Янка Купала. Літаграфія Міколы Купавы.

Паводле кнігі Быцця, Божае светастварэнне пачынаецца з размежавання паміж святлом і цемрай, якія пазней набылі сімвалічныя сэнсы быцця і небыцця, жыцця і смерці, дабра і зла, Раю і пекла. Паслухаем аповед пра пачатак зямнога жыцця ў перакладзе беларускага першадрукара і хрысціянскага асветніка Францішка Скарыны: «Вначале сотвори Бог Небо и Землю. Земля же бе неплодна и неукрашенна. И тьмы были поверху бездны. И Дух Божи ношашеся поверху вод. И рече Бог: Да бусть свет, и бисть свет. И виде Бог свет, яко добро, и разлучи Бог межи светом и межи тьмою, и нарече свет день и тьму — нощ. И бысть вечер, и утро — день один. Тако совершишеся небеса и земля, и все украшение их» (Бц 1, 1–8; 2, 1).

Паводле той жа кнігі Быцця, у іерархіі Божага тварэння зямлі чалавек пастаўлены на яе верхавіне. «І стварыў Бог чалавека паводле свайго вобразу, паводле Божага вобразу стварыў яго, стварыў мужчыну і жанчыну. (...) І пасадзіў Бог Рай у Эдэме на ўсходзе, і змясціў чалавека, якога стварыў. І выгадаваў Пан Бог з зямлі кожнае дрэва прыемнае з выгляду і добрае ў ежу, і дрэва жыцця пасярод Раю, і дрэва спазнання дабра і зла (...) І наказаў Гасподзь Бог чалавеку, кажучы: з кожнага дрэва ў садзе ты будзеш есці; а з дрэва спазнання дабра і зла не еш з яго; бо ў дзень, калі ты пакаштуеш яго, смерцю памрэш» (Бц 1, 27–28; 2, 17).

Дарэчы, да Сусветнага патопу чалавек і ўсе створаныя Богам жывыя істоты былі вегетарыянцамі (Бц 1, 29–30). Сутнасная розніца паміж чалавекам ды іншым «усякім дыханнем» была ў тым, што чалавек спрадвеку быў надзелены боскімі атрыбутамі — свабодай волі і, як вынікам свабоды, здольнасцю выбіраць паміж дабром і злом. У Старым Запавеце гэты прарыў чалавека да пазнання і свабоды сімвалічна раскрыты як драма першароднага граху, адхілення ад Божай запаведзі («А з дрэва спазнання дабра і зла не еш з яго...»). У аспекце Новага Запавету пазнанне і свабода волі — гэта спрадвечныя боскія дары чалавеку. Яны ўзнімаюць чалавека на вяршыню зямнога быцця. Аднак свабода і пазнанне могуць быць выкарыстаны не толькі для дабра, але і для зла. Не толькі для райскай дабрадаці, але і для смертаноснага пекла. Пра пакуты пазнання і драму яго наступстваў дакладна гаворыцца ў кнізе Ёва: «Так, не з пылу выходзіць гора і не з зямлі вырастае бяда; але чалавек нараджаецца на пакуту, як іскры, каб паднімацца ў гору» (Ёв 5, 6–7).

Бо пазнанне ёсць прарывам ад матэрыі да духоўных сутнасцяў, немагчымым без балючага перамянення, без адрыву ад інерцыі цялеснай матэрыі, без неэканомнай затраты энергіі і сілы для адрыву ад інерцыі плоцевага, матэрыяльнага быцця. Да таго ж, чалавек як асоба і чалавецтва як супольнасць нясуць адказнасць за нялёгкі, нярэдка драматычны выбар паміж дабром і злом. Бо чалавек без духоўнага перамянення носіць у сваёй душы свой рай і сваё пекла. І, на бяду, не заўсёды робіць правільны выбар у жыцці.

У біблейскай гісторыі гэтая драма людскога жыцця адбываецца ад сакральнага часу страты чалавекам гэтага старазапаветнага Раю ў вобразе ідэальнага Саду-Эдэму да Апакаліпсісу-разбурэння грэшнага свету і яго духоўнага пераўтварэння ў вобразе абгароджанага золатам і каштоўнымі каменнямі горада — Новага Ерузалема. Райскія матывы сімвалічна пазначаны вобразамі Святой Гары (Сіён), лесвіцы ад Зямлі да Неба, урэшце — храмам.

У народным побыце — у вобразах акружанага плотам уласнага дома, роднай сялібы, «роднага кута» ў родным краі, шляхецкага фальварку. У рамантычных паэзіі і жывапісе — некранутага кутка прыроды. Біблейскