Творчасць вялікага іспанскага жывапісца — прыклад цудоўнага сплаву ўсходняй і заходняй традыцый хрысціянскага мастацтва. Сапраўднае імя генія — Домэнікос Тэотокопулос (1541—1614), але ў гісторыю іспанскага і сусветнага мастацтва ён увайшоў пад імем, якім сучаснікі называлі яго на новай радзіме — Эль Грэко (па-іспанску «Грэк»). Ён нарадзіўся на востраве Крыт, дзе прайшоў і першыя ўрокі іканапісу. Італія не была terra incognita для грэцкіх мастакоў. Архітэктура, мазаікі, ілюмінаваныя кнігі, створаныя грэкамі ў розныя часы ў Венецыі, Рыме, Равэнне, у Пуліі і на Сіцыліі, жывуць у гісторыі мастацтва пад назвай, сфармуляванай яшчэ ў Сярэднявеччы — maniera bizantina. Дваццаціпяцігадовы Домэнікос накіраваўся ў Італію, дзе захапіўся мастацкімі пошукамі майстроў позняга Рэнесансу: Тыцыяна, Мікеланджэло, Тынторэтто, Коррэджо. У 1577 г. ён з’яўляецца ў Таледа, тагачаснай сталіцы іспанскай імперыі, горадзе Філіпа ІІ. Кароль імкнуўся стварыць у сваёй сталіцы культурны цэнтр, які б мог супернічаць з веліччу папскага Рыма, але найвядомейшыя італьянскія мастакі не захацелі пакідаць Італію. У Іспанію накіраваўся ў спадзяванні на творчую самарэалізацыю малады грэк. Домэнікос быў не першым, хто ішоў з далёкіх краёў па шчасце і за Перынеямі знаходзіў яго. Шэраг фламандцаў і італьянцаў, нават жывапісец з Эстоніі Аўн Бру (!) занялі пачэснае месца ў гісторыі іспанскага мастацтва.

Таленавітага госця заўважылі і высока ацанілі: касцёл, двор і арыстакраты замаўлялі яму жывапісныя творы. Алтарную карціну «Пахаванне графа Оргаса» мастак выканаў для касцёла Санто Томэ (св. Тамаша) у Таледа, дзе палатно знаходзіцца і дагэтуль. 1586 год — пік славы і прызнання Эль Грэко. Ён працаваў у вялікім доме, купленым на шчодрыя ганарары. У майстэрні ствараў новыя кампазіцыі і аўтарскія копіі сваіх карцін. Аднак «Пахаванне» стала знакавым, этапным творам не толькі ў жыцці Эль Грэко. Карлос Арэан, выдатны даследчык іспанскага мастацтва, так вызначыў гістарычнае месца палатна: «Праз „Пахаванне” пачаліся дынаміка, абуджэнне, слава формаў, якія набываюць выцягнуты выгляд, спяваюць і ляцяць. Ніколі жывапіс не дасягаў такога, і ніякі горад, акрамя Таледа, не прадэманстраваў столькі разумення і столькі любові да новага мастацтва, такога экстрэмальнага і цяжкага»1.

Не выпадкова, што менавіта ў касцільскай мітраполіі грэцкі майстар знайшоў прызнанне, а ягоныя творы (як гэта ні парадаксальна) сталіся яркім выяўленнем нацыянальнага іспанскага духу. Але такое здаралася не аднойчы ў еўрапейскім мастацтве. Дастаткова ўспомніць канстанцінопальскага грэка Яна Рустэма, які заснаваў у 1798 г. Віленскую школу жывапісу. Талент Эль Грэко раскрыўся на культурнай глебе, дзе непаўторна злучыліся раманская і гатычная, мусульманская і яўрэйская мастацкія традыцыі, дзе візантыйскія рэмінісцэнцыі жывапіснай мовы знайшлі зразуменне і развіццё.

Алтарная карціна, замоўленая мастаку сям’ёй Оргасаў, стала не толькі надмагіллем аднаму з яе прадстаўнікоў, але і жывапісным помнікам усёй іспанскай шляхце. Успомнім, што ў перынейскіх каралеўствах los hidalgos складалі вялікі адсотак грамадства — да 12-13% насельніцтва (толькі ў Рэчы Паспалітай шляхецкія роды былі такімі ж шматлікімі). У гэтым няма нічога дзіўнага. Іспанская і партугальская шляхта на працягу стагоддзяў абараняла хрысціянскую цывілізацыю ад арабскага нашэсця. На другім полюсе Еўропы беларуская шляхта разам з народам вяла шматвяковае змаганне, засланяючы сабой кантынент ад агрэсіі з Усходу. У часы іспанскай Рэканкісты (800-гадовай вайны за вызваленне хрысціянскіх каралеўстваў ад маўраў) каталіцкая вера была духоўным апірышчам змагароў, Рэканкіста была перманентнай крыжовай выправай. Падчас Імшы ваяры жагналіся правай рукой, а ў левай трымалі аголеныя мячы, прысвячаючы свае жыцці Мадонне. Змаганне гартавала душы народу і эліты. Эль Грэко працаваў над «Пахаваннем» праз амаль сто гадоў пасля пераможнага завяршэння Рэканкісты, але магутнасць рэлігійных пачуццяў іспанцаў заставалася такой жа.

