаць спакусаю і, такім чынам, адкрыць шлях для фальсіфікацыі права, для знішчэння справядлівасці. «Аднімі права — чым тады стане дзяржава, калі не вялікай бандай разбойнікаў?» — сказаў аднойчы святы Аўгустын1. Мы, немцы, на ўласным вопыце пазналі, што гэтыя словы — не проста страшны прывід. Мы перажылі час, калі ўлада была аддзелена ад права, калі ўлада процістаяла праву, таптала права, і калі дзяржава стала прыладаю знішчэння права — вельмі добра арганізаванаю бандаю разбойнікаў, здольнаю пагражаць усяму свету і штурхаць яго да краю прорвы. Служэнне праву і барацьба з панаваннем несправядлівасці былі і застаюцца асноўным заданнем палітыка. У гістарычны момант, калі чалавеку выпала сутыкнуцца з сілаю, якую дагэтуль нельга было ўявіць, гэтае заданне становіцца асабліва надзённым. Чалавек у стане знішчыць свет. Ён здольны маніпуляваць самім сабою. Ён можа, так бы мовіць, ствараць людзей і пазбаўляць людзей магчымасці заставацца людзьмі. Як нам распазнаць, што справядліва? Як нам адрозніваць дабро і зло, сапраўднае права і фіктыўнае? Просьба Саламона застаецца ключавым пытаннем, якое і сёння стаіць перад палітыкам і палітыкай.

У большай частцы справаў, якія падлягаюць прававому рэгуляванню, большасць можа быць дастатковым крытэрыем. Аднак відавочна, што ў асноўных пытаннях права, якія датычаць годнасці чалавека і чалавецтва, прынцыпу большасці недастаткова: кожны адказны чалавек павінен сам шукаць крытэрыі, якімі будзе кіравацца пры фармаванні заканадаўства. У ІІІ стагоддзі вялікі тэолаг Арыген так абгрунтаваў супраціўленне хрысціянаў пэўным існуючым прававым нормам: «Калі б хто-небудзь апынуўся сярод скіфаў, з іх бязбожнымі законамі, і быў вымушаны там жыць <...>, то, мабыць, вельмі разумна было б, калі б у імя закону праўды, які ў скіфаў лічыцца парушэннем закону, ён і яго аднадумцы насуперак існуючым там нормам стваралі саюзы»2.

Кіруючыся такім перакананнем, дзейнічалі байцы руху супраціўлення нацысцкаму рэжыму і іншым таталітарным рэжымам, служачы тым самым праву і ўсяму чалавецтву. Для гэтых людзей было бясспрэчна відавочным, што існуючае заканадаўства на самай справе з’яўляецца беззаконнем. Але ў рашэннях дэмакратычнага палітыка пытанне аб тым, што́ цяпер адпавядае закону праўды, што́ сапраўды было б справядлівым і магло б стаць законам, не такое відавочнае. Выявіць, што́ з’яўляецца правам у разглядзе фундаментальных антрапалагічных пытанняў і што́ можа стаць дзейным правам, сёння вельмі няпроста. Пытанне аб тым, як распазнаць сапраўднае права, каб быць здольным служыць справядлівасці ў справе заканатворчасці, ніколі не было простым, а сёння, з улікам нашых шырокіх ведаў і нашых магчымасцяў, яно стала яшчэ больш складаным.

