ГРЫГАРЫЯНСКI ХАРАЛ:
ГIСТАРЫЧНЫ КАМЕНТАР

Гімн «Ave Maris Stella» з гімнарыя кляштара Сан Сальваторэ ў Сіене (1415).

Грыгарыянскі харал з’яўляецца найкаштоўнейшым скарбам Каталіцкага Касцёла. У сваім пастырскім распараджэнні Inters sollicitudines pastoralis officii (больш распаўсюджаная назва Motu proprio) ад 22.11.1903 г. Папа Пій Х назваў грыгарыянскі харал тым «адзіным спевам, які мы атрымалі ў спадчыну ад продкаў»1. І гэта сапраўды так, бо грыгарыянскі харал бярэ пачатак з глыбокай старажытнасці, ажно з часоў ганенняў на першых хрысціянаў.

Грыгарыянскі харал спазнаў розныя перыяды свайго існавання: станаўлення і развіцця (VІІ–Х стст.), росквіту (Х–ХІ стст.) і занядбання (ХІІІ–ХІХ стст.), а таксама аднаўлення і адраджэння (канец ХІХ ст.).

З музычнага пункту гледжання грыгарыянскі харал з’яўляецца недасягальнай вяршыняй касцёльнага стылю, якому, на думку знакамітага нямецкага паэта, кампазітара, тэарэтыка эстэтыкі Хрысціяна Шуберта, «у поўнай ступені ўласцівыя годнасць, пафас, працягласць уражання і ўзвышэнне сэрцаў»2. Усе гэтыя якасці — стрыманасць, сур’ёзнасць, недасягальная і высокая духоўнасць, чысціня і цнатлівасць — спрыялі яго шматвяковаму бытаванню.

Першапачаткова грыгарыянскі харал распаўсюдзіўся ў бэнэдыктынскім ордэне. У ХІІ ст. у сувязі з ўзнікненнем новых кляштараў і законаў пачалі стварацца шматлікія варыянты грыгарыянскага харала. У кожным з законаў, напрыклад, дамініканскім, картузіянскім ці францішканскім, старажытныя спевы падвяргаліся сваёй уласнай рэформе. Вядома, што і св. Бэрнард прычыніўся да праўкі Антыфанарыю цыстэрцыянскага закону, да якога ён належаў. Акрамя такой варыянтнай стракатасці харала ў розных ордэнаў, існавала яшчэ вялікая колькасць і рэгіянальных варыянтаў грыгарыянскіх мелодый3.

З імклівым развіццём шматгалосся ў ХІІІ ст. грыгарыянскі харал стаў страчваць сваю дамінуючую ролю ў касцёльнай практыцы. На яго аснове сталі ўзнікаць шматгалосыя формы, якія карысталіся попытам у літургічнай практыцы: гакет4, дыскант5, кандукт6, арганум7 і інш. У гэты перыяд актуальнымі і надзвычай магутнымі былі ўплывы свецкай музыкі, усё часцей касцёл ператвараўся ў канцэртную залу. У саміх кампазіцыях пераважалі інструменты, што перашкаджала ўспрыманню сакральнага слова.

Шматварыянтнасць існавання, уплывы свецкага мастацтва, а таксама вусная традыцыя бытавання грыгарыянскага харала прывялі да таго, што да XVI ст. ён прыйшоў у занядбанне.

Старонка з Антыфанарыя св. Грыгорыя з VIII ст.

Рэформа харала пачалася пасля афіцыйнага закрыцця Трыдэнцкага Сабору. У 1577 г. Папа Грыгоры XIII даручыў Дж. Палестрыну і А. Зоілу8 выдаць спеўнік з выпраўленымі грыгарыянскімі мелодыямі. Ён жадаў бачыць такія спеўныя кнігі, якія б адпавядалі новым Імшалу9 і Брэвіярыю10, зацверджаным падчас Трыдэнцкай рэформы, і адначасова захоўвалі старажытныя традыцыйныя мелодыі: «У кнігах, прызначаных для касцёльнага спеву, у вялікай колькасці можна знайсці барбарызмы11 і недакладнасці, супярэчнасці12 і непатрэбныя дадаткі13, якія трапілі туды ў выніку няўмеласці і няўважлівасці, а часам нават і злой волі альбо кампазітараў, альбо перапісчыкаў і выдаўцоў. Каб змяніць такі стан рэчаў, давяраю двум вышэйназваным музыкантам, вопыт якіх, а таксама вера і набожнасць нам добра вядомыя, ачышчэнне Градуалу, Антыфанарыя, Псалтыра, а таксама іншых літургічных спеўнікаў ад вышэйадзначаных памылак. Пры гэтым кіруюся жаданнем, каб пашана, якая аддаецца Богу, знайшла больш дасканалае і адпаведнае выяўленне»14.

