СТРАХ БОЖЫ — ГЭТА СТРАХ ПЕРАД СУМЛЕННЕМ

Шмат што кіруе нашымі ўчынкамі ў штодзённым і грамадскім жыцці: любоў і нянавісць, зычлівасць і зайздрасць, шчодрасць і хцівасць... Не ў апошняй чарзе стаіць і страх. Той, што здольны часам і прынізіць, і зрабіць рабом (ці ахвяраю) чыёйсьці нядобрай, патаемнай задумы, і падштурхнуць да неадэкватных паводзінаў. А ці можа быць страх пазітыўным, ачышчальным? Як трактуецца гэтае неадназначнае паняцце Касцёлам і Святым Пасадам? Пра гэта нашая размова з пробашчам віцебскай парафіі Езуса Міласэрнага кс. Тадэвушам Кахановічам.

 
— Дык як, на Ваш погляд, ксёндз Тадэвуш, пачуццё страху можа мець пазітыўны ўплыў на чалавека?

— Гэта такое няпростае пытанне, як і тлумачэнне матываў нашых учынкаў наогул. Мяркую, усё залежыць ад таго, якія з каштоўнасцяў маюць для нас найбольшае, прыярытэтнае значэнне. Відавочна адно: страх, жадаем мы таго ці не, уплывае на нашую свядомасць. Як і відавочна тое, што гэты ўплыў можа быць як пазітыўны, так і негатыўны. Ён пазітыўны, калі скіроўвае нас да добрых, мудрых паводзінаў, да жадання пазбегнуць небяспекі, што нясе з сабою цывілізацыя «смерці». Напрыклад, маецца на ўвазе страх маладога чалавека за стан уласнага жыцця і здароўя, які адварочвае, засцерагае яго ад ужывання наркотыкаў, ці спажывання таго ж алкаголю, ці здзяйснення нейкіх іншых адмоўных учынкаў, якія вядуць да маральнай дэградацыі, страты годнасці, а часам і жыцця. Гэта страх парушэння Божых запаведзяў, і ўплыў яго на нашу свядомасць — пазітыўны, бо такі страх выхоўвае ў нас «імунітэт» да негатыўных з’яваў. У многіх сітуацыях страх увогуле з’яўляецца адзіным варыянтам пазбегнуць жыццёвых непрыемнасцяў, у якія трапляе чалавек у выніку памылковага выбару і, вядома, іх наступстваў.

Аспект пазітыўнага ўплыву страху на ўчынкі мае асаблівае значэнне тады, калі сістэма каштоўнасцяў чалавека (як правіла, маладога) яшчэ не сфармавалася, бо ён, страх, якраз у першую чаргу і спрыяе фармаванню негатыўнага стаўлення да пагрозы маральным і экзістэнцыйным каштоўнасцям.

У якасці негатыўнага прыкладу страху можна разгледзець сітуацыю, калі страх вынікае з элементарнай боязі чалавека прызнацца ў дрэнным учынку, у дачыненні да чагосьці дрэннага і непрыстойнага. Такі страх змушае нас падманваць, адмаўляць уласную віну і пераносіць адказнасць за яе на іншых.

 
— З біблейскіх часоў вядома паняцце «страху Божага».

— Правільней будзе казаць не страху, а боязі. Сапраўды, усё Святое Пісанне заахвочвае нас практыкаваць боязь Божую, якая з’яўляецца дарам Святога Духа, «пачаткам мудрасці» (пар. Пс 111). Але такая боязь грунтуецца хутчэй на пашане да Бога, што вядзе да адцурання ад Яго і да парушэння Яго запаведзяў. Боязь Божая — гэта тое, што павінна дапамагаць нам адгукацца на таямніцу Божага айцоўства і на сэнс Яго «выпраменьвання». Евангелле абвяргае паняцце Пан — нявольнік, якое ўкаранілася ў нашай свядомасці, і замяняе яго паняццем Айцец — Сын. На жаль, гэты прыклад прыязнасці і любові, якая выяўляецца ў адносінах Айцец — Сын, знішчыў грэх, даводзячы да барацьбы з Богам, да фальсіфікацыі Яго асобы, Яго вобразу ў нас, да знішчэння айцоўскай любові, вяртаючы нашу свядомасць да паняцця Пан — нявольнік. І гэта не толькі рэаліі сённяшняга часу. Чалавек ва ўсе часы, кіруючыся фальшывай філасофіяй, хацеў быць Панам, панаваць па-над усім. Іншымі словамі, ён хацеў бы заняць месца Бога, усталёўваць уласны парадак у свеце, што часта вядзе да бедаў і няшчасця. Каб такога не адбылося, патрэбная боязь Божая, мудрасць сэрца і розум, паслухмяны Богу. Боязь Божая не з’яўляецца для нас дэструктыўнай, не паралізуе нашай волі, а, наадварот, ратуе, дапамагае чалавеку вярнуць тое, што было страчана ў выніку грэхападзення, асабліва праўду пра сябе, сваю годнасць і вартасць у вачах Бога.