Як распазнаць, што справядліва? У гісторыі прававыя сістэмы амаль заўсёды грунтаваліся на рэлігіі: са спасылкай на багоў прымаліся рашэнні аб тым, што́ сярод людзей лічыцца справядлівым. У адрозненне ад іншых вялікіх рэлігій, хрысціянства ніколі не навязвала дзяржаве і грамадству ні права на падставе Аб’яўлення, ні адпаведных прававых сістэмаў. Замест гэтага яно ўказвала на прыроду і розум як на сапраўдныя крыніцы права — на сугучнасць паміж аб’ектыўным і суб’ектыўным розумам, якая, зразумела, мае на ўвазе, што абедзве гэтыя сферы існуюць дзякуючы стваральнаму розуму Бога. Такім чынам, хрысціянскія тэолагі далучыліся да філасофскага і прававога руху, які сфармаваўся з ІІ стагоддзя да нашай эры. У першай палове другога дахрысціянскага стагоддзя адбылася сустрэча натуральнага сацыяльнага права, распрацаванага філосафамі-стоікамі, і вядучых настаўнікаў рымскага права3. У гэтым кантакце нарадзілася заходняя прававая культура, якая мела і да сённяшняга дня мае вырашальнае значэнне для прававой культуры чалавецтва. З гэтага дахрысціянскага саюзу паміж правам і філасофіяй бярэ пачатак шлях, які вядзе праз хрысціянскае Сярэднявечча да развіцця права ў эпоху Асветніцтва ажно да Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека і да нашага нямецкага Асноўнага закону, у якім наш народ у 1949 годзе прызнаў «непарушныя і неад’емныя правы чалавека як аснову кожнай чалавечай супольнасці, а таксама міру і справядлівасці ва ўсім свеце».

Для развіцця права і развіцця чалавечнасці было важна, што хрысціянскія тэолагі выступілі супраць рэлігійнага права, якога патрабавала вера ў багоў, і сталі на бок філасофіі, прызнаючы розум і прыроду ў іх узаемасувязі як сапраўдную крыніцу права, прымальную для ўсіх. Гэты выбар быў здзейснены яшчэ Паўлам у Пасланні да Рымлянаў, дзе ён сцвярджае: «Калі язычнікі, не маючы Закону [Торы], па прыродзе робяць законнае, то… яны самі сабе закон. Яны паказваюць, што Закон упісаны ў іх сэрцы, аб чым сведчыць іхняе сумленне…» (Рым 2, 14–15). Тут акрэсліваюцца абодва асноўныя паняцці: прырода і сумленне, прычым сумленне — гэта не што іншае, як «разумнае сэрца» Саламона, розум, адкрыты на мову быцця. Такім чынам, калі да эпохі Асветніцтва, Дэкларацыі правоў чалавека пасля Другой сусветнай вайны і фармулявання [нашага] Асноўнага закону пытанне пра фундамент заканадаўства здавалася ясным, то на працягу апошняга паўстагоддзя сітуацыя істотна змянілася. Ідэя натуральнага права ўспрымаецца сёння як адмысловая каталіцкая дактрына, якую нібыта няварта было б абмяркоўваць па-за межамі каталіцкага асяроддзя, так што амаль сорамна нават згадваць гэтае паняцце. Хачу коратка растлумачыць, чаму ўзнікла такая сітуацыя. Перадусім, у аснове ляжыць тэзіс, што паміж быццём (Sein — быць) і абавязкам (Sollen — мусіць) існуе неадольная прорва. З «быць» ні ў якім разе не можа вынікаць «мусіць», бо гэта зусім розныя сферы. Прычынаю такога падыходу з’яўляецца паўсюдна прынятае сёння пазітывісцкае разуменне прыроды. Калі прырода — па словах Ганса Кельзена — разглядаецца як «сукупнасць фактаў быцця, злучаных паміж сабою прычынна-выніковаю сувяззю», то з яе на самай справе не можа быць выяўлена ніякіх указанняў этычнага характару4. Пазітывісцкая канцэпцыя прыроды як нечага выключна функцыянальнага — менавіта так разглядаюць яе прыродазнаўчыя навукі — не можа ўзвесці мост да этыкі і права, бо здольная даваць толькі функцыянальныя адказы. Аднак гэта адносіцца таксама і да розуму ў пазітывісцкім разуменні, якое паўсюдна лічыцца выключна навуковым. Тое, што немагчыма верыфікаваць або фальсіфікаваць, не адносіцца тады да сферы розуму ў прамым сэнсе. Таму этас і рэлігія павінны быць аднесенымі да сферы суб’ектыўнага і выпадаюць са сферы розуму ў прамым сэнсе гэтага слова. Там, дзе пануе выключна пацітывісцкі розум — а гэта шырока распаўсюджана ў нашай грамадскай свядомасці, — класічныя крыніцы пазнання этасу і права адмяняюцца. Гэта драматычная сітуацыя, якая закранае ўсіх, і па якой неабходна правесці публічнае абмеркаванне; менавіта запрашэнне да такой дыскусіі з’яўляецца галоўнаю мэтаю гэтага выступлення.