Вялікае палатно мае паўцыркульнае завяршэнне, і гэта яшчэ больш узмацняе архітэктоніку яго кампазіцыі. Многія параўноўваюць карціну з гатычным храмам, дзе аб’ядналіся зямное і нябеснае, рэчаіснасць і візія. Два светы — зямны і нябесны — жывуць як адно, непадзельнае. Верхняя і ніжняя часткі кампазіцыі не падзелены ніякім інтэрвалам. Постаці, жывапісныя масы запаўняюць сабой усю прастору карціны. Але дзіва — гэтае мноства не перагружае кампазіцыю. Майстар геніяльна кіруе тэктанічнымі сіламі і на мяжы рызыкоўнага зрыву падводзіць велічнае ad summam вобразу сусвету. Ніжняя частка палатна жыве ў ціхім смутку развітання. Шэраг мужчынскіх постацяў у чорным, твары, падкрэсленыя белымі карункавымі каўнярамі, — строгі фон зямной часткі «Пахавання». Кожны з іх — партрэт, гэта інтэлектуалы, вяльможы, сябры Эль Грэко. Твары крыху выцягнутыя (гэта характэрна для ўсёй творчасці мастака), з адбіткам стрыманых, але глыбокіх пачуццяў. Перад імі разгортваецца містычная сцэна пахавання. Цела графа Оргаса ў парадных даспехах апускаюць у магілу святы Стэфан (на ягоных арнатах вытканая выява яго пакутніцкай смерці) і святы Аўгустын у біскупскай тыяры. Адразу загучалі залатыя тоны вечнасці і трыумфу веры, да якіх далучыліся ўсплескі чырвані (святая ахвяра) і белі (чысціня і цнота). Сведкам цуда ўмяшальніцтва Нябёсаў у касцельную цырымонію стаўся хлопчык, апрануты ў такі ж, як у шляхціцаў, чорны строй. Сын мастака глядзіць на нас і жэстам рукі звяртае ўвагу на галоўнае: святыя прымаюць цела праведніка, душы якога наканавана жыццё вечнае. Святары служаць пахавальную Імшу, адзін з іх чытае Евангелле.

І вось скляпенні касцёла Санто Томэ раскрываюцца ў бясконцую нябесную стыхію. Анёл, трымаючы ў руках душу Оргаса, узлятае пад аблокі і дасягае сонму святых, якія атачаюць трон Езуса. Фігуры Мадонны і святога Яна — самыя вялікія па маштабах — фланкуюць фігуру Збаўцы і замыкаюць дзве супрацьлеглыя кампазіцыйныя групы. На вяршыні свету валадарыць Хрыстус. На некаторых творах іспанскіх мастакоў Ягоная выява мае подпіс — Lux Mundi.

Вобразам Эль Грэко не патрэбныя тлумачэнні: фігура Збаўцы ў белых шатах, у асляпляльным залатым ззянні ёсць Святлом Свету. Да яго звяртаюцца святыя пакутнікі, чые постаці на разгойданых аблоках — як караблі сярод хваляў шторму. Іспанскі жывапіс яшчэ не ведаў такой дынамікі формаў. Згаданы Карлос Арэан менавіта ў гэтым бачыў экстрэмальнасць мастацтва Эль Грэко. Мастак ужо зрабіў смелы крок насустрач маньерызму, новаму стылю, дзе напружаная жывапісная мова станецца нормай. І самае цікавае, што смеласць у парушэнні стэрэатыпаў і пошуку новых вырашэнняў грунтуецца ў майстра на ягоным мастакоўскім досведзе. Зразумела, Эль Грэко не пераносіць механічна каноны візантыйскай іканапіснай традыцыі на алтарную карціну іспанскай школы, але водгукі даўняга натхнення ясна адчуваюцца ў трактоўцы формаў, кампазіцыі і перспектывы.

Некалькі вялікіх свечак над галовамі шляхціцаў даюць высокія языкі полымя. Іх трымценне перадаецца кожнай фігуры ў верхняй частцы кампазіцыі. Выцягнутыя прапорцыі фігур узмацняюць інтэнсіўнасць духоўнага свету карціны. У верхняй частцы кампазіцыі Эль Грэко парушае законы лінейнай перспектывы: меншыя па маштабах фігуры выносіць на першы план (тыповы прыём іканапісу, дзе галоўнае выразна выдзелена большымі памерамі і наадварот). Яркія блікі ўспыхваюць на колерных паверхнях з сілай, знаёмай нам па візантыйскіх абразах.

Жывапісны рэквіем, прысвечаны графу Оргасу, дагэтуль гучыць у сценах таледскага касцёла як вечнае ўвасабленне хрысціянскага ідэалу.

 

Эль Грэко. Пахаванне графа Оргаса. 1586. Палатно, алей. Касцёл Санто Томэ, Таледа.