З ДЗІДАЙ У РУЦЭ, З БОГАМ У СЭРЦЫ: ГЕРОІ-РЫЦАРЫ ЗЯМЛІ БЕЛАРУСКАЙ У ПОМНІКАХ НОВАЛАЦІНСКАЙ ПАЭЗІІ

Беларуская рыцарская харугва (рэканструкцыя). Надпіс — «Радзіма вышэй за ўсё».

Старажытная гісторыя беларускага народа паўстае перад намі з айчынных летапісаў і хронік, а таксама з гісторыка-этнаграфічных трактатаў, падарожных запісаў замежных аўтараў — Сігізмунда Герберштэйна, Мацея Мяхоўскага, Марціна Кромера, Пауля Одэрборна. Кожны з гэтых аўтараў, шчыра намагаючыся прапанаваць чытачу «ісціну ў апошняй інстанцыі», выкладаў, фактычна, сваё бачанне нашай цывілізацыі. Але ж побач з аналамі суровых гісторыкаў, нататкамі палітыкаў, дыпламатаў, вандроўнікаў захаваліся помнікі прыгожага пісьменства, прынамсі, паэтычны эпас.

«Няма месца, дзе была Троя!» —уследам за Вергіліем усклікалі старажытныя рымляне. І ўслед дадавалі: «Хто б ведаў пра Ахіла, калі б не Гамер?» Сапраўды, менавіта з «Іліяды» Гамера еўрапейскі сусвет упершыню даведаўся пра супрацьстаянне дзвюх магутных цывілізацый, пра іх найвялікшых герояў — Ахіла, Уліса, Гектара. І да сённяшняга дня незвычайна прыцягальнымі застаюцца гэтыя творы, у якіх занатаваны не погляды афіцыйнай гістарыяграфіі, не юрыдычныя сведчанні, не дзяржаўныя дакументы. Помнікі эпічнай паэзіі — сведкі народнай памяці. У ёй застаюцца толькі самыя адметныя падзеі, самыя славутыя асобы — усё тое, што варта наймення «гонар нацыі».

Гераічны эпас беларусаў расквітнеў у межах кніжнай лацінамоўнай паэзіі эпохі Рэнесансу. Вялікая гісторыя патрабавала вялікіх паэтаў, здольных уславіць подзвігі новых герояў. Першым у шэрагу беларускіх эпікаў стаіць Ян Вісліцкі з яго паэмай «Пруская вайна», якая пабачыла свет у 1516 годзе. Хаця з назвы твора можна было б зразумець, што прысвечаны ён услаўленню перамогі пад Грунвальдам у 1410 годзе (менавіта гэтую падзею тагачасныя гісторыкі называлі Прускай вайною), аднак аўтар твора меў на ўвазе іншую задачу. Ён задумаў стварыць своеасаблівую «Ягеланіду» (Ст. Лэмпіцкі) — эпічны твор у гонар вялікага караля Ягайлы. З гэтага ён і пачынае свой твор, прыгадваючы «слаўную чутку» пра суровую бітву з крыжакамі, якая азвалася праз сто гадоў, каб узвялічыць подзвігі Ягайлы — дзеда караля Жыгімонта Першага — «аж да самых нябёсаў».

Паэтычная панарама «Прускай вайны» паступова падводзіць аўтара да стварэння велічнага панегірыка Ягайлу, якім завяршаецца другая частка паэмы. Тут варта было б чакаць прыпадабнення караля-пераможцы да славутых герояў былых часоў, апетых Гамерам і Вергіліем, услаўленых Тацытам і Непотам. Але што ж піша Ян з Вісліцы?

Не прыраўноўвай яго ты, о Рым, да Камілаў, Марцэла, Фабіяў слаўных тваіх і да Цэзара велічных дзеяў, Гектара мужнага, Троя, твайго і Ахіла, Ларыса, Да Ганібала твайго, Карфаген непакорны і храбры! Тыя цары і вяльможы, якіх праслаўляюць арабы, Персы, парфяне і грэкі шматмоўныя, не дасягаюць Славы яго, надзвычайнай адвагі і подзвігаў ратных1.

Вялікі князь Вітаўт. Фрагмент карціны «Грунвальдская бітва» Яна Матэйкі.