 
— Ці можна паставіць знак роўнасці паміж бояззю Божай і сумленнем?

— Можна, калі добра разумець сутнасць і аднаго, і другога. У псіхалогіі першую канцэпцыю маральнага страху (сумлення) распрацаваў нямецкі псіхааналітык Зыгмунд Фрэйд. Маральны страх, паводле Фрэйда, — гэта страх, крыніца якога знаходзіцца ў дзейнасці або ў жаданні да дзейнасці, неадпаведнай прынятай самім сабою, хоць і навязанай грамадствам сістэмай каштоўнасцяў. Па меры развіцця чалавека памкненні і імпульс сілы Id (Яно) і Ego (Я) падпарадкоўваюцца абмежавальнаму кантролю Superego (сумлення — ідэалу Я), інстанцыі, якая стварае нормы, забароны, сістэму каштоўнасцяў, а таксама тое, за што нас з дзяцінства любяць, прызнаюць, прымаюць. У разуменні Фрэйда сумленне і яго несвядомая частка (Superego) павінны дзейнічаць на падставе страху, які быў бы своеасаблівым пакараннем за парушэнне маральнага парадку, у той час як унутраны спакой, пачуццё ўнутранага ладу было б узнагародаю за яго захаванне.

Хрысціянскае разуменне сумлення вельмі набліжана да таго, што сцвярджае псіхалогія, хоць не заўсёды ў ёй ёсць месца для Бога. Навука яшчэ баіцца звышнатуральнасці і адкрыцця для аб’яўленай Праўды.

Вяртаючыся да нашай тэмы, трэба сказаць, што сумленне з’яўляецца голасам Бога ў нас, які падказвае нам, што добрае, а што дрэннае, што дабро мы павінны пазнаваць, любіць і рабіць усё, каб пазбягаць зла. Крытэрый дабра і зла вызначаюць дзесяць Божых запаведзяў і дзве запаведзі любові. Сумленне — гэта таксама «суддзя» нашых учынкаў, які ўзнагароджвае за ўчыненае дабро (тады мы адчуваем радасць, шчасце) і карае нас за зло (адчуваем «дакоры сумлення», боль душы). Сумленне з’яўляецца сведкам нашых учынкаў, а гэта значыць, што мы ніколі нічога не робім самі.

Найбольш знішчальнае для чалавека тое, што ён жыве наперакор сумленню, наперакор перакананням і каштоўнасцям, якія служаць нашаму развіццю і дабру, і ў рэшце рэшт наперакор Божай волі.

Непаслухмянасць голасу сумлення роўная пагардзе да самога Бога і Яго запаведзяў. Сумленне не знішчае нашай свабоды (гэта папераджальны голас). Яно практычна дапамагае нам прыняць выбар: вырашыць праблемы згодна з Божаю воляю і праўдаю пра нас саміх. У гэтым сэнсе сумленне, гэтак жа як і боязь Божая, вядзе нас да крыніцы Божай мудрасці, да «бляску праўды», аб’яўленай у 10-ці запаведзях і ў праве любові да Бога і да бліжняга. А адбываецца гэта ўсё праз садзеянне Духа Святога, які прабывае ў нас і дзейнічае, калі мы не заглушаем Яго натхнення і можам у цішыні распазнаць яго намеры.

 
— Што такое боязь Божая ў штодзённым і грамадскім жыцці?

а) Індывідуальны аспект

Ужо першыя дні жыцця дзіцяці і яго эмацыйныя стасункі з маці становяцца вырашальнымі ў тым, ці стане для нас свет, у якім мы жывём, варожым, небяспечным або прыязным, добрым, пазітыўным. Гэта любячая маці перадае дзіцяці, «малако і мёд», гэта значыць забяспечвае першыя патрэбы дзіцяці такія, як ежа (малако) і пачуццё бяспекі, радасці жыцця і шчасця (мёд). Аднак цяжка выхаваць дзяцей так, каб цалкам абараніць іх ад зла, каб яны нічога не баяліся, не ўяўлялі небяспекі і выбіралі толькі дабро. Напэўна, гэта немагчыма.