Асабліва ўважлівага выпраўлення патрабаваў рытмічны бок грыгарыянскага харала. Аднак Дж. Палестрына і А. Зоіла пачалі актыўна папраўляць і перарабляць не толькі рытм, але і самі традыцыйныя грыгарыянскія мелодыі. Тым самым паступова распачаўся працэс трансфармацыі грыгарыянскага харала, адаптацыі да сучасных кампазітарам стандартаў, і калі раней гэта датычылася толькі рытму, то цяпер распаўсюдзілася і на мелодыі.

Музыканты пачалі з «Градуалу». Цікава, што па ўсім свеце ўзнялася вялікая хваля непрымання гэтай працы, і, магчыма, па гэтый прычыне Грыгоры XIII у рэшце рэшт забараніў выданне «Градуалу». Амаль паралельна ў Рыме выходзяць Directorium Chori (1582) і «Спевы перадвелікоднага тыдня і ламентацыі» (1586) Яна Гвідэці15. Мелодыі гэтых збораў ужо не традыцыйныя, а перапрацаваныя згодна з ідэямі, характэрнымі для эпохі, і ў тым жа духу, што і выпраўленні Дж. Палестрыны16.

Важную ролю ў далейшым лёсе грыгарыянскага харала адыграла закладзеная ў 1575 г. купцом Раймондзі пад патранажам кардынала Фердынанда Медзічы «медыцэйская друкарня» (Editio Medicea). Раймондзі, ведаючы аб існаванні зробленых Дж. Палестрынам рэдакцый харальных спеўнікаў, 16 верасня 1593 г. атрымаў дазвол ад Папы Клеменса VIII (гады пантыфікату 1592–1605) на друкаванне кніг з мелодыямі без прозвішча аўтара з прывілеем на 15 гадоў. Пасля смерці самога Дж. Палестрыны яго сын прапанаваў Раймондзі частку бацькавых нотных рукапісаў, а таксама частку чарнавікоў і копій А. Зоіла. Але і гэта выданне было забаронена Кангрэгацыяй Божага Культу. Тым часам тэрмін 15-гадовага прывілея Раймондзі скончыўся.

Джавані Перлуіджы да Палестрына — «князь музыкі».

У 1614–1615 гг. Ф. Анэрыо17 і Ф. Сарыяна18 скончылі і выдалі адрэдагаваныя імі кнігі харалаў (славутае «Медыцэйскае выданне»), апрацаваць якія ім і яшчэ чатыром музыкантам даручыла Кангрэгацыя Божага Культу. У «Градуале» былі перагледжаны літаратурныя тэксты, створаны новыя кадэнцыйныя звароты, скарочаны мелізмы і некаторыя мелодыі19. Аднак выданне не было прызнана афіцыйна; пазней кожны, хто друкаваў канцыяналы, дастасоўваў і ператвараў мелодыі ў іх паводле асабістых густаў. Калі б якое-небудзь з выданняў было прызнана кананічным, традыцыі грыгарыянскага харала, без сумнення, захаваліся б больш поўна20.

У XVIІ—XVIІІ стст. не было вырашана пытанне агульнага збору грыгарыянскіх харалаў, у якім бы мелодыі адпавядалі традыцыі. Літургічныя выданні гэтага перыяду прысвячаліся часавай арганізацыі музычнага тэксту, асабліва размяшчэнню ў складах грыгарыянскіх мелодый мелізмаў21 , колькасць якіх значна скарацілася.22

