КРЫЖ НАД НЁМАНАМ

Патруль 211-га палка уланаў наехаў падвячоркам на пусты хутар. Камандзір узвода Тамаш Зан падабраў на падворку кінутыя драбіны і з біноклем палез на страху. Тры уланы абышлі дом, хлеў, адрыну – нікога і нічога. Пуста. Чым далей на ўсход, тым часцей бязладдзе. За пяць гадоў вайны фронт праходзіў тут пяты раз.

– Нёман, – крыкнуў Зан са страхі. – Олек, едзь да швадрону. Людзям спешыцца і чакаць тут, а ты з паручнікам – на бераг. Там пойдзеш, – паказаў Зан рукой.

Олек Жалігоўскі павярнуў каня. Генік, яго брат, застаўся на хутары. Камандзір Тамаш Зан і яго прыяцель Караль Чапскі, нагінаючыся і з карабінамі напагатове, подбегам спусціліся з невысокай горкі да хмызу і рушылі ледзь бачнай зарослай сцежкай, а потым папаўзлі ў высокай някошанай траве.

Паручнік Штэйнігэ, афіцэр яшчэ царскай арміі, які перад вайной 1914 года са сваім казачым палком быў у лагерах паміж Гроднам і Сувалкамі, меў добрую памяць і не памыліўся, калі ранкам даў ім напрамак на гэты хутар недалёка друскеніцкай дарогі. Ад таго месца, дзе Зан і Чапскі заселі ў зарасніку над берагам, метраў за трыста справа быў мост. Цэлы. А за мастом – Друскенікі. У бінокль добра было відаць па жоўтым пяску акопы, два кулямёты і дзесятак людзей у рускай форме – можа, чырвонаармейцы, а можа, літоўскія шавулісы. У тры рады мост перагароджвалі «гішпанскія казлы», накшталт тых, на якіх дровы пілуюць, закручаныя калючым дротам. Колькі Зан ні ўглядаўся ў сасновы бор насупраць і на дарогу за чужой заставай, нічога не мог разгледзець, нідзе не заўважыў нічога жывога, ніякага зруху. Альбо гэта пастка, альбо тут насамрэч няма суцэльнай абароны, але гэта ўжо афіцэрам ламаць галаву, а яго патруль разведаў дарогу, і зараз Олек прывядзе на Нёман увесь швадрон, а да цямна на тым баку горкі з пакінутым хутарам будзе цэлы 211-ы полк уланаў ротмістра Дамброўскага...

У 211-м палку васемнаццацігадовы Тамаш Зан апынуўся пасля такіх прыгодаў, якіх іншаму хапіла б на ўсё жыццё.

Летам 1914 года ў бацькоўскім двары Панямонь пад Коўнам гімназіст Тамаш Зан яшчэ бегаў па ляшчынах за вавёркамі з дробнакалібернай стрэльбай. У кастрычніку 1914 года руская армія адступіла з Прусіі да Казловай Руды, і Заны выехалі на першае бежанства, пакуль што ў матычна радавое гняздо Дукшты. Праз год немцы занялі Вільню, і з Дукштаў прыйшлося ўцякаць у Смаляны пад Воршай, дзе прадзед Тамаш Зан-«Прамяністы» пасля высылкі ў Арэнбург знайшоў сямейнае шчасце і дажыў да канца сваіх дзён. Там бацьку мабілізавалі ў рускую армію, і апынуўся ён аж у Таганрозе над Азоўскім морам, дзе загадваў усёй бухгалтэрыяй кавалерыйскай дывізіі рэзерва. Летам 1916 года маці адаслала Тамаша да сваякоў у Маскву. Там, пры польскім Таварыстве дапамогі ахвярам вайны, была гімназія – вайна вайной, а сыну трэба было вучыцца. У Маскве Тамаш Зан перажыў абедзве рэвалюцыі 1917 года, а з першым снегам атрымаў нейкім цудам, бо з выпадковым пасыльным, запіску ад маці, што ў Смалянах цяпер небяспечна, бо кругом банды дэзерціраў, і што яна цяпер у Рославе Смаленскай губерні, сястрой міласэрнасці польскага палка з корпуса генерала Доўбар-Мусьніцкага. Маці пісала, што цяпер у Расіі гэта адзінае надзейнае месца для палякаў, і што хоць пяшком, хоць як трэба дабрацца да таго Рослава. Бацька са сваім палком яшчэ летам выступіў на фронт, і з таго дня няма ад яго ніякіх звестак...