Час росту, маладосці — гэта час фармавання сістэмы каштоўнасцяў, маральнай пазіцыі адносна многіх з’яваў або паводзінаў, якія мы ацэньваем як добрыя або дрэнныя, вартасныя або шкодныя, правільныя або недапушчальныя (небяспечныя). Гэтыя ацэнкі і выбар суправаджаюць няўпэўненасць, рызыка памылкі, страх за сваю будучыню.

Пад гэтым страхам (боязь Божая, маральны страх) мы будзем разумець негатыўны эмацыйны стан і стан перажывання; пачуццё віны (кары), звязанай з суб’ектыўнаю ацэнкаю разыходжанняў паміж сістэмаю прызнаных каштоўнасцяў і прагрэсам або супярэчнасцю рэалізаваных каштоўнасцяў з захаваннем адобраных грамадствам; пачуццё небяспекі або ўсведамленне пагрозы асноўных персанальных і экзістэнцыйных каштоўнасцяў (напр., годнасці асобы, маральнага дабра, жыцця, здароўя, любові, свабоды і г.д.), згодна з якімі існуе маральны абавязак прызнання і пашаны; напружанне паміж тым, «кім я ёсць» і тым, «кім я павінен быць» з пункту погляду сэнсу свайго жыцця, маральнага, рэлігійнага пераканання або рэалізацыі ўласнага развіцця.

Існаванне і паглыбленне маральнага рэлятывізму і грамадскага «ганьбавання» маральных каштоўнасцяў часта не спрыяе выпрацоўцы ў моладзі адпаведнай сістэмы каштоўнасцяў, якімі можна было б кіравацца падчас штодзённага выбару, фармавання правільных маральных пазіцый і адказнага погляду (думкі, меркавання) адносна аб’ектыўнага маральнага дабра.

Таму боязь Божая можа нагадваць нам пра адказнасць за сваё жыццё, пра яго каштоўнасць, мэты і іх рэалізацыю. Яна таксама будзе правакаваць нас усведамляць тое, чаго хоча ад нас Бог, і супастаўляць сваё жыццё з Яго планамі адносна нас. Боязь Божая можа быць абуджэннем да больш глыбокага пазнання сэнсу свайго жыцця, заданняў, абавязкаў і небяспекі вакол нас.

Гэта небяспека можа датычыць фізічнага жыцця (пагрозы смерці), псіхалагічнай экзістэнцыі (страты свабоды, сэнсу жыцця) або іншых каштоўнасцяў, якія асоба атаясамлівае з уласнай экзістэнцыяй (напр., каханне, павага, здароўе і г.д.).

Адчуванне такой боязі Божай, страху, дазваляе разважаць над уласным жыццём, над яго падзеямі і праявамі. Гэта можа дапамагчы нам заўважыць маральны крызіс, непарадак у нас саміх, у нашых паводзінах, якія не адпавядаюць прынятай намі самімі сістэме каштоўнасцяў і парушэнне якіх звязана з пакараннем, пачуццём сораму і віны.

Гэтая боязь (страх сумлення) можа вынікаць як з пачуцця віны, з апасення перад падманам, знеслаўленнем, здрадаю, так і са страху перад праўдаю і рызыкаю, якіх яна патрабуе. Страх таксама можа быць страхам перад пакараннем, пагібеллю і смерцю душы. Страх, які нараджаецца ў сумленні і ўяўленні, праяўляецца ва ўсведамленні, што чалавек здольны да нявернасці ў адносінах да сябе і бліжніх, што ён жыве падманам, можа стаць творчым і такім чынам уплываць на перамену нашага жыцця.

б) Грамадскі аспект

Страх сумлення (маральны) таксама можа трактавацца як інтэрналізаваны грамадскі страх, які па сваёй сутнасці складаецца з дзвюх групаў: знешняй (грамадскага люстэрка) і ўнутранай (інтэрналізаванага сумлення). Яны выконваюць вырашальную ролю ў стварэнні маральнага парадку, г.зн. найвышэйшай іерархіі каштоўнасцяў, якой карыстаецца чалавек у штодзённым жыцці, паводзінах і грамадскіх стасунках.

У шырокім значэнні гэтага слова грамадскі страх праяўляецца ў антыцыпацыі (прыняцці) негатыўнай грамадскай ацэнкі нашых няправільных або амаральных учынкаў, якія парушаюць грамадскі парадак і бяспеку, права і дабро іншых людзей.

