4 сакавіка споўнілася 115 гадоў з дня нараджэння вядомага беларускага пісьменніка Вінцука Адважнага (сапр. — Язэп Германовіч; 1890 — 1978). Нарадзіўся ён у мястэчку Гальшаны Ашмянскага павета Віленскай губерні (цяпер Ашмянскі раён Гродзенскай вобласці) у сям’і рамесніка. Вучыўся ў Гальшанскай парафіяльнай і Ашмянскай гарадской школах, Віленскай духоўнай семінарыі. Займаўся хрысціянска-каталіцкаю і культурна-асветнаю дзейнасцю.

Вінцук Адважны вёў свае мастацкія пошукі, у многім арыентуючыся на духоўна-эстэтычны досвед аднадумца і сябра Казіміра Сваяка, хоць і ў прыкметна іншай стылёвай манеры. Яго лірычная свядомасць была звернута да хрысціянскай першакрыніцы, сцвярджэння ідэальнага пачатку свету, услаўлення веры ў Бога як бязмежнае і вечнае Дабро і Шчасце. Пра гэта сведчаць вершы Вінцука Адважнага, сабраныя ў зборніку «Беларускія Цымбалы», які выйшаў у 1933 годзе.

Вінцук Адважны зыходзіў з таго, што сусвет — гэта ідэальнае ўсёадзінства, якое арганізуецца і забяспечваецца раўнавагаю і салідарнасцю яго ўнутрана самадастатковых і адначасова ўзаемазвязаных і ўзаемазалежных частак і элементаў. Рэалізуючы сваю зместавую сутнасць у свабодным і гарманічным суіснаванні, ва ўзаемнай спраецыраванасці і абумоўленасці, усе яго з’явы, працэсы і прадметы падпарадкоўваюцца высокаму духоўнаму сэнсу, сведчаць пра «станоўчую ўсёпранікальнасць» і дасканалую сабранасць. Мы бачым, што думка і перажыванне паэта вынашаныя, абгрунтаваныя, пранікнёныя:

На ўсё свой час. Бог сьвет устроіў І так яго для нас прыкроіў, Што жыць разумна лёгка дужа, Бо чалавеку сьвет тут служа. А людзі — проста няпрытомны! На мудрасьць Божую няпомны: Законаў Божых не пазналі — На свой капыл перапраўлялі. [2, с. 19].

У вершы В.Адважнага «Ліпень», дзе сцвярджаюцца багацце, разнастайнасць і паўната жыцця, шматлікія з’явы і прадметы рэчаіснасці таксама функцыянуюць па прынцыпе: усё цэлае — для мяне, і я — для ўсяго цэлага. Разам з тым твор увасабляе ідэю адзінства і дамінуючай ролі святла і вады ў прыродзе і сусвеце, еднасці неба і зямлі, духоўнага і матэрыяльнага, жыццядайнага і эстэтычнага пачаткаў, якія забяспечваюць прадуцыраванне і развіццё дабра, ісціны і красы. Пасля цёплага ліпеньскага дажджу з громам і маланкамі выглянула сонца:

Перастаў злавацца —         Стаў Ільля сьмяяцца:         Выпусьціў вясёлку. Расхілілісь кветкі, Разгулялісь дзеткі, Разляталісь пчолкі.         Ўсё кругом сьмяецца,         А мне так здаецца —         Траўка радасьць чуе. Сонца з неба скоча, Рэчанька ласкоча, Твар вады цалуе. [2, с. 22— 23].

Свет прыроды, грамадскае асяроддзе ўспрымаюць уздзеянне святла і вады, у якой, паводле слоў У.Салаўёва, «матэрыяльная стыхія ўпершыню вызваляецца ад сваёй коснасці і непранікальнай цвёрдасці» [3, с. 48—49], пераўтвараюць іх унутраную энергію, жыццяносную сілу і атрымліваюць паступальны рух да якаснага абнаўлення:

Ўжо прагнана ліха,         Сонца сходзіць ціха         Да зямелькі ў сваты. Птушкі распяялісь, Людзі адазвалісь — Ўжо пяюць дзяўчаты.         Там і тут вясёлкі:         Дзеткі, як анёлкі,         Ходзяць серад збожа. А зямелька шчасна, А прырода красна — Божа, добры Божа! [2, с. 23].