Тамашу пашанцавала, бо да Рослава ён даехаў нават не абрабаваны – з рэвальверам, які гімназісты адабралі зімой 1917 года ў паліцэйскага яшчэ ў першую рэвалюцыю, і зашытымі ў салдацкі шынель залатымі царскімі пяцірублёўкамі ад маскоўскага сваяка – і пашанцавала ў Рославе другі раз, бо з маці размінуўся толькі на адзін дзень, санітарны абоз ужо выступіў на Крычаў але купленыя маці для Тамаша конь і карабін яшчэ былі цэлыя і пад даглядам палкавога пісара. Тамаш накінуў сабе два гады і, пасля доўгіх угавораў начальніка штаба, быў залічаны ў полк. Ноччу на маршы пад Крычавам патруль, у якім ехаў Зан, трапіў у засаду і быў рассеяны. Пад Тамашом забіла каня, і ён нейкім цудам уцёк ад пагоні ў лес, а потым у люты мароз ішоў па зорах усю ноч на захад, пакуль ранкам не натыкнуўся на чыгунку, а з нейкай разбітай станцыі цягнік з такімі самымі абадранцамі ў старых шынялях давёз яго да Магілёва. Там за царскае золата габрэйскі фурман за тыдзень давёз яго да Бабруйска, праз фронт, бо польскі корпус Доўбара-Мусьніцкага быў сфармаваны пры Часовым Урадзе, а новая ўлада з генералам не паладзіла і загадала сваім войскам усіх палякаў раззброіць... Загад быў не да выканання, і так яны стаялі ўсю зіму 1918 года – у Магілёве адны, у Жлобіне і Бабруйску другія, пакуль у канцы зімы нямецкая армія пад Мінскам не пераступіла пустыя ўжо рускія акопы і не заняла ўсю Беларусь да Дзвіны і Дняпра. Немцы цярпелі ўзброеных палякаў да канца мая 1918 года, а потым камандзір палка адвёў Зана ў бок і сказаў, што праз тыдзень-другі прыйдзецца аддаць зброю і ісці ў нямецкі лагер на работы, а вайне канца не відаць, то вось табе дакументы і едзь ты пакуль хоць да Вільні. Там каго-небудзь знойдзеш...

У Вільні ізноў, бо ўжо трэці раз за трэці год, пайшоў Тамаш у той самы чацвёрты клас гімназіі, цяпер да прафесара Касцялкоўскага. Але ў кастрычніку 1918 года папаўзлі чуткі, што немцы прайграюць вайну... і трэба чакаць іх уцёкаў, а на іх месца – невядома каго. Стыхійна арганізоўвалася ў Вільні польская самаабарона, і Тамаш як «стары даўбарчык» атрымаў пад сваю каманду... пятнаццаць гімназістаў і шэсць карабінаў для аховы «штаба», дзе быў адзін капітан і адзін паручнік. Праз тыдзень службы паручнік з капітанам да ночы палілі ў печы паперы, а ранкам зніклі. Тамаш выглянуў у акно і ўбачыў, як пасярод вуліцы... едзе казачы патруль, прыглядаецца да польскага сцягу і скідае з плячэй карабіны. Тамаш паспеў падаць каманду «за мной!», схапіў карабін і кінуўся чорным ходам – дых яму адпусціла толькі на таварнай станцыі пад Панярамі, і шчасце было неяк учапіцца на падножку апошняга эшалона ў бок Коўна, што праўда, у Кайшадорах нямецкія жандары выгружалі ўсіх у шынялях, а маладых людзей і без шынялёў, і даехаў Зан да Коўна толькі за апошнюю прыхаваную пяцірублёўку. Тут быў нейкі іншы свет, нават ліхтары на вуліцах і кавярні з бураковай эрзац-кавай, адну з такіх кавярняў упраўляла да вайны знаёмая бацькоў... і вайна шчасліва нічога не перамяніла, бо ўжо ноччу Тамаш ляцеў у санках проста ледзяным Нёмнам да Панямоні. Маці ўжо год была дома, і ёй ужо даўно паведамілі, што сын прапаў без вестак пад Рославам...

