Касцёл Узвышэння Святога Крыжа ў в. Быстрыца.

Новы напрамак позняга беларускага барока, званага віленскім, у хуткім часе распаўсюдзіўся па ўсёй краіне і, зразумела, не абмінуў рэгіён, найбольш блізкі да сталіцы. У стылі віленскага барока ў 1760–1761 гг. на ахвяраванні парафіянаў быў пабудаваны мураваны касцёл Узвышэння святога Крыжа ў вёсцы Быстрыца. Паводле пісьмовых гістарычных звестак, гэтая вёска найбольш старажытная на Астравеччыне і згадваецца ў прывілеі вялікага князя літоўскага Ягайлы ад 18 мая 1390 г. Заснаванне тут першага драўлянага касцёла адбылося ў 1523 г. па фундацыі караля Жыгімонта І Старога. У XVII ст. Быстрыца лічылася мястэчкам і пазначана на карце Вялікага Княства Літоўскага 1613 г. Тамаша Макоўскага як цэнтр староства. Як большасць вясковых парафіяльных святыняў, быстрыцкі касцёл Узвышэння святога Крыжа мае даволі невялікія памеры, але вытанчанасць прапорцый, высокія стромкія вежы на галоўным фасадзе надаюць яго абліччу велічнасць і гармонію. Будынак касцёла складаецца з прамавугольнага асноўнага аб’ёма-навы і пяціграннай алтарнай апсіды, да якой з паўночнага боку далучана нізкая прамавугольная закрыстія. Вузкая пласціна двухвежавага галоўнага фасада-нартэкса не выступае за межы навы, але, дзякуючы пластычнаму вырашэнню вежаў, ён выглядае яшчэ больш узнёслым. Ніжнія чацверыкі вежаў вылучаны звязкамі вытанчаных ордэрных пілястраў на руставаных п’едэсталах. Прасценкі паміж імі маюць увагнутую паверхню, у выніку чаго ўся кампазіцыя нагадвае тэатральную заслону. Два верхнія ярусы вежаў ствараюць на фоне неба ажурны сілуэт дзякуючы маляўнічым абрысам скразных праёмаў, вуглавых пілястраў, закручаных унізе ў завіткі-валюты, двух’ярусных фігурных купалкоў. Цэнтральная частка фасада, завершаная строгім атыкавым франтонам, выглядае больш манументальнай. Быстрыцкі касцёл у 1865 г. быў прыстасаваны пад праваслаўную царкву, але ў 1918–1926 гг. вернуты католікам і рэканструяваны па першапачатковым прызначэнні.

Параўнальна з больш раннім касцёлам у Міхалішках, пры тым жа складзе аб’ёмаў (нава, пяцігранная апсіда, двухвежавы галоўны фасад), быстрыцкі касцёл мае зусім іншую стылёвую афарбоўку. Яго асноўны аб’ём унутры падзяляецца спаранымі падпружнымі аркамі не на тры, а на дзве часткі. Энергічная крапоўка сценаў шырокімі пілонамі са спаранымі канеляванымі пілястрамі сваім шматпрофільным ступенчатым абрысам надае ўсёй наве і яе часткам адвольную форму авала. У выніку атрымліваецца два авалы ў адным, якія прасторава нібы перацякаюць адзін ў адно. Скошаныя вуглы навы скіроўваюць рух прасторы да пяціграннай апсіды, якой унутры таксама нададзены авальны абрыс. Сферычная конха апсіды ў ХІХ ст. была пакрытая арнаментальнай фрэскавай размалёўкай.

Касцёл святога Юрыя ў в. Варняны.