Чым можна растлумачыць такую нечаканую апеляцыю аўтара? Зразумела, ён імкнуўся падкрэсліць гэтым выключную самакаштоўнасць гісторыі яго магутнай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага, бо менавіта гэтая дзяржава дала Польшчы караля Ягайлу, заснавальніка той дынастыі, пры якой нарадзілася і расквітнела славутая «залатая вольнасць». Але справа не толькі ў гэтым. Гамераўскія Ахіл і Гектар былі ў пэўным сэнсе выканаўцамі канкрэтнай волі таго ці іншага бога, якія, як і людзі, спаборнічалі паміж сабою ў шматгадовай Траянскай вайне. Яны рабілі так або інакш таму, што так загадвалі ім багі. За парушэнне боскай волі нязменна наступала пакаранне. Гэта былі героі той эпохі, калі «сутнасцю дачыненняў багоў і чалавека быў „парадак“, пры якім роўнай мераю адплочвалася за добрыя і злыя ўчынкі — «вока за вока, зуб за зуб»2.

Ягайла — герой хрысціянскага свету і хрысціянскага светаадчування, а хрысціянства, па словах Алеся Жлуткі, карэнным чынам змяніла падыход да рэгулявання чалавечага жыцця, «бо з Хрыстом чалавецтва атрымала надзею не толькі на Божую справядлівасць, але і на міласэрнасць. На месца знешніх прадпісанняў і табу Хрыстова вера паставіла асабістую адказнасць, сумленне чалавека. Дух, а не літара маральнага закону стае рэгулятарам міжлюдскіх дачыненняў і стасункаў чалавека з Богам»3 . Сапраўды, наўрад ці можна назваць Ахіла міласэрным. Так, ён пагадзіўся аддаць старому Прыаму цела забітага ім Гектара, але толькі таму, што яго маці, німфа Фетыда, прынесла яму адпаведнае прадпісанне ад Зеўса (гл.: Іліяда. ХХIV. 561–562).

Ян з Вісліцы прапануе зусім іншае ідэйнае абгрунтаванне перамогі Ягайлы на Грунвальдскім полі. Ягайла атрымаў маральнае права на гэтую перамогу па волі Усявышняга за свае выключныя душэўныя якасці: спагаднасць, міласэрнасць, справядлівасць. Пра тое, што перамога яго войску прызначана нябёсамі, паведамляе каралю здань святога біскупа Станіслава, якая з’явілася перад ім падчас Імшы:

Моцны Айцец спачувае слязам тваім горкім і скрушным, Смутным маленням — цяпер павярнуўся да вас Ён спагадна. Узнагародзіць Ён лёсам шчаслівым цябе, тваё войска, Будзе па волі Яго… (с. 143).

Вось чаму кароль Ягайла, увайшоўшы з трыумфам у Кракаў, найперш склаў у ахвяру ў касцёле святога Станіслава здабытыя ваенныя трафеі: зброю, шчыты, харугвы. І паэт яшчэ раз падкрэслівае, звяртаючыся да Жыгімонта Першага:

Гэтыя скарбы дзясніца твайго ваяўнічага продка, Непераможны кароль, узняла з найвялікшым трыумфам, Што зіхаціць на вякі і сягае за межы ўладанняў Яснага Феба, каб зноў аднавіць непахісную годнасць, Ратную велічнасць і старажытную славу Радзімы (с. 153).

Не менш за свайго стрыечнага брата-караля праславіўся ратнымі подзвігамі вялікі князь Літоўскі Вітаўт. Яго ваенную мудрасць апеў Мікалай Гусоўскі ў элегічнай паэме «Песня пра постаць, дзікасць зубра і паляванне на яго» (Кракаў, 1523). Аўтар звярнуў увагу на дасціпнае вынаходніцтва князя, які з вялікаю карысцю для дзяржавы выкарыстоўваў зубрыныя ловы для загартоўкі ваеннай моладзі.

Ён паміж войнамі ў шапку не спаў і дружыны Ў дзікіх аблавах на звера прывучваў змагацца          Так, як і ў бітвах з татарамі, і гартаваў іх Сілу і дух у нягодах няспынных паходаў.          Ён, двуадзіны ў асобе вялікага князя — Факельшчык войнаў са слабым, а з дужым анёл-міратворац          Ставіў аголены меч свой, як слуп пагранічны, Перад нашэсцямі ворагаў з поўдня і ўсходу.4

Мікалай з Гусава, таксама як і Ян з Вісліцы, адразу ж пасля першага ўслаўлення Вітаўта распавядае чытачу, што насамрэч услаўляць яго ёсць за што:

Вітаўт і знаць не хацеў сабе большага шчасця, Чым гартаваныя ў бітвах бясстрашныя раці.          Доблесць пры ім афіцыйна лічылася першай Якасцю воіна, і на вайсковых аглядах          Ён, як аптэкар на вагах, узважваў, хто лепшы, Лепшаму там жа за доблесць і дзякаваў шчодра. <…>          Сам справядлівы ва ўсім, ён па гэтай жа мерцы Кожнаму мераў і нейкім сваім адчуваннем          Мог здагадацца адразу, дзе праўда, дзе крыўда (с. 99).