Чалавек павінен непакоіцца пра якасць жыцця ў праўдзе, пра тое, як справіцца з заданнямі, як не сказіць аўтэнтычнага сведчання таго, кім ён ёсць. Усведамленне таго, што чалавечае ў чалавеку вядзе да адчування сапраўднага чалавечага страху і боязі за сваю ўласную веліч і сапраўдную чалавечую каштоўнасць.

Вера ў Бога, Яго любоў да чалавека, усведамленне ўласнай тоеснасці і годнасці прымушаюць чалавека задумацца над уласнымі адносінамі з Створцам, над сваёю будучыняй (у сям’і, грамадстве), мэтамі яго імкненняў, жаданняў, а таксама над сэнсам жыцця.

Гэтыя каштоўнасці вельмі важныя ў працэсе быцця і станаўлення чалавека, цалкам сталага і адказнага за стан свайго жыцця. Самую галоўную ролю ў развіцці чалавека выконваюць экзістэнцыйныя, духоўныя, этычныя (вышэйшыя) каштоўнасці, якія вядуць да перажывання трывогі і страху за сэнс гэтага свету і становяцца прычынаю таго, што чалавек больш прыстасоўваецца да свайго асабістага ідэалу, чым да штодзённай звычайнай рэчаіснасці.

Аднак калі чалавек пасіўна прыстасоўваецца да асяроддзя, жывучы згодна з навязанымі праз штодзённыя ўчынкі або «дрэннае акружэнне» нормамі, тады, выкарыстоўваючы тэрміналогію Хайдэгера, яго экзістэнцыя становіцца несапраўднаю і набірае форму экзістэнцыі «жывуць» (das Man), а не «я жыву». Несапраўдная экзістэнцыя — гэта ўцёкі ад праўды пра самога сябе і страта рэфлексіі над станам уласнага існавання. Толькі экзістэнцыйны страх вызваляе чалавека ад панавання «іх», бо тлумачыць яму яго свабоду і адказнасць, а таксама прымушае яго заняць у экзістэнцыі аўтэнтычнае становішча.

Гэта ўсё павінна стаць штуршком для творчай перамены свайго жыцця ў лепшы бок, для паглыблення сваіх асабістых стасункаў з Богам, для жыцця ў праўдзе і для вернасці больш высокім каштоўнасцям, чым зямныя. Такіх каштоўнасцяў і мэтаў мы не можам згубіць, страціць або змарнаваць, бо тады мы згубім саміх сябе і згубім шлях да сапраўдных Шчасця, Дабра, Любові і Спакою, якія мы атрымалі ад Бога ў Яго Валадарстве.

 
— Незалежна ад учынкаў чалавека суд Божы, які чакае яго напрыканцы, — страшны суд. Чаму?

— Больш ранняя каталіцкая тэалогія, асабліва сярэднявечная, паказала канец свету як dies irae, г. зн. дзень гневу Пана, бязлітасны суд над светам і грэшным чалавекам. Гэта быў дзень пакарання, якое выклікала страх перад пеклам. Таму на крыжах, абразах, помніках мы бачым шмат перасцярогаў, папярэджанняў (напр., «Збаў сваю душу», «Бог цябе бачыць!», «Час бяжыць — чакае вечнасць» і г.д.). Сам Езус у Евангеллі шмат разоў казаў пра канец свету, пра суд і «справаздачу» кожнага чалавека са свайго жыцця на зямлі.

Чалавек і сёння не перастаў быць бедным грэшнікам, але ў сучаснай тэалогіі аб апошнім судзе большы акцэнт зроблены на Божую любоў і міласэрнасць, чым на страх перад Божым пакараннем. Нас чакае асуджэнне паводле любові да Бога і да бліжняга. Мы павінны больш спадзявацца на ўзнагароду, чым на пакаранне, але тое, што мы атрымаем, залежыць ад нашых учынкаў, ад таго, чаго было ў нас больш: дабра або зла, любові або эгаізму, праўды або ілжы і г. д. Мы павінны жыць так, каб заслужыць узнагароду, каб усё атрымаць, а не страціць. Мы ведаем, што нас асудзяць справядліва. Аднак гэта можа быць страшны і трагічны суд для тых, хто не хацеў жыць так, як вучыць нас Бог, хто насміхаўся з Яго запаведзяў і крыўдзіў бліжніх. Гора нам, калі мы выбіраем жыццё без Бога, прабываем у граху і не хочам навярнуцца. Калі тут, на зямлі, Бог і Яго міласэрнасць нам не патрэбныя, яны не дапамогуць нам і ў хвіліну смерці. Тады можа быць страшны суд і не толькі суд, нас чакаюць вечныя мукі, г. зн. вечнае адлучэнне ад Бога, Любові і Шчасця. Цяжка сабе ўявіць і зразумець, што нас чакае пасля смерці? Дзе, або лепш сказаць, з кім, мы будзем жыць, з Богам у небе ці з сатаною ў пекле? Многія людзі не думаюць пра гэта, іх цікавяць «больш важныя» справы, чым жыццё вечнае.