Але ў Панямоні аказалася, што ваенныя прыгоды не скончыліся, а толькі пачынаюцца. Тэрэза Зан лічылася адной з найважнейшых асобаў у польскім падполлі на ўсёй Літве, арганізаваная ёю «самадапамога» была насамрэч сеткай падпольнай сувязі – ад Рокішкаў ад Сувалак і ад Казловай Руды да Нова-Аляксандраўска. Прыезд прапашчага сына толькі б насцярожыў і падняў на ногі немцаў, якія і без таго прыглядаліся да Панямоні. Тамаш адсыпаўся суткі і гэтаксама, як з Магілёва, рушыў ноччу з габрэйскім фурманам уверх па Нёмане аж да Аліты, адкуль яго перавезлі ў Сейны, дзе матчын сваяк, a propos, volksdeutsch, быў бурмістрам і першым прыяцелем нямецкага каменданта. Так Тамаш Зан трапіў да Польскай вайсковай арганізацыі, якая вясной 1919 года пачала дыверсіі на дарогах і партызанскую вайну з немцамі па ўсім Сувальскім краі...

Германія капітулявала на заходнім фронце яшчэ ў лістападзе 1918 года. Адразу і савецкі ўрад у Маскве ануляваў пакаёвы трактат і запатрабаваў нямецкай эвакуацыі з усіх абшараў былой расійскай імперыі. У Варшаве немцы аддавалі зброю польскай міліцыі, каб толькі іх эшалоны маглі выехаць на Фатэрлянд. Юзаф Пілсудскі быў ужо начальнік дзяржавы, фармаваліся армія і адміністрацыя, у студзені 1919 года сабраўся першы свабодны сойм, праз месяц польскія войскі перайшлі Буг і рушылі на ўсход. Але немцы, як кіпцюрамі, трымаліся за Курляндскую, Ковенскую і Сувалкаўскую губерні, не дапускаючы туды ні польскіх, ні савецкіх войскаў. Пад іх апекаю літоўская Тарыба збірала сваю армію, а пакуль што немцы вывозілі ва Усходнюю Прусію лес, збожжа, жывёлу і ўсё іншае, што толькі было можна. Ішоў самы натуральны рабунак, для таго добраахвотнікаў у польскіх вёсках і хутарах кругом Сувалкаў і Сейнаў не бракавала, але бракавала зброі... і камандзіраў, для таго семнаццацігадовы «доўбарчык» Тамаш Зан атрымаў мянушку Паручнік... і каля дваццаці чалавек пад сваю каманду. Немцы эвакуяваліся толькі познім летам 1919 года, калі ўжо быў падпісаны пакаёвы трактат у Версалі, так што Паручнік паспеў перахапіць з дзесятак нямецкіх эшалонаў, пабыць у перастрэлках, два тыдні са сваім аддзелам выходзіць дзікімі лясамі і багнамі з блакады нямецкай кавалерыі, а нават... пабыць два дні і дзве ночы ў нямецкай турме ў Сувалках, дзе яго паспелі збіць да чорнага і асудзіць на расстрэл, і адкуль яго выкупіў той самы volksdeutsch.

Калі ж Сувалкі і Сейны ўрэшце заняла польская армія, там ужо Тамаша не было – Паручнік, «як адзін з лепшых афіцэраў», быў перакінуты назад на Ковеншчыну, дзе капітан Кавалец рыхтаваў паўстанне супраць Тарыбы. Капітан даў Паручніку паролі і яўкі, і сярод іх нейкая «Ванда»... з Панямоні, «абсалютна надзейны агент з самымі шырокмі сувязямі», патлумачыў Кавалец – так пані Тэрэза Зан трапіла ў падначаленыя да ўласнага сына, які так і не здолеў скончыць гімназіі.