Пазітывісцкі падыход да прыроды і розуму, пазітывісцкі светапогляд у цэлым — гэта вельмі важная частка чалавечага пазнання і ведаў, ад якой мы ні ў якім разе не можам адмаўляцца. Аднак сам па сабе ён не з’яўляецца культураю, якая прадстаўляе быццё чалавека ва ўсёй поўні адпаведным і дастатковым чынам. Там, дзе пазітывісцкі розум лічыць сябе адзінаю дастатковаю культураю і зводзіць усе іншыя культурныя рэаліі да статусу субкультураў, ён прыніжае чалавека, больш за тое, пагражае яго чалавечнасці. Я гавару гэта, маючы на ўвазе менавіта Еўропу, дзе ў шырокіх колах робяцца спробы прызнаць пазітывізм агульнаю культураю і агульнаю асноваю для фармавання заканадаўства, перавесці ўсе іншыя азарэнні і каштоўнасці ў статус субкультураў, тым самым ссоўваючы Еўропу ў статус бескультур’я ў параўнанні з іншымі культурамі свету і адначасова даючы падставу для эскалацыі экстрэмісцкіх і радыкальных рухаў. Пазітывісцкі розум, які падае сябе як нешта эксклюзіўнае і які не здольны ўспрымаць нічога, акрамя функцыянальнасці, падобны да бетонных збудаванняў без вокнаў, дзе мы самі падтрымліваем клімат і святло, не жадаючы ўжо атрымліваць тое і другое з неабсяжнага Божага свету. І пры гэтым не можам утойваць ад сябе, што ў такім збудаваным намі свеце ўсё ж моўчкі чэрпаем з Божых «запасаў», перарабляючы іх у нашы ўласныя прадукты. Трэба зноў парасчыняць вокны, мы павінны зноў убачыць неабсяжнасць свету, неба і зямлю і вучыцца правільна карыстацца ўсім гэтым.

Але як гэта ажыццявіць? Як знайсці шлях у неабсяжны свет, у яго цэласнасць? Як розум можа зноў здабыць сваю веліч, не скаціўшыся ў ірацыянальнасць? Як прырода можа зноў аб’явіць сябе ў сваёй сапраўднай глыбіні, са сваімі патрабаваннямі і сваімі прадпісаннямі? Нагадаю пра адзін працэс у навейшай палітычнай гісторыі, і спадзяюся, што гэта не будзе зразумета няправільна і не выкліча празмернай аднабаковай палемікі. Я сказаў бы, што з’яўленне ў нямецкай палітыцы, пачынаючы з 70-х гадоў, экалагічнага руху хоць і не расчыніла вокны, але стала і застаецца лямантам аб свежым паветры, і гэты крык немагчыма ігнараваць, і нельга адкінуць яго прэч па той прычыне, што ў ім зашмат ірацыянальнага. Маладыя людзі ўсвядомілі, што нешта няправільна ў нашых адносінах з прыродай, што матэрыя — гэта не толькі сыравіна для прадуктаў нашай працы, але што і сама зямля мае сваю годнасць, і мы павінны слухацца яе ўказанняў. Зразумела, я тут не займаюся прапагандай на карысць той ці іншай палітычнай партыі — я далёкі ад гэтага. Калі нешта не так у нашых адносінах з рэальнасцю, то ўсе мы павінны сур’ёзна задумацца над гэтым і звярнуцца да пытання аб асновах нашай культуры ўвогуле. Дазвольце мне, калі ласка, яшчэ крыху затрымацца на гэтым моманце. Важнасць экалогіі сёння не выклікае сумненняў. Мы павінны прыслухоўвацца да мовы прыроды і адпаведным чынам адказваць. Але хацелася б падкрэсліць адзін момант, які дагэтуль, як мне здаецца, быў выключаны з абмеркавання: існуе таксама экалогія чалавека. Таксама і чалавек мае сваю прыроду, якую ён павінен улічваць і якою не можа адвольна маніпуляваць. Чалавек — гэта не толькі самадастатковая свабода. Чалавек не стварае сябе самога. Ён — дух і воля, але ён таксама і прырода, і яго воля будзе справядліваю тады, калі ён звяртае ўвагу на прыроду, чуе яе і прымае сябе такім, якім ёсць і які не быў створаны самім сабою. Менавіта так і толькі так рэалізуецца сапраўдная чалавечая свабода.