Адначасова з Быстрыцай было распачата будаўніцтва мураванага касцёла ў блізкай ад яе вёсцы Варняны, таксама надзвычай старажытнай: яна ўпершыню згадваецца ў дакуменце 1397 г. у спісе 10 вёсак, якія плацілі дзесяціну на ўтрыманне віленскага кафедральнага сабора паводле прывілея вялікага князя літоўскага Ягайлы. У 1462 г. Марыяна Сангайла фундавала ў Варнянах касцёл і плябанію, першапачаткова драўляныя. У пачатку XVI ст. Варняны належалі князям Свірскім. Акт на абсталяванне касцёла ад 15 жніўня 1508 г. быў падпісаны Андрэем Свірскім, які меў добрую адукацыю і нават нейкі час выкладаў філасофію і рыторыку ў Кракаўскім універсітэце. З 1581 г. Варняны перайшлі ва ўласнасць ваяводы смаленскага Яна Абрамовіча, пратэстанта паводле веравызнання, які заснаваў тут кальвінскі збор, шпіталь і школу (існавалі да 1654 г.), у сярэдзіне XVII ст. уласным коштам надрукаваў шэраг палемічных рэфармацкіх кніг (яго нашчадкі перайшлі ў каталіцтва). З 1688 г. Варняны лічыліся мястэчкам Віленскага павета і да 1860 г. з’яўляліся ўласнасцю роду Абрамовічаў. У 1767 г. тут быў заснаваны дамініканскі кляштар.

У 1760 г. Юры Абрамовіч пачаў будаўніцтва мураванага касцёла ў гонар свайго нябеснага патрона св. Юрыя. Яму дапамагала жонка Марцыяна (па іншых звестках – Марыя) з роду Дорыя-Дзерналовічаў, якая пасля заўчаснай смерці мужа працягвала актыўную дзейнасць па завяршэнні будаўніцтва святыні і стварэнні унікальнага горадабудаўнічага ансамбля цэнтра мястэчка, які часткова захаваўся. Першапачатковы выгляд гэтага ансамбля вядомы па шэрагу гравюраў 1-й паловы ХІХ ст. і малюнках Напалеона Орды 1873–1875 гг.

Юр’еўскі касцёл у Варнянах пабудаваны ў стылі віленскага барока ў 1760–1769 г. і кансэкраваны віленскім біскупам Т. Зянковічам. Асноўны мастацкі акцэнт, адпаведна яго дамінантнай ролі ў ансамблі, зроблены на галоўным двухвежавым фасадзе касцёла, які выступае за межы асноўнага аб’ёма і вызначаецца вытанчанасцю і ажурнасцю сілуэта. Заглыбленая цэнтральная частка завершаная высокім двух’ярусным атыкавым франтонам. Шмат’ярусныя чацверыковыя вежы маюць увагнутую паверхню прасценкаў паміж звязкамі вуглавых пілястраў, што стварае тонкую нюансіроўку падаючых і слізгаючых ценяў. Імклівасць вертыкальных ліній супакойвае мяккі малюнак абрысаў франтона і праёмаў. Як і суседні быстрыцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа, варнянскі Юр’еўскі касцёл мае адну прамавугольную наву, якая падзелена сістэмай спараных пілястраў і падпружных арак на дзве часткі, перакрытыя цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі. Можна сказаць, што двухчасткавая структура навы, што сустракаецца даволі рэдка, – адметнасць касцёльнай архітэктуры Астравецкага рэгіёна.

Касцёл святых Космы і Дам’яна ў г.п. Астравец.

Амаль роўная па даўжыні з навай выцягнутая прамавугольная апсіда прэзбітэрыя мае аналагічныя скляпенні і больш інтэнсіўны рытм падпружных арак. Па баках прэзбітэрыя размешчаны нізкія сіметрычныя прамавугольныя аб’ёмы, падзеленыя на дзве часткі, у якіх месцяцца капліцы і закрыстыі. Над уваходным памяшканнем, якое злучана з прасторай навы аркавымі праёмамі, размешчаны арганныя хоры з пластычным хвалістым абрысам агароджы. Інтэр’ер упрыгожвалі пышныя алтары, амбона, лавы і канфесіяналы з ракайльным дэкорам. У галоўным алтары знаходзіліся абразы «Узнясенне» і «Св. Ян Непамук» работы вучняў вядомага мастака С. Чаховіча, перанесеныя ў Варняны з касцёла св. Казіміра ў Вільні. Пад парогам святыні, пад жалезнай плітой, захавана труна фундатаркі М. Абрамовіч. Касцёл быў рэканструяваны ў 1880 і 1909 гг., у 2-й палове ХХ ст. доўгі час не дзейнічаў, адноўлены і рэкансэкраваны ў 1990 г. Процілеглы ад касцёла заходні бок рынкавай плошчы замыкала масіўная каваная агароджа на высокім падмурку, якая аддзяляла мястэчка ад рэпрэзентатыўнага сядзібна-паркавага комплексу яго ўладальнікаў.