«Авантура Васілеўскага і Кавальца», як гэты няўдалы збройны чын застаўся ў гісторыі, была раскрытая літоўскай паліцыяй. Шаўлісы арыштавалі каля тысячы чалавек па ўсёй Літве. Было троху страляніны ў Коўне. Зан са сваім аддзелам прасядзеў двое сутак у засадзе над Нёманам – было загадана... перахапіць літоўскі урад, на выпадак уцёкаў параходам – і толькі ў апошнюю хвіліну «хлопцы» разгледзелі, што ледзь не абстралялі яшчэ царскага часу паравічок, на палубе якога густа сядзелі габрэі ў чорных шапках і падковенскія вясковыя бабы з кошыкамі. Патруль наведаў Панямонь і адрапартаваў, што гаспадыня выехала невядома куды, а ў маёнтку ўжо распараджаюцца шаўлісы. З усім аддзелам Зан ізноў цягнуўся тыдзень лясамі, пакуль не перайшоў «зялёную граніцу» недалёка тых самых Сейнаў. Там усіх падначаленых адаслалі ў казармы ў Сувалках, а сам Зан напрасіўся на курсы падхарунжых у Вільні, якія па-за ўсім астатнім давалі гімназіяльны атэстат – трэба ж было дакончыць той пракляты чацвёрты клас і развітацца з дзяцінствам, якое так і так даўно скончылася! У падхарунжых Зан доўга не затрымаўся і ў канцы красавіка 1920 года ўжо быў у 8-й брыгадзе артылерыі на зацішным фронце пад Дынабургам. Баі пачаліся праз месяц, брыгада адразу ж аказалася адрэзанай, адступіць здолелі толькі да Свянцянаў, а там прыйшлося... аддаць зброю тым самым шаўлісам. І праз некалькі дзён Зан быў ізноў недалёка Казловай Руды – у лесе, у лагеры за калючым дротам. Літоўцы спраўна перанялі нямецкую навуку – ні пошты, ні пасылак, без баракаў пад голым небам, раз на дзень прывозілі бочку буракоў, вывальвалі проста на пясок... Тамаш прыгледзеў старэйшага вартаўніка, сапраўднага «калакутаса» з чырвоным індычым носам, і той за царскую залатую пяцірублёўку павёў Тамаша ў вясковую карчму – на абед і на бімбар.

Не ў нагах праўда, а ў Божай апецы! Бо Зан так і не зразумеў, як ён уцёк ад усяе вёскі з той карчмы, калі яго гналі лесам да вечара і стралялі, як зайца – хіба той бімбар быў, «як для сябе», бо кулі ішлі каля вуха. З «паночкамі» літоўскія мужыкі не жартавалі, бо адзін такі ўцёк з лагера незадоўга да Зана – і праз дзень «калакутасы» прывезлі... адрэзаную галаву і насадзілі на кол для страху іншым; зайшоў на хутар папіць вады, і пакуль піў, гаспадар з тылу секануў па глотцы простай мужыцкай касой... Так што з-пад Казловай Руды да Коўна ўданы ўцякач Зан ішоў без дарог, пра хутары не гаворачы, і толькі ягады падбіраў.

Гаспадыня кавярні аказалася на месцы і прыняла Тамаша, як сына найлепшай прыяцелькі, хоць Зан ледзь не падавіўся абедам, калі зарыентаваўся... што гарачая польская патрыётка цяпер ужо была гарачай патрыёткай літоўскай.

– Палітыка палітыкай, а людзі ёсць людзі, – супакоіла пані здзіўленага падхарунжага, і праз дзень у кампаніі яе гандлёвага кампаньёна Зан ужо ехаў у Мемель, які літоўцы ўжо называлі Клайпедай.

Мемель быў яшчэ нямецкі, і паліцыя на вуліцах была нямецкая, але ў порце ўжо стаяла эскадра французскіх акупантаў. Матросы з кананеркі, якая вось-вось адыходзіла на Гданьск, неверагодна ўзрадаваліся Тамашу Зану – у гэтым дзікунскім краі мардаты варвар спраўна гаварыў па-французску! – і без даклада афіцэру схавалі падхарунжага ў трум і ўсю дарогу кармілі кансервамі са смажаных апельсінаў. Потым Зан хваліўся, што ніколі ў жыцці не еў нічога так смачнага, а з яго смяяліся і казалі, што гэта ў яго ад нерваў...