 
— Ці з’яўляецца вера дапамогаю чалавеку ў пазбаўленні ад страху? Калі так, то ці можна сцвярджаць, што страх перад Богам — адзіны пазітыўны страх, які дазваляе нам вызваліцца ад іншых страхаў?

— Чалавек сам ніколі не вызваліцца ад пачуцця страху. Пакуль мы жывём на свеце, пакуль існуе зло, мы будзем баяцца. Аднак дзякуючы блізкасці да Хрыста, мы можам не столькі перамагчы страх, вызваліцца ад яго, колькі зменшыць яго негатывы, дэструктыўны ўплыў на наша жыццё. Страх надалей будзе прысутнічаць у нас, але ён не будзе паралізаваць нашую свядомасць, волю і дзейнасць. Гэта нялёгкая справа. Чым больш мы будзем давяраць Богу, верыць у Яго клопат пра нас, у Яго апеку, тым менш будзем баяцца за сябе. Ян Павел ІІ напісаў у кнізе «Пераступіць парог надзеі», што «моц Хрыстовага крыжа і ўваскрасення заўсёды большая за ўсялякае зло, якога чалавек можа і павінен баяцца» (с. 153). Тут існуе таксама дзіўны парадокс: «Каб вызваліць сучаснага чалавека ад страху перад самім сабою, перад светам, перад іншымі людзьмі, перад сіламі гэтага свету, перад сістэмамі, перад усім тым, што ёсць сімптомам нявольніцкага страху перад тою вышэйшаю сілаю, якую веруючы чалавек называе Богам, трэба ад усяго сэрца жадаць, каб гэты чалавек насіў і развіваў у сваёй душы тую боязь Божую, у якой — пачатак мудрасці» (157–158).

Затое найбольш дасканалым спосабам фармавання сваёй чалавечнасці з’яўляецца жыццё ў праўдзе і любові з Богам, любові да сябе самога і іншага чалавека. «У любові няма страху, але дасканалая любоў праганяе страх, бо ёсць з-за боязі перад пакараннем; хто баіцца, той недасканалы ў любові» (1 Ян 4, 18). Аднак ці можа чалавек адкрыцца на такую любоў і так любіць? Калі не, страх будзе суправаджаць яго да канца жыцця, нагадваючы, што яно несапраўднае, што няма ў ім Любові, Любові да ўсяго, што добрае.

 
— Але ж страх перад Богам можна выкарыстаць у дрэнных мэтах...

— Думаю, што хутчэй адсутнасць боязі Божай вядзе да зла, грэшнага жыцця, чым страх перад Богам. Хто паважае і любіць Бога, у каго ёсць боязь Божая і «пачатак мудрасці», той не будзе рабіць зла бліжнім. Мудры чалавек не выкарыстае сваёй улады, сілы або аўтарытэту супраць іншых, не будзе іх прыніжаць або нажывацца на чужым горы, слёзах ці слабасці. Аднак ёсць і такія людзі, якія страцілі гэту боязь Божую і чуйнасць сумлення. Гэта могуць быць нават інтэлігентныя людзі, але калі яны злосныя і прымітыўныя, то нават страх ім не перашкодзіць рэалізаваць свае эгаістычныя імкненні або планы. Такія людзі без сумлення, без усялякага сораму вельмі небяспечныя. Іх дзёрзкасць, смеласць, высакамернасць могуць прывесці да легалізацыі ўсялякага зла, тэрарызму, насілля, наркаманіі, парнаграфіі, прастытуцыі, гомасексуалізму, абортаў, эўтаназіі і г.д. Кожная такая дзейнасць — дурнота і шкода, з-за якой пакутуюць людзі. Так лёгка можна знішчыць усё, што добрае, прыгожае, чыстае і высакароднае, а нанава аднавіць гэта вельмі складана.

На жаль, людзі часам маюць спакусы большыя, чым страх і сорам, таму яны выбіраюць дрэннае жыццё, ігнаруючы сапраўднае дабро. Шкада, што так адбываецца, бо часу, каб апамятацца, раскаяцца, навярнуцца, можа ўжо і не быць.