Няма сумневу, што астравецкія помнікі сакральнай і палацава-сядзібнай архітэктуры маглі зрабіць гонар гісторыка-культурнай спадчыне рэгіёна. Але гэта далёка не ўсё, што прынёс гэты край у скарбонку культуры Беларусі. Згадаем, што Астравец, сучасны цэнтр раёна, вядомы па дакументах з 1466 г. Раней доўгі час першай згадкай пра мястэчка лічылася дата заснавання тут касцёла ордэна дамініканцаў у гонар святых Космы і Дам’яна – 1474 г. Па часе фундацыі гэта самая старажытная на Беларусі святыня вельмі пашыранага на нашых землях каталіцкага ордэна, які праводзіў місіянерскую і асветніцкую дзейнасць, пераважна ў сферы адукацыі шляхецкай моладзі.

Першы касцёл у Астраўцы, пабудаваны на ахвяраванні кіеўскага ваяводы Марціна Гаштольда, быў драўляным. На яго месцы ў 1616 г. па фундацыі Яна, Мікалая і Алены Корсакаў быў узведзены мураваны храм, знішчаны казакамі ў сярэдзіне XVII ст. На мяжы XVII–XVIII стст. астравецкі касцёл зноў пазначаны ў інвентарах як драўляны. Святыня, якая існуе сёння, змуравана на сродкі Гілярыя Цішэўскага ў 1785–1787 гг. у характэрных для таго часу формах позняга барока. Але ў пачатку ХІХ ст. касцёл быў істотна перабудаваны і набыў пры гэтым рысы посткласіцызму (архітэктурнае вырашэнне будынка касцёла разгледжана намі ў артыкуле «Святыні ордэна прапаведнікаў» («Наша вера» № 1, 2004).

Касцёл Найсвяцейшай Тройцы ў в. Гервяты.

На каталіцкіх могілках у Астраўцы ў 1910–1911 гг. на ахвяраванні парафіянаў пабудаваны касцёл Адшукання Святога Крыжа, своеасаблівая эклектычная архітэктура якога спалучае рысы неараманскага стылю і неаготыкі. Архітэктанічна – гэта класічная трохнававая крыжовая базыліка, змураваная з жоўтай цэглы, якая атрымала пашырэнне ў будаўніцтве Беларусі на мяжы ХІХ–ХХ стст. Цэнтральная нава і трансепт (папярочная нава) роўныя па вышыні і накрыты ўзаемна перпендыкулярнымі двухсхільнымі дахамі, якія ўтвараюць у плане выцягнуты лацінскі крыж. Па баках пяціграннай апсіды прэзбітэрыя размешчаны сіметрычныя закрыстыі. Цэнтральная нава значна выступае наперад у параўнанні з бакавымі. У месцы іх злучэння пастаўлены невысокія двух’ярусныя чацверыковыя вежы, завершаныя спічастымі шчытамі, што стварае незвычайную шматпланавую структуру галоўнага фасада, па-мастацку выразную і адметную па сілуэце. Тарэц цэнтральнай навы на ўсю шырыню прарэзвае магутны перспектыўны ўваходны партал. Над ім зроблена высокая паўцыркульная аркаваая ніша з акном-ружай. Шчыт, які закрывае тарэц даха, аздоблены меншымі па памерах плоскімі арачнымі нішамі, што надае фасаду вертыкальную дынаміку пры адсутнасці вертыкаляў вежаў. Бакавыя фасады прарэзаны вокнамі-трыфорыямі і рытмічна ўмацаваны контрфорсамі. Ураўнаважаныя паўцыркульныя абрысы праёмаў, плоскіх і конхавых нішаў надаюць збудаванню сярэднявечную манументальнасць, а высокі цокаль, вежы і контрфорсы – унутраную энергію.