Лагічна ўплятаецца ў кантэкст ідэалізаванай характарыстыкі князя заключная «жыційная фігура» (У. Калеснік):

Ён быў набожны, і першы з народамі княства          Сам ахрысціўся, прызнаўшы, што з верай паганскай Повязі ўсе парывае, а ідалаў веры          Ён загадаў пазбіраць і панішчыць, і цэрквы Богу адзінаму скрозь будаваў, і надзелы          Служкам духоўным адвальваў з угоддзяў не скупа (с.104–105).

Паэты-гуманісты Ян Вісліцкі і Мікалай Гусоўскі, паступова вымалёўваючы гераічныя вобразы караля і вялікага князя, намагаліся падкрэсліць, што сумленны чалавек, тым больш — дзяржаўны ўладар, абавязкова абірае для сябе шлях цноты і толькі на гэтым шляху дасягае вышыняў зямной славы.

Тытульны аркуш выдання паэмы Мікалая Гусоўскага «Песня пра зубра», (Кракаў, 1523 г.)

У другой палове XVI стагоддзя на палітычную арэну дзяржавы ўсё больш рашуча і прадстаўніча выходзіць айчынная магнатэрыя — Радзівілы, Сапегі, Хадкевічы. Цяпер не толькі ў гонар манархаў, але і ў гонар князёў — ваяводаў, канцлераў, гетманаў — складаюць пышныя дыфірамбы і панегірыкі мясцовыя і прыезджыя паэты. Адным з такіх герояў, слава якога ўзбуйнела на крывавых палях Лівонскай вайны, быў Мікалай Радзівіл, князь Свяшчэннай Рымскай імперыі, вялікакняжацкі намеснік караля Жыгімонта Аўгуста, вялікі гетман і канцлер Вялікага Княства Літоўскага. 26 студзеня 1564 года ён з 10-тысячным войскам атакаваў 24-тысячную армію князя Пятра Шуйскага (пры тым, што на дапамогу Шуйскаму набліжалася 50-тысячнае войска братоў, князёў Пятра і Васілія Шчэпіных-Сярэбраных). Подзвіг войска Мікалая Радзівіла быў апеты ў гераічным эпасе «Радзівіліяда» (Вільня, 1592) віленскім паэтам Янам Радванам.

Падобна таму, як вялікакняскі летапісец, складальнік Першага беларускага зводу, рашуча апускае нестараўскую легендарную частку «ад Адама да патопу», так і Ян Радван з пагардаю ставіцца да тых паэтаў, якія працягваюць апісваць «дзівосы старога, ссівелага свету». Подзвіг Мікалая Радзівіла, на думку паэта, мае абсалютную аксіялагічную самадастатковасць для таго, каб зрабіцца ўласна прадметам паэтычнага аповеду.

Мікалай Радзівіл, імя якога перакладаецца са старажытнагрэцкай мовы як «пераможца народаў», прадстаўлены ў паэме як сапраўдны народны герой, асілак, здольны на выключна цяжкія і выключна велічныя дзеі. Нездарма аўтар прыводзіць у «Радзівіліядзе» своеасаблівыя рэестры плямёнаў і народаў, якія «трымцяць» перад вялікім гетманам або якія пераможаны ім. Сяргей Кавалёў справядліва заўважае, што пры ўсёй увазе Яна Радвана да іншых правадыроў беларуска-літоўскага войска «лідэрства, прыярытэт Мікалая Радзівіла выразна захоўваецца, падкрэсліваецца тым ці іншым чынам»5. Так, перад рашучай атакай гетман Радзівіл звяртаецца да свайго войска з наступнымі словамі: «Вось ён, вораг! Гэй, цяпер, цяпер настала тое, пра што вы так часта прасілі, чаго прагнулі ў малітвах. Дык правіцаю, а не языком услаўце Марса!» (ІІІ. 326–328)6. І рэакцыя войска на гэты заклік апісана, бясспрэчна, рукою таленавітага вучня Гамера: «Так прамовіў Радзівіл, і тады ўсе разам радасным спевам зайгралі трубы, звон [іх] нясецца аж да паднябесных уладанняў, і крылатыя кагорты імкліва ўзбурыліся на бітву» (III. 331–333).