Гэта той выпадак, калі «ўся прырода нібы гаворыць з чалавекам на даступнай яму мове сімвалаў, апавядаючы аб красе, якая больш за яе саму, якая ёсць у залежнасці і павінна быць чаканаю на зямлі» [3, с. 14]. Будучы сусветна-гістарычнаю асноваю, увасабленнем дабра, ісціны і красы, Дух, сіла Божая, нязменна прысутнічае ў чалавечым грамадстве, прыродзе і сусвеце, прыдае ім мэту, сэнс і значэнне, арганізуе жыццядзейнасць малога і вялікага, прыватнага і агульнага. У сваю чаргу яны, самі валодаюць здольнасцю да актыўнага прадуцыравання і развіцця, бо падуладныя універсальнаму закону быцця, бессвядома адлюстроўваюць унутраную логіку сусветнага цэлага.

Вінцук Адважны сцвярджаў духоўна-маральную напоўненасць чалавечага жыцця, выступаў за тое, каб сацыяльныя і нацыянальныя праблемы і супярэчнасці заходнебеларускай рэчаіснасці вырашаліся сілаю дабра і праўды, пераканання і справядлівасці. Грамадскаму злу, граху і насіллю, канкрэтным людскім бедам і няшчасцям, на яго погляд, могуць і павінны супрацьстаяць душэўная цеплыня, усёдараванне і ўсёпрымірэнне. Паэт услаўляў цяжкую духоўна-маральную працу чалавека па ўвасабленні вобраза Божага, распаўсюджанні і ўмацаванні ў матэрыяльна-прыродным свеце пакоры і цярпення, любові і веры, якія супрацьстаяць волі інстынктаў і выпадковых здарэнняў, уплываюць на законы фізічнага жыцця людзей, адухаўляюць іх прыродную сутнасць, рэгулююць паводзіны і ўчынкі, а ў цэлым прасвятляюць грамадскае асяроддзе, насычаюць яго маральным зместам, прыдаюць яму ўнутраную цэласнасць. Любоў і вера не проста вызначаюць душэўна-пачуццёвы стан чалавека, яго эмацыянальна-псіхалагічную зараджанасць, а сведчаць пра пэўную перадыслакацыю ўнутранага «я» асобы на знешні свет. Усё гэта знайшло ўвасабленне ў такіх вершах Вінцука Адважнага, як «Прарок», «Сірата», «Мудрасць Саламона» і іншых, прасякнутых рэлігійна-паэтычным сімвалізмам.

Лірычны герой верша «Прарок» з зямлі «быў узнесен на вышыны», туды, «гдзе пануюць серафіны», над якімі ёсць толькі Бог Усемагутны. Там ён убачыў, як яны стаялі «з паклонам ніж-глыбокім, //Закрыўшы вочы», «прад Божым тронам» і спявалі «песьню бязупынна: «Сьвяты, сьвяты, сьвяты навекі!» Апынуўшыся ў нязвыклай для сябе сітуацыі, лірычны герой паэта «маўчаў, як пень — нямова, //Ня мог сказаць разумна слова». І тады Бог «Даў знак анёлу — серафіну» //ратаваць неразумнага «дзяціну».

Й анёл узяў вуголь аўтарны З агня, што там гарэў ахвярны, І тым вуглём гаруч — гарачым Язык мне чысьціў, вусны значыў.          І бачыў Бог — сьвяты навекі! І стаў я чысты, стаў вясёлы, І рады ўсе былі анёлы, І прынялі мяне за брата: Было з таго у небе сьвята —          І бачыў Бог — сьвяты навекі! [2, с. 9—10].

«Слабы і цёмны і пахілы», лірычны герой Вінцука Адважнага праходзіць ачышчэнне і хрышчэнне «агнём нябесным» і самаахвотна выклікаецца ісці «на сьвет нікчэмны», «да таго народу, //Што у грахох згубіў свабоду…» «Благія, цёмны тыя людзі, — разважае ён, — Але браты мае аднакжа — //Там кроў мая жывая такжа».

«Ідзі!» мне кажа: «пасылаю; Я тваю слабасьць добра знаю: Ты маей сілай будзеш сільны, Ты маей праўдай — непамыльны…»          Сказаў мне Бог — сьвяты навекі!

Лірычны герой паэта вяртаецца на зямлю і з гонарам і адказнасцю выконвае высокую місію, ускладзеную на яго Богам. Ён прасвятляе жыватворнай боскай ідэяй людскія душы і сэрцы, выкараняе грэх і зло, эгаізм і пыху ўздзеяннем дабра, веры і любові, імкнецца да таго, каб яны трывала ўвайшлі ў свядомасць сучасніка, авалодалі яго ўнутраным светам.