У «старым польскім месце» Гданьску падхарунжы Зан не сустрэў ніводнага паляка, але лагічна разважаў, што кожны цягнік на Берлін мае ісці праз «польскі калідор»... і на хаду скочыў на падножку апошняга вагона. Так правісеў на руках да Тчэва, там убачыў на пероне «канаркаў» – жандары насілі фуражкі з жоўтымі аколышамі – і сам радасна аддаўся ў польскія рукі.

– Добра, добра, – падпіхвалі яго «канаркі» дуламі карабінаў у плечы, – як буяніць, то мы, а як сядзець, то мы ўжо не мы!

Са шчырых аповедаў Зана пра свае «адысеі» і асабліва з просьбы неадкладна перадаць яго камендатуры і адаслаць на фронт грымнуў выбух доўгага шчырага рогату на вакзальным пастарунку, а вахмістр з густымі казацкімі вусамі распарадзіўся замкнуць яго ў катух у канцы калідора. Тамаш прылёг заснуць на падлогу, потым агледзеўся, што акенца ў дзвярах не зачыненае, прасунуў руку з дзягай... і пятлёй адсунуў засаўку. Па галасах жандараў было чуваць, што ўся кампанія на чале з вахмістрам грае ў дзяжурцы ў штос, і азарт толькі разгараецца. Тамаш зашпіліў назад дзягу, скінуў для цішыні боты... і выйшаў міма дзяжуркі ў дзверы назад на перон. Тут ён мала не аслупянеў, бо з адкрытых таварных вагонаў было чуваць... як гавораць вясковай беларускай гаворкай – ваеннапалонныя старой рускай арміі, якія сядзелі ў немцаў з 1915 года, цяпер сотнямі і тысячамі ішлі добраахвотнікамі ў польскую армію Пілсудскага. Тут кармілі і давалі новыя боты...

– А сядай, братка, – працягнулася рука з вагона, калі Зан загаварыў па-беларуску, як у Дукштах, – весялей ехаць будзе! Чым басанож бегаць...

На таварнай станцыі ў Варшаве паручнік патыкаў дубцом соннага Зана і казаў вымятацца «к чортавай мацеры!». «Войска то войска», – з павагай падумаў Тамаш і пабег сталіцай вольнай Польшчы, прыгадваючы адрасы дзвюх варшаўскіх цётак. Тут аказалася, што... бацька жывы і здаровы, але Тамаш размінуўся з ім на два тыдні, таму што бацька нібыта па прыватных гаспадарчых справах, але насамрэч з нейкай «місіяй» выехаў у Гданьск, а адтуль у Коўна, – вайна вайной, а частка палякаў і частка літоўцаў усё яшчэ спрабавалі дамовіцца, як жыць далей.

Кватэра цёткі Анэлі выходзіла вокнамі на сталічны іпадром, і Тамаш раптам убачыў польскіх уланаў, якія выводзілі коней. Лішне казаць, што Зан схапіў шапку, пацалаваў цётцы руку і пад яе лямант кінуўся ў дзверы. Так ён трапіў у 211-ы полк ротмістра Дамброўскага. Навучаны «канаркамі» з Тчэва, Тамаш доўга не гаварыў, а проста адрапартаваў, што ён Зан, «той самы», што ён з Крэсаў і што «быў у Доўбара»...

– Запішы яго ў другі шчадрон, – коратка сказаў Дамброўскі пісару. – Ідзі выбірай каня, зброю прывязуць вечарам... Заўтра днём выступаем на фронт, так што давай без гулянак і развітанак! «Той самы», – хмыкнуў ротмістр, – тут поўна «тых самых», на выбар...

У стайні Тамаш адкрыў рот – так спраўна перасыпаў рускімі і польскімі «словамі» нейкі граміла з бандзюжнай фізіяноміяй.

– Караль Чапскі, – сказаў граміла. – Той самы.

– Тамаш Зан, – сказаў Зан. – Той самы.

Абодва зарагаталі. У тым самым узводзе другога швадрона аказаліся яшчэ Олек і Генік Жалігоўскія, тыя самыя, пляменнікі генерала Жалігоўскага, праслаўленага ў «ледзяны паход» 1918 года, калі ён вывеў польскую дывізію з Кубані да Адэсы, а потым з Адэсы да Львова – праз тылы «чырвоных», «белых», «зялёных» і «жоўта-блакітных». Паручнік Штэйнігэ, які мацюкаўся выключна па-руску, а камандаваў з казачым акцэнтам, абазваў гэтую кампанію «яснавяльможнымі панамі», але калі даведаўся, што Зан «доўбарчык», «пэовяк» і падхарунжы паскоранага выпуску, то паставіў яго... камандзірам узвода. 211-ты полк уланаў са старых ваякаў меў адных афіцэраў, а ў Варшаве за два тыдні назбіралі нейкіх кельнераў, маклераў і бруковых паноў з Чарнякоўскай. Зан пераканаўся, што палова не трымала ў руках карабін, а другая палова не сядала на каня. Але другіх не было, а гэтых вайна вучыла... хто застаўся жывым у першых баях.

211-ты і 213-ты палкі былі кінутыя ў прарыў за лінію фронта ў напрамку на поўнач ад Варшавы – ад Модліна на Цеханаў – для дыверсійнай вайны на тылах коннай арміі Хана, і гэта было за тыдзень да «цуду над Віслай», калі маршал Пілсудскі прарваў фронт над Вепшам. Ад Вкры да Нёмана полк бесперапынна быў у баях, смерці ў полі ўжо ніхто не баяўся – баяліся адстаць і трапіць у палон, бо ў той манеўровай вайне гэта было горш за смерць. У Зана ад сарака чалавек засталося васемнаццаць, пад ім забіла двух коней, казацкая шабля рассекла твар ад скроні да сківіцы, а ад крываўкі яго вылечыў Олек Жалігоўскі – прымусіў выпіць нагбом фляжку чыстага спірту, потым Тамаша пасадзілі ў сядло і звязалі пад канём ногі, а граф Чапскі ехаў поруч і трымаў соннага камандзіра пад локаць...

У зарасніку за плячыма пачуўся ломат. Гэта былі Штэйнігэ і Жалігоўскі. Паручнік выслухаў Зана і сам узяўся за бінокль. Ізноў пачуўся ломат у зарасніку – цяпер гэта быў сам ротмістр Дамброўскі, а за ім няма ведама дзеля чаго... палкавы доктар і ксёндз, у сутане, ботах і англійскіх брыджах.

– Што надумалі? – спытаў ротмістр.

Штэйнігэ далажыў, што да цямна можна спакойна разабраць хутар, звязаць плыты і ноччу пераправіцца за паваротам Нёмна на той бераг, а ранкам атакаваць заставу з тыла і захапіць мост.

– Добра надумалі, кіўнуў Дамброўскі. – Адно нядобра, што няма часу. Следам бяжыць бягом уся 19-я дывізія пяхоты, а Пілсудскі пасадзіў генерала Жалігоўскага да сябе ў аўтамабіль і едзе спераду. Так што мост будзем браць проста цяпер. Тваім швадронам. Адзін узвод спешыць і распалавініць. Палавіну рассыпаць у кустах, і – з атакай – падавіць кулямёты агнём. Другая палавіна – бягом на мост, і загародкі вон у Нёман. Атаку павяду сам – конна, szable w dіoс!

– Слухаю, пане ротмістр, – сказаў Штэйнігэ. – Ты шалёны! Мы ж пакладзем паўшвадрона, калі нават даедзем... Так што павяду я, а ты хочаш, то едзь сабе збоку! О так!

– А паеду і я за кампанію, – умяшаўся доктар. – Абрыдла мне сорак тры дні за тваімі камандамі, Дамброўскі, шыць, рэзаць і кішкі перабіраць, рукі ў крыві па локаць...

– Такая твая служба, – сказаў ксёндз, – а я замест пастырскай апекі толькі і раблю, што прычашчаю, адпяваю і са страхам думаю, калі фронт стане і нас пошта дагоніць. Бо ж мне асірочаным маткам адпісваць, не табе, Дамброўскі... Так што паеду я з вамі і пытаць вас не буду. Нада мной адзін Пан Бог начальнік...