Смерць Мікалая Радзівіла паказана ў заключнай частцы паэмы як жалобная падзея агульнанароднага маштабу. Паэт не сумняваецца ў тым, што вялікі гетман без перашкодаў увойдзе ў браму нябесную, бо разгортвае перад «паннай з палёў Елісейскіх» — Празерпінай — цэлы рэестр дабрачыннасцяў і годнасцяў князя. Сярод іх — тое, што гетман «як ніхто, у душы меў павагу да Боскае волі». Перыфрастычнае ўвядзенне ў кантэкст гэтага ўрыўка Празерпіны, багіні апраметнай з паганскага пантэону, у дадзеным выпадку — не больш чым даніна паэтычнай традыцыі, знак ушанавання непараўнальнага Вергілія, вялікага настаўніка нашых лацінамоўных паэтаў.

Вялікі князь і кароль Ягайла.

Войны са Швецыяй пачатку XVII стагоддзя прынеслі гора і разбурэнні на беларускую зямлю, але ў іх здабыў сабе славу наш суайчыннік, князь, які з ласкі Божай і з паклікання Айчыны стаў вялікім гетманам, — Ян Караль Хадкевіч. Подзвіг яго войска, якое 27 верасня 1605 года атрымала перамогу ў вайне з арміяй Карла IX, стрыя караля Жыгімонта Трэцяга Вазы, уславіў стараста Мінскі і Браслаўскі, вялікі маршалак, кашталян віленскі Хрыстафор Завіша ў гераічным эпасе «Караламахія» (Вільня, 1606). Прадмет эпічнага ўслаўлення ў творы — слаўная перамога войска Хадкевіча, якое складалася з 3500 ратнікаў, над 11-тысячнай арміяй Карла IX. Ужо ў назве паэмы акцэнтуецца важнае для аўтара супрацьпастаўленне двух Карлаў: шведскага ўладара з дынастыі Вазаў і вялікага гетмана Літоўскага, графа ў Шклове, Быхаве і Мышы з роду Хадкевічаў. Гетман — выканаўца Боскай волі, але ён і сам Творца вялікай перамогі. Характэрная ў гэтым сэнсе прамова, з якой ён звяртаецца да войска: «Бог даў нам ужо на ўспамогу зброю і мужоў! Давайце ж больш не спадзявацца на Яго дапамогу, а рушым наперад, спазнаўшы Яго волю! Хай не згаснуць ані добрая надзея, ані ўпэўненасць у сваіх сілах пры святой апецы нашага Бога. Хай будзе ім асвечаны гэты дзень!» (1617–1621)7.

Абмалёўка знешнасці вялікага гетмана адпавядае задачам стварэння «безадносна дасканалага» (паводле дэфініцыі Сарбеўскага) героя, волата цела і духа. Такая мастацкая мадэль суадносіцца, з аднаго боку, з ідэалам старажытнагрэцкай «калакагатыі» і старажытнарымскага «Nil admirari!» — «Хай нішто не здзіўляе!», з другога боку — з этычна-эстэтычнымі поглядамі хрысціянства. Дзвіна, звяртаючыся да войска Хадкевіча, гаворыць: «Сярод высакародных ваяроў паўстане і ХАДКЕВІЧ, магутны целам, з урачыстым годным словам у вуснах. У выразе [яго] твару ззяе высакародства душы, адначасова спагаднай і суровай, выдатная спакойная ўраўнаважанасць, а якая рэдкая годнасць!» (2018–2022). З пункту гледжання беларускага пісьменніка-гуманіста знешняя прывабнасць чалавека не можа існаваць у адрыве ад высокіх маральных якасцяў, звязаных з хрысціянскімі ідэаламі.

Тытульны аркуш выдання паэмы Яна Вісліцкага «Пруская вайна», (Кракаў, 1516 г.)