Я скалы цьвёрдыя пакрушу, Я сэрцы гордыя прымушу Пазнаць ўсю праўду Божу з неба: Што трэба нам, чаго ня трэба!          Сьвяты мой Бог — сьвяты навекі! [2, c. 11].

Сапраўдным жыццё на зямлі становіцца тады, калі яно насычаецца глыбокім духоўным зместам, падуладнае найвышэйшай волі, касмічнаму розуму, калі чалавек звяртаецца да Бога. Толькі пры гэтай умове ён набывае магчымасць усвядоміць і зразумець рэальны стан з’яваў і рэчаў, спасцігнуць таямніцу таямніц, адвечную загадку быцця, цудадзейнай сутнасці сусвету.

У нечым блізкім да папярэдняга верш Вінцука Адважнага «Сірата». Яго лірычны герой у раннім узросце, калі быў «яшчэ хлопчык маленькі», застаецца без бацькоў: «Адзін — як той колас у полі, //Адзін — для гаротнае долі…» Чуйны і гарманічны, ён хінецца да людзей, шукае ў іх «душы сабе роднай» і не знаходзіць. Яму не рады сваякі, яго, жабрака, праганяюць дзеці, крыўдзяць пастушкі, дзяўчына, з якою ён звязваў свае надзеі на каханне і шчасце, «ад сэрца… адарвана», «другому аддана». Напоўніцу зведаўшы сіроцкага хлеба, крыўды і прыніжэння, здзеку і гора, лірычны герой паэта вырашае ісці «на службу да Бога», туды, «гдзе творыцца духа багацце». Якраз у веры ў Бога ён становіцца свабодным, самадастатковым і шчаслівым. «Тут мне адчынілася неба, — чытаем у вершы, — А сэрца, як сьлёзы тут чыста, //А Богам душа прамяніста: //Чаго-ж мне, чаго яшчэ трэба?» [2, с. 16].

Бог дае яму магчымасць звярнуцца да свету, які глуміцца над вераю, крыжуе Бога («Ты лжэш! лжэш ад веку да веку — //Ганебна сіротак марнуеш!»), да людзей, сваіх кроўных братоў-беларусаў («Вы праўды, вы цноты шукайце, Руку сіраціне падайце — Паўстане так доля народна»). Ён стаў «клікаць да згоды», «бо згода — найбольша багацьце, // бо згодай стаяць ўсе народы».

У нашых у сэрцах пакутных          Ёсьць сіла гартоўнае сталі;          Мы столькі ўжо гаравалі! —          Ёсьць сіла у плечах магутных. Ёсьць сіла у працы, у згодзе… Зямля, хоць і шэра, нам родзіць І шчыры труды нагародзіць — Ёсьць сіла у нашым народзе.          Каб мы перасталі сварыцца,          Зямля больш радзіла-б нам хлеба,          Паўней зарабілі-б на неба,          Каб мы захацелі здружыцца. [2, с. 16].

Натхнёная праца лірычнага героя В.Адважнага прыносіць свае вынікі: дух авалодвае чалавечай свядомасцю, вядзе да зменаў і зрухаў у грамадстве. Неўзабаве перад ім разгортваецца рамантычна-ўзвышаная, ідэалізаваная, поўная глыбокага сімвалічнага зместу карціна:

Вось брат мой — душою адроджан — Падаў руку брату другому; Той слабаму даў, той старому: Народ паўстае адмалоджан.          Сіроты знаходзяць апеку,          Удовы — належну апору,          Слабыя — у моцных падпору:          Знайшлася душа ў чалавеку. [2, с. 17].

«Народ стаў аднэй грамадою», а гэта прывяло да таго, што з ім пачалі лічыцца чужынцы, пачалі разумець і паважаць яго інтарэсы і каштоўнасці блізкія і далёкія суседзі. «У братняй сям’і міжнароднай, — чытаем у заключнай частцы верша, — Мы сталі усім пажаданы… //Мы цешымся доляй свабоднай!» [2, с. 17].