Значна больш яскрава вертыкальную дынаміку і ўзнёсласць формаў увасабляе Троіцкі касцёл у вёсцы Гервяты, пабудаваны ў 1899–1903 гг. у чыстым неагатычным стылі. Гэта адзін з найлепшых узораў так званых гістарычных стыляў у Беларусі, што выяўлялі нацыянальныя тэндэнцыі рамантызму. У 1526 г. Гервяты ўвайшлі ва ўладанне віленскага біскупства. Вядома, што пасля пажару вёскі ў 1736 г. віленскі біскуп Т. Зянковіч аднавіў тут драўляны касцёл. Новая святыня была ўзведзена паводле праекта архітэктара А. Альшалоўскага на месцы старога касцёла. На час завяршэння будаўніцтва мураванага касцёла, у 1905 г., у Гервятах налічвалася 239 жыхароў, меліся народная вучэльня і маёнтак з 22 жыхарамі.

Велічная трохнававая крыжовая базыліка касцёла з узнёслай спічастай вежай на галоўным фасадзе дамінуе над навакольным асяроддзем. Перакрыжаванне роўнавысокіх двухсхільных дахаў цэнтральнай навы і трансепта, якія ўтвараюць у плане праграмны лацінскі крыж, увенчвае вастраверхая сігнатурка. Вільчыкі дахаў аздабляе шчыльны шэраг фіялаў-трохлістнікаў, накшталт “крабаў” сапраўднай еўрапейскай готыкі. Асноўным сродкам стварэння мастацкай выразнасці архітэктуры святыні з’яўляецца гарманічнае ўзаемадзеянне вертыкальных і гарызантальных рытмаў, стральчатых і прыступчатых формаў.

Інтэр’ер касцёла Найсвяцейшай Тройцы ў в. Гервяты.

Адносна тонкія сцены храма рытмічна ўмацоўваюць прыступчатыя контрфорсы і аркбутаны, якія таксама імітуюць канструкцыйную сістэму сярэднявечнай французскай готыкі, але маюць сваё адметнае і непаўторнае пластычнае і колеравае вырашэнне. Прамавугольныя ў плане контрфорсы па вертыкалі складаюцца з трох ярусаў, накрытых двухсхільнымі дашкамі. Плоскаці контрфорсаў апрацаваны стральчатымі і прамавугольнымі нішамі, выцягнутымі па вертыкалі. Яны паступова змяншаюцца па памерах і завершаны высокімі пінаклямі з фіяламі. Усё гэта стварае незвычайны, востры і крыху нервовы малюнак архітэктурных формаў. Сегменты аркбутанаў на тарцах бакавых наваў запоўнены стральчатай аркадай, якую ніжэй падкрэслівае аркатурны пояс, аздоблены трыліснікамі. Абрысы аконных праёмаў таксама стральчатыя, з вялікай стралой пад’ёма арак. Тарцы трансепта падзелены вертыкальнымі і гарызантальнымі цягамі, што стварае своеасаблівы каркас – нібыта «каменны дождж».

На галоўным фасадзе цэнтральнай навы сканцэнтраваны разнастайныя элементы гатычнай архітэктуры. Уваходны партал у выглядзе перспектыўнай стральчатай аркі аформлены вімпергам. Ядро кампазіцыі фасада займае вялізнае акно-ружа. Верхні ярус квадратнай у плане вежы-званіцы зроблены скразным і візуальна лёгкім. Яго завяршае вастраверхі шацёр з крыжам, які імкліва ўзносіцца ўгору. Па баках вежы прыбудаваны два невялікія аб’ёмы з вітымі ўсходамі, звонку выразна падкрэсленыя шматпрыступчатымі контрфорсамі з аркбутанамі і пінаклямі, што надае галоўнаму фасаду ўзмоцненую вертыкальную дынаміку. Будынак пастаўлены на невысокі цокаль з гранітных блокаў. Па баках кароткага прэзбітэрыя з плоскай алтарнай сцяной у адну лінію з навамі ўкампанаваны сіметрычныя, квадратныя ў плане закрыстыі. Асаблівую маляўнічасць вонкаваму абліччу касцёла надае кантрастнае спалучэнне адкрытай муроўкі з чырвонай цэглы і атынкаваных дэкаратыўных дэталяў.