Увесь жыццёвы шлях гетмана Хадкевіча можа паслужыць прыкладам вернага і цнатлівага служэння сваёй Айчыне, ідэалам воінскай доблесці. Уладзіслаў Сыракомля ў захапленні ад одаў Мацея Казіміра Сарбеўскага, прысвечаных Хадкевічу, пісаў у 1851 годзе пра апошні подзвіг вялікага гетмана — бітву пад Хацімам: «У 1619 годзе султан турэцкі Асман абвясціў вайну Польшчы, — панічным страхам была апанаваная Айчына. Скліканы сейм адзінагалосна ўручыў булаву, асірацелую пасля смерці Жалкеўскага, Яну Каралю Хадкевічу. Будучы герой Хацімскі, пакідаючы Айчыну і маладую жонку, ідучы на несправядлівы лёс бітвы, спадзяваўся адно на апеку Найсвяцейшай Панны Марыі і заклаў Яе касцёл пры езуіцкім калегіуме ў Крожах. Пайшоў перамагаць, перамог і не вярнуўся. Якое ж прыгожае было гэта поле для паэта!»8.

Помнікі беларускага гераічнага эпасу выразна сведчаць, што мужнасць і набожнасць прэзентуюцца нашымі майстрамі паэтычнага слова як два непарыўныя складнікі вобразаў айчынных герояў-ратаборцаў. Гэтае правіла датычылася творчай лабараторыі ўсіх нашых паэтаў-эпікаў эпохі Рэнесансу і ранняга Барока. Без падтрымкі Пана Магуццяў самы дужы герой не будзе мець поспеху ў супрацьстаянні з ворагам. Успомнім словы прарока Ераміі: «Чаму волат твой павалены? — Не ўстаяў, бо Пан пагнаў яго» (пар. Ер 46, 15).

Ёсць і яшчэ адна вельмі важная акалічнасць. Тыповым лацінскім практыкаваннем па элементарнай граматыцы (кшталту нашага «Мама мыла раму») быў сказ «Viri in periculis patriam defendere debent» («Мужчыны ў небяспецы павінны абараняць радзіму»). Гэтае немудрагелістае, на першы погляд, выслоўе насамрэч фармулюе старажытны кодэкс воінскай годнасці: ваяваць можна толькі на сваёй зямлі, абараняючы Радзіму, а захопніцкія войны — ганьба. Гэта — і кодэкс воінскай годнасці вялікіх герояў-волатаў беларускай зямлі. Менавіта на гэтым грунце спрадвеку фармавалася ў нашых суайчыннікаў пачуццё патрыятызму: шануючы сваю Радзіму, яны навучаліся шанаваць і іншыя краіны. І гэтае моцнае патрыятычнае пачуццё выспявала на грунце шчырай набожнасці.

Ян Павел ІІ у сваёй кнізе «Памяць і самасвядомасць», змяшчаючы паняцце патрыятызму ў маральнай прасторы чацвёртай запаведзі, якая абавязвае нас шанаваць бацьку і маці, разважае далей так: «Гэта той тып узаемаадносінаў, які лацінская мова выказвае тэрмінам pietas, падкрэсліваючы рэлігійнае вымярэнне, што заключаецца ў належнай пашане і павазе да бацькоў. Мы павінны шанаваць бацькоў, бо яны ўвасабляюць для нас Бога Творцу. <…> Патрыятызм — гэта менавіта такая ўнутраная пазіцыя ў адносінах да айчыны, якая для кожнага сапраўды з’яўляецца маці. Гэтая духоўная спадчына, якою адорвае нас айчына, прыходзіць да нас праз бацьку і маці і ўгрунтоўвае ў нас абавязак гэтай pietas»9. Святы Айцец нездарма ўжывае менавіта гэтае слова, бо рietas — складанае паняцце, якое сумяшчае ў сабе (паводле слоўніка) «набожнасць, любоў, пяшчоту, адданасць, справядлівасць, дабрасардэчнасць, дабрыню, міласэрнасць». Нашы героі, апетыя ў помніках эпічнай паэзіі, — кароль Ягайла, вялікі князь Вітаўт, гетман Радзівіл, гетман Хадкевіч, — viri pii, таму яны заўсёды смела і рашуча абаранялі сваю Радзіму, але з пагардаю ставіліся да варварскіх нападаў на чужынскія землі. І ўсіх іх вяла моцная дзясніца справядлівага Пана, бо: «Хто ж гэты Кароль славы? Пан, моцны і магутны, Пан, магутны ў барацьбе» (Пс 24 (23), 8).

Прапаную чытачам «Нашай веры» два паэтычныя ўрыўкі з паэмаў «Радзівіліяда»
і «Караламахія» ў маім перакладзе.