Грамадзянска-патрыятычны ідэал звязваўся ў свядомасці В.Адважнага з рэлігійным ідэалам, Праўдай Божай, верай Хрыстовай. Як адзначаў А.Станкевіч у прадмове-нарысе да зборніка «Беларускія Цымбалы», менавіта з «несьмяротных ідэалаў Хрыстовай рэлігіі і этыкі» ён «чэрпае поэтыцкае натхненьне, да іх кліча народ свой і ў іх бача непарушную веру ў поўнае зьдзейсьненьне беларускіх народных ідэалаў, бо справа народная ў В. А. гэта частка справы Божай» [2, с. ХІХ]. «Даўно мы запалі у летарг глыбокі. //Дарэмна будзілі нас Божы прарокі, — пісаў В.Адважны ў вершы «Народ беларускі…» «Нам праўду казалі — мы праўды ня чулі. //Нам ў вочы сьвяцілі, ад веку мы спалі, //Сваіх-жа прарокаў яшчэ не пазналі…» [4, с. 36]. Абяздолены і прыгнечаны беларус-селянін, у якога «ад працы, ад гора ўжо сьцёрліся сілы…», пакутліва б’ецца «на полі цярністым, //На полі ад веку благім, камяністым» без асаблівага спадзеву на плён сваіх намаганняў. Выйсце з гэтага няпростага становішча паэт бачыў у духоўным адзінстве, паяднанні асобы і народнай масы ў любові і веры ў Езуса Хрыста на глебе ўзаемапавагі і ўсёдаравання. Адраджэнне-ўваскрасенне Беларусі адбудзецца ў адпаведнасці з Провідам Божым, на шляху да святой праўды і справядлівасці, ахвярнага цярпення і міласэрнасці. Менавіта таму ён заклікаў:

Народ беларускі ўсё чэзьне, гібее… Прыйдзі, Хрысьце Божа, Ты наша надзея!          Народ губіць розум, зракаецца волі! Народ, што ня бачыў свабоды ніколі; Народ, што адбіўся ад праўды, ад шчасьця; Народ, што век плача, ня ўмее сьмяяцца, Ніколі ня можа да дзела прыбрацца — Папасьці на сьлед сваей долі ня можа… [4, с. 36]

Разглядаючы паэзію В.Адважнага ў згаданай прадмове, А. Станкевіч заўважаў: «Рэлігійны элемент у «Цымбалах» займае выбітнае і цікавае мейсца — ён для песьняра зьяўляецца — хоць на выгляд займае скромнае месца — першым і апошнім пунктам апоры, нягаснучым сьвятлом, у блеску якога ён піша і снуе свае разважаньні аб жыцьці беларускім. Гэта на вершах В. А. кладзе асаблівы адпячатак суцэльнасьці, супакою, жыцьцёвай мудрасьці — бяз таго мучэньня, якім адзначаюцца вершы Каз. Сваяка» [4, с. ХVІІ]. У сувязі з гэтым слушным заключэннем варта падкрэсліць, што у адрозненне ад творчасці К. Сваяка, у якой дамінавалі філасофска-медытатыўны, рэфлексіўны пачатак, скіраванасць на выяўленне драматычнага свету асобы, ідэйна-мастацкія пошукі В. Адважнага вызначаліся большай сацыяльнай заангажаванасцю, звернутай да канкрэтных праблем і супярэчнасцяў рэчаіснасці. Паэт ішоў шмат у чым ад факта, падзеі, з’явы, аддаваў перавагу непасрэднаму руху думкі і перажывання, яго вобразныя абагульненні нярэдка мелі лірыка-апавядальны, публіцыстычны, сатырычна-выкрывальны характар. Дарэчы, у многіх сваіх вершах Вінцук Адважны абмяжоўваўся традыцыйнымі для беларускай літаратуры матывамі і вобразамі, простымі, а часам і спрошчанымі сюжэтна-тэматычнымі калізіямі, мастацкая вартасць якіх прыкметна зніжалася рытарычнай дэкларацыйнасцю і дыдактычнасцю, эстэтычнай нявыверанасцю.

Падчас Другой сусветнай вайны В. Адважны жыў і працаваў у Харбіне (Кітай), выконваў абавязкі каталіцкага святара, займаўся арганізацыяй дапамогі беспрытульным і бедным дзецям. У 1948 годзе ён быў арыштаваны кітайскай паліцыяй і дэпартаваны ў СССР, дзе быў абвінавачаны ў антысавецкай дзейнасці і зняволены на 25 гадоў «у папраўча-выхаваўчых лагерах». Пасля вызвалення ў 1955 годзе жыў спачатку ў Польшчы, потым у Італіі і Англіі. У эміграцыі выдаў зборнікі «Князь і Лапаць» (Лондан, 1964), «Байкі і іншыя вершы» (Лондан, 1973), кнігу ўспамінаў «Кітай — Сібір — Масква» (Мюнхен, 1962).

Памёр Вінцук Адважны 26 снежня 1978 года ў Лондане. Пахаваны на могілках св.Панкрата.