Давайце вернемся да асноўных паняццяў прыроды і розуму, з якіх мы зыходзілі. Вялікі тэарэтык прававога пазітывізму Ганс Кельзен ва ўзросце 84-х гадоў (у 1965 годзе) адмовіўся ад дуалізму быцця (Sein) і абавязку (Sollen). (Мяне суцяшае, што ў 84 гады, як відаць, яшчэ можна мець ясны розум.) Раней ён гаварыў, што нормы могуць зыходзіць толькі з волі. Такім чынам, прырода магла б змяшчаць у сабе нормы толькі тады, — дадае ён, — калі б воля ўклала ў яе гэтыя нормы. Гэта, у сваю чаргу, — кажа ён, — мела б перадумоваю існаванне Бога Стварыцеля, чыя воля ўвайшла ў прыроду. «Дыскутаваць аб праўдзівасці такога пераканання цалкам бесперспектыўна», — заўважае ён5. На самай справе? — хацелася б спытацца. На самай справе не мае сэнсу разважаць над тым, ці можа аб’ектыўны розум, які праяўляе сябе ў прыродзе, быць перадумоваю стваральнага розуму, Creator Spiritus?

Тут на дапамогу нам павінна прыйсці культурная спадчына Еўропы. На падставе пераканання ў існаванні Бога Стварыцеля развілася ідэя правоў чалавека, ідэя роўнасці ўсіх людзей перад законам, усведамленне недатыкальнай чалавечай годнасці ў кожным асобным чалавеку і разуменне адказнасці людзей за свае дзеянні. Гэтыя ўсведамленні розуму складаюць нашу культурную памяць. Ігнараваць гэта або разглядаць як нешта з мінулага раўназначна ампутацыі нашай культуры ўвогуле; гэта пазбавіла б яе цэласнасці. Культура Еўропы ўзнікла ў выніку сустрэчы Ерузалема, Афінаў і Рыма — у выніку сустрэчы веры Ізраэля ў Бога, філасофскага розуму грэкаў і прававой думкі Рыма. Гэтая трайная сустрэча фармуе ўнутраную ідэнтычнасць Еўропы. Праз усведамленне адказнасці чалавека перад Богам і прызнанне недатыкальнай годнасці чалавека, кожнага асобнага чалавека, яна ўстанавіла крытэрыі права, адстойваць якія ў гэты гістарычны час мы перасталі.

Маладому каралю Саламону ў час уступлення на пасаду была дадзена магчымасць папрасіць аб нечым адным. Што было б, калі б нам, сучасным заканадаўцам, было дазволена аб нечым папрасіць? Аб чым бы мы прасілі? Думаю, што і сёння мы не маглі б жадаць нічога іншага як разумнага сэрца — здольнасці адрозніваць дабро і зло і такім чынам ажыццяўляць сапраўднае права, служыць справядлівасці і спакою. Дзякую вам за вашу ўвагу!

Пераклад з нямецкай мовы Ірыны Бурак.
Паводле
https://www.vatican.va

1. De civitate Dei, IV, 4, 1.
2. Contra Celsum, GCS Orig., 428 (Koetschau); гл. Fürst, A. Monotheismus und Monarchie. Zum Zusammenhang von Heil und Herrschaft in der Antike // Theol. Phil. 81 (2006), 321–338 (цытата: с. 336); гл. таксама Ratzinger, J. Die Einheit der Nationen. Eine Vision der Kirchenväter. – Salzburg – München, 1971. – С. 60.
3. Гл. Waldstein, W. Ins Herz geschrieben. Das Naturrecht als Fundament einer menschlichen Gesellschaft. Augsburg, 2010. 11ff; 31–61.
4. Тамсама, 15–21.
5. Цыт. паводле Waldstein, 19.