– А едзьце сабе! – зазлаваў Дамброўскі. – А то я кепскі, вы добрыя, я людзей не шкадую, а вы шкадуеце... На зламанне галавы! Давай, Штэйнігэ, распараджайся!..

Цяжкае чырвонае сонца апускалася ў гарачы пыл над дарогай і сляпіла вочы заставе на правым беразе. Дзесятак уланаў падпаўзлі да крайніх кустоў і кінуліся на мост, а левы бераг ажыў адным ручным кулямётам і трэскам карабінаў. На вайне што хочаш бывае, хоць потым ніхто не верыць. Адзін кулямёт на заставе, як аказалася... стаяў без стужкі і без вады, праз чалавечае разгільдзяйства. Першы нумар за другім кулямётам дастаў кулю ў руку, а пакуль другі нумар яго падмяніў, было ўжо позна. «Гішпанскія казлы» паляцелі ў ваду, следам з-пад капыт скакалі спешаныя ўланы, а па трох у шыхт з шалёным крыкам ляцелі праз мост на той бераг Дамброўскі, Штэйнігэ і доктар, потым ксёндз, Зан і Чапскі, потым двух Жалігоўскіх, Барскі і ўвесь швадрон – без аднаго спешанага ўзвода. Ксёндз роў дзікім голасам не горш за ўланаў і замест шаблі махаў метровым крыжам з чорнага моранага дуба, ужываным не так для палявой Імшы, на якую 211-ты полк не меў часу, але ў час спешнага начнога пахавання забітых і памерлых ад ран... На тым беразе ўцякалі з акопаў у бок Друскенікаў, за імі несліся ўланы. Ноччу на той бок у занятыя Друскенікі праехалі Жалігоўскі з Пілсудскім. Без аднаго слова, замучаныя і злыя, ішлі роты 19-й дывізіі. Полк Дамброўскага меў двух параненых ужо ў саміх Друскеніках, ды яшчэ адзін улан, як аказалася, не ўмеў плаваць і каменем пайшоў на дно, калі скочыў з моста. Пакуль яго дасталі і адкачалі, наглытаўся вышэй горла, і доктар валаводзіўся з ім да ранку, ратуючы ад гарачкі і перапалоху...

– Ну што, сацыяліст, бязбожнік?! – сказаў ксёндз на Дамброўскага. – Трэба было мне ехаць ці не трэба? На гэты крыж, – падняў руку ксёндз, – і маткі жаўнерскія, і ўся Польшча маліцца будуць...

Дамброўскі стомлена ўсміхнуўся і злез з каня. Стукнуў абцасамі і ўзяў два пальцы пад шапку.

– Дакладваю, ксенжа. Мы на зямлі Маці Божай Вастрабрамскай, – і ротмістр узяў шапку на левую руку, стаў на калена і пацалаваў чорны крыж.

211-ты полк уланаў наступаў далей на Марцінконцы, Васілішкі, тройчы хадзіў конна ў атаку пад Лідай. У Мінску ў сярэдзіне кастрычніка да Дамброўскага прыехаў нейкі цывільны. Ротмістр паставіў полк у шыхт, сказаў, што генерал Жалігоўскі займае Вільню і просіць падмогі, пасля чаго скамандаваў:

– Дабравольцы, два крокі наперад!

Шэсцьсот дваццаць сем уланаў – усё, што засталося ад палка за тры месяцы – пераступілі, як адзін чалавек.

З Вільняй генерал Жалігоўскі справіўся сам, а уланы Дамброўскага сустракалі Каляды пад Алькенікамі. Там «зялёная граніца» на лініі нядаўняга фронту бегла так, што часта хата гаспадара апыналася на польскім баку, а поле ўжо на літоўскім. У адной з начных перастрэлак шальная куля трапіла ў валун, каля якога ляжаў з карабінам Зан, адрыкашэціла і перабіла два пальцы левай рукі. Рука апухла, загнаілася, і Зан зімой 1921 года звольніўся з арміі, на сёмым годзе вайны, а было яму дзевятнаццаць. А далей была другая гісторыя...

Палкоўнік Тамаш Зан памёр у сваёй аднапакаёвай варшаўскай кватэры ў 1988 годзе. Астатні з роду. На сцяне ў пакоі вісеў чорны нёманскі крыж.