|
<...> Вечар спеліў буру,
І сонца ўжо за хмары твар схавала,
Калі, скалелы, хворы і няшчасны,
Ля сценаў раю супыніўся Каін.
Ад нізу іх цямрэча ўжо схапіла.
Далёка дзесьці, нібы пад зямлёю,
Гром траскатаў, за сценамі выў вецер,
Стагнаў і плакаў. Ці то бура ночы,
Ці стома прычыніла, што ў той хвілі
Амаль спакойна пачуваўся Каін,
І першы раз ад смерці брата ён,
Нібы дзіця да маці, прытуліўся
Да сцен халодных і ўсю ноч праспаў.
Ды толькі й тут спакою не знайшоў,
Сны страшныя праз ноч яго душылі.
Ён кідаўся, крычаў і крыкам гэтым
Глушыў магутных ветраў завыванне.
А раніцой адчуў сябе разбітым
І больш няшчасным, чым было дагэтуль.
Халодны ранак быў, а неба ўсё
Захуталася хмарамі й ліло
Дажджом няспынна. Як сівое мора,
Разлеглася пустыня ў цёмнай далі,
Панурая ды поўная пагроз.
А збоку, як абачыць, усё тая ж
Сцяна высокая і гладкая, як лёд.
Здаецца, аж да неба — ні праходу,
Ні брамы, ні байніцы — роўна-роўна
Бяжыць яна, як свет увесь надвое
На векі вечныя разрэзаць хоча.
А паміж гэтых валатоўніц дзвюх —
Пустыні і сцяны — адзін ён, Каін,
Слабы, драбнюткі, бы які камарык.
Ды не, камар куды шчасліўшы! Ён
Крылы мае, ён падняцца можа ўгору,
На верх сцяны, ды заглянуць у рай,
Айчыны першай шчасную зямлю!
Камар няшчасны можа! А яму,
Цару стварэнняў, спадкаемцу раю,
Яму няможна!
І ў нямым адчаі
Ён галавою біўся аб сцяну,
Біў кулакамі, грыз зубамі, покуль,
Знясілены, не ўпаў, нібыта труп.
Тры дні ён гэтак біўся. Крык яго,
Як звера раненага рык, трывожыў
Знямелую пустыню. Часам ён
Кідаўся ў модлы, толькі вусны слоў,
Акром пыхлівых, богазненавісных,
Не мелі. Ачарсцвела з болю сэрца —
Ірвалася, скарыцца не магло.
А потым супакоіўся, сказаў:
«Няхай і так! Пракляты я, прызнаю!
Кроў брата на маіх руках. Не буду
Спадкаемцам раю. Хай і так! Не месца
Мне там. Але за ўвесь мой боль бязмерны,
За ўсе пакуты без канца, што зведаў
І зведаю, пакуль на свеце буду, —
Я толькі пра адно прашу, о Божа!
Дазволь хоць раз яшчэ, хоць на хвілінку,
Здалёку толькі зазірнуць у рай!
Хоць вокам спадчыну акінуць тую,
Якую на вякі вякоў я страціў!
Раз толькі глянуць! Зведаць суцяшэнне!
А там няхай ідуць і мукі, й кары,
Што суджаныя мне за ўсё!»
<...> «Відаць, —
Падумаў ён, — не варты я дайсці
Да райскіх брам, глядзецца вочы ў вочы
З анёлам тым, пасля з ім гаварыць!
Напэўна, для мяне замуравана
І брама. Добра! Я прасіць не буду,
Здабуду тую ласку. Вунь гара,
Вяршыняю напэўна перавысіць
Сцяну вось гэту. То з тае вяршыні
І рай пабачу ўраз, і заспакою
Сваё жаданне, што ў душы кіпіць!»
<...>
Але аднойчы — дзень ішоў да скону,
Забраўся Каін аж на самы верх —
Шкілет убогі, ранамі пакрыты,
Азяблы ўшчэнт і ледзьве што жывы.
Сабраўшы сілы, стаў на голым лёдзе.
Калмаціў люты вецер валасы,
Адзенне рваў падранае на целе
І стыліў кроў у жылах. Толькі Каін
Не чуў нічога, бо ўсю рэшту сілы,
Душу ўсю засяродзіў у вачах
Ды імі ў даль бясконцую сягнуў,
Туды, дзе ў пурпуровых промняў ззянні
Купаўся велічны той «Горад Божы».
І што ж пабачыў там ён?
Пуста скрозь,
І толькі дрэвы сумныя задумна
Лісцём шапочуць ды на сцёблах кветкі
Калышуцца дзівосныя. І больш
Ані душы жывое, ані гуку.
Ды не! На пляцы, пасяродку раю
Два дрэвы, што за ўсе вышэй, пышней.
О, Каін добра ведаў тыя дрэвы,
Са словаў бацькі ведаў! Тое справа —
Жыцця завецца дрэвам: верх пярун
Яго разбіў, патрэскаў, раскалоў
І ствол яго да самае зямлі,
Ды не забіў яго жывое сілы!
Яно расце, пускае голле ўшыр,
Дае атожылкі свае навокал!
А тое злева — называюць дрэвам
Дабра і зла пазнання. Знізу гад
Пад ім скруціўся, а галлё пладамі
Усыпана. І так блішчаць плады,
І вабяць, не даюць душы спакою!
Ды вось павеяў вецер, і плады
Асыпала ўсе на зямлю, як градам,
Яны адразу ў попел спарахнелі,
Агнём пыхнулі, пацяклі смалою.
І бачыць Каін: у імгле ружовай
Раіцца штосьці лёгка і празрыста,
Як жамяра. Аж прыглядзеўся — людзі!
Тут тысячы людзей, мільёны,
Як пыл, вятрамі звеяны, кружляюць
І ходзяць, ходзяць цугам без упыну.
Пазнання дрэва акружылі, рвуцца,
Штурхаюць, топчуць, хто ўпадзе — ўстае
І шчэміцца наверх, каб захапіць
Хоць плод адзін, хоць кіслы, але плод
З пазнання дрэва. Кроў бяжыць патокам
І мора слёз навокал іх — дарма!
А як ад плоду ўкусіць хто, кавалак
Той попелам рассыплецца у зубах,
Агнём пякучым бухне. Скаштаваўшы
Ад плоду, кожны робіцца люцейшы,
Ашчэрваецца, нібы звер, на свет,
Мардуе, б’е, няволіць кайданамі,
Ламае, крышыць іншага работу,
Руйнуе, паліць — проста ашалелы!
А дзераўца жыцця стаіць ды тужыць:
Ніхто не рвецца да яго. Пладоў
На ім нямнога, з віду не бліскучых,
Схаваных сярод лісця ды калючак,
Вось і не квапіцца ніхто на іх.
А здарыцца, адбіўшыся гурмы,
Падступіцца каторы і скаштуе
Пладоў цудоўных і да іншых клікне
Ісці туды хутчэй — то, як вароны,
Накінуцца ўсе разам на яго,
І б’юць, і рвуць, і мучаць, і калечаць
Яго, як за найгоршую правіну.
<...>
Дзе ўчора рай віднеўся, там узняўся
Туман да неба белаю сцяною,
Нібы заслона. Не было шкада
Не бачыць раю; Каін толькі й чуў
У сэрцы голас: «Прэч адгэтуль! Прэч!»
І як той злодзей, што ў чужой каморы
Заместа рэчаў дарагіх рукамі
Жалеза разагрэтае хапае, —
Мчаў Каін з той заснежанай вяршыні.
Цяжкія думы, як над падлай воран,
Насіліся і кракалі над ім.
І думаў ён: «Дык вось чым Бог дурыў
Мяне, людзей і бацьку! Без сумневу,
Што без Яго і ведама, і волі
Не стала б так! Бо хто ж падраў надвое
Жыццё й пазнанне, ворагаў заклятых
З іх учыніў? Ці ж не Яго то справы?
Тады, калі асобна пасадзіў
Два дрэвы ў раі, не было Адама —
Але пракляў ужо яго давеку
І род яго ўвесь вызначыў на муку,
На гора вечнае! Калі пазнанне
Жывому вораг, то нашто жадаць
Пазнання нам? Лепш камнем быць, раслінай.
Калі хацеў, каб мы не каштавалі
Пладоў пазнання, што ж уткнуў тут дрэва
І тым пладам такую даў прынаднасць!
Калі хацеў, каб мы ж ы л і, чаму
Не загадаў спярша паесці з дрэва
Жыцця пладоў нам?»
Нібы тая чайка,
Што стогне над дзяцьмі, па-над дрыгвой
Лятаючы, то ўецца ў чарацінах,
То зноў да сонца вымкнецца ў палёце
І ўсё кружляе, б’ецца і крычыць, —
Вось так і Каінава дума-скруха
Кружляла, білася, і ўсё без толку,
Без выхаду. І, сеўшы пад скалою,
Ён спачываў, хоць у халодным поце.
Зажмурыў вочы і тады пабачыў
Той рай ізноў, і думкі новым шляхам
Яго пайшлі.
«У чым яно — пазнанне?
Ці сапраўды з жыццём яно не ў згодзе?
Здаецца, так! Бо і ў маім жа сэрцы
Яно, няшчаснае, выспельвала яе,
Да брата лютасць, стаўся я забойцам —
Бо ён хацеў, не думаўшы, папросту
Вярнуць мяне да шчырасці дзіцячай,
З якое дух мой выйшаў. То куды ж
Маіх нашчадкаў прывядзе пазнанне?
Сябе і звера нішчаць ды шукаюць,
Каго б і што яшчэ прыбраць з зямлі.
<...>
Чаму ж пазнання хочам і нашто?
То бок, мы хочам смерці? Не, не так!
Хіба ж я смерці Абеля жадаў?
Я жыць хацеў па-свойму — больш нічога.
Хіба стральца хаценне — знішчыць звера?
Ён хоча жыць, яму патрэбна мяса!
Ён хоча жыць і мусіць бараніцца,
Каб звер яго не з’еў! А той, што лук
І стрэлы выдумаў, ці смерці ён
Хацеў чыёй? Не, для таго, каб жыць,
Прыдумаў ён падмогу для жыцця!
Пазнанне, значыць, — не хаценне смерці,
Не вораг для жыцця! Яно — жыццё!
Бяспечнае жыццё! Вось у чым справа!
Як і страла, што забівае птушку,
Сама — не птушка! Як нож навостраны
Сам — не забойца! То і пазнанне,
Не вінна тут! Ні добрае, ні злое,
Яно стаецца добрым або злым
Калі на зло або дабро ўжыта.
<...>
У сэрца ўласнае загляньце — болей
Яно раскажа, чым звяры ўсе разам!
Любоў, пачуцце! У сабе ж іх маем!
Зарад магутны іх у кожным сэрцы
Жыве, адно ўзрасціць, збудзіць яго —
І жыцьме! Значыць, і крыніцу
Жыцця ў сабе трымаем, і не трэба
Нам лезці ў рай, каб да яе дабрацца!
О Божа мой! Ці ж тое ўсё магчыма?
Няўжо ж Ты толькі жартаваў, як бацька
З дзяцьмі жартуе, гонячы нас з раю,
А сам той рай уклаў у нашы сэрцы,
І толькі гэта даў нам на дарогу?»
1889 г.
|