Традыцыйны грыгарыянскі харал да ХІХ ст. быў ужо страчаны, таму ў каталіцкім музычным коле ўзнікла вялікая патрэба ў яго адраджэнні, у чым таксама была асаблівая зацікаўленасць з боку духавенства. Менавіта «з аднаўленнем» традыцыйнага харала звязана сур’ёзная памылка кс. Ф. Хаберла, якая надоўга затармазіла працэс рэстаўрацыі традыцыйных мелодый. Францішак Хаберл памылкова прыняў адзін з экзэмпляраў «Медыцэі» за працу самога Дж. Палестрыны і нават здолеў пераканаць у гэтым членаў Кангрэгацыі Божага Культу. Сітуацыю з карысцю для сябе скарыстаў Пуштэт, які прапанаваў надрукаваць «Медыцэю» за свой кошт. Узамен ён жадаў атрымаць выдавецкі прывілей ад Кангрэгацыі Божага Культу на 30 гадоў. Асновай спеўных кніг Пуштэта былі «Градуал» 1614 г. (Ф. Анэрыо і Ф. Сарыяна) і венецыянскі «Антыфанарый» 1580 г. Спачатку гэтыя выданні Пуштэта не мелі афіцыйнай падтрымкі, але пазней яны былі аб’яўлены абавязковымі і «аўтэнтычнымі». Толькі праз 24 гады Рэспігі і Малітор даведаліся пра сапраўднае паходжанне «Медыцэйскага выдання»23. Такім чынам, нягледзячы на некалькі стагоддзяў намаганняў, задача стварэння кананічнага спеўніка з аўтэнтычнымі старажытнымі мелодыямі, не была вырашана. Шукаць выйсця з гэтай сітуацыі давялося Пію X у пачатку ХХ ст.

«Responsum accepit Simeon» — спеў на працэсію да Маці Божай Грамнічнай. Рымская натацыя (1100 г.)

Пій X, жадаючы даць каталіцкаму свету афіцыйны канцыянал, вырашыў раз і назаўсёды пазбавіцца выдавецкіх манаполій (Motu proprio ад 25 красавіка 1904 г.) і пастанавіў выдаваць усе літургічныя спевы ў ватыканскай друкарні (Editio Vaticana). З гэтай нагоды ён склікаў у 1904 г. у Рыме II Кангрэс грыгарыянскай музыкі, на якім была абрана міжнародная камісія для новай апрацоўкі літургічных кніг пад кіраўніцтвам айца Д. Ё. Пацьера (Pothiers) OSB24 (бэнэдыктынец з французскага Салесмэ). Камісія манахаў з 10 чалавек падзялілася на два лагеры. Першы, на чале з Пацьерам, прапанаваў выкарыстоўваць традыцыйныя спевы з папраўкамі, устаўкамі, пазнейшымі варыянтамі (па кодэксах XII і XIII ст.). Другі, пад кіраўніцтвам А. Макёро (Mocquereau), выступаў за выданне чыстых, аўтэнтычных, нескажоных мелодый. Разгарэлася палеміка. Каб пазбегнуць канфлікту, Пій X перадаручыў усю працу толькі Пацьеру, пасля чаго камісія, па сутнасці, прыпыніла сваю дзейнасць. Пацьер у першую чаргу выдаў Kyriale, потым Graduale з імшальнымі спевамі (1908) і «Антыфанарый» са спевамі дзённых кананічных гадзін (1912). У асобных сшытках ён апублікаваў Officium Defunctorum (1909) і тоны з Commune (1911). Пасля таго як дзейнасць камісіі была спынена, выданне літургічных спеваў перадалі пад кантроль Кангрэгацыі Божага Культу. Ватыканскія выданні пачатку ХХ ст., якія рэалізавалі ідэі Motu proprio Пія Х, былі заснаваны на вывучэнні вялікай колькасці рукапісаў і сталі асновай для працэсаў адраджэння грыгарыянскага харала ў літургічнай практыцы ХХ ст.25

На паседжаннях ІІ Ватыканскага Сабору (1962–1965) асабліва падкрэслівалася вялікая роля і значэнне грыгарыянскага харала — як асноўнай музычнай формы, «характэрнай для рымскага Богаслужэння»26. Было пастаноўлена, як і раней, аддаваць яму перавагу перад усімі іншымі формамі касцёльнай музыкі. Аднак у сувязі з пераводам усіх набажэнстваў на нацыянальныя мовы каталіцкі старажытны спеў згубіў сваю актуальнасць, а яго выкарыстанне ў літургіі нават да сённяшняга дня, на жаль, носіць «факультатыўны» характар. Тым не менш у сучаснай музычнай касцёльнай практыцы карыстаюцца попытам шматлікія перавыданні літургічных кніг бэнэдыктынскіх абатаў з Салесмэ, такія, як, напрыклад, Graduale Romanum ці Liber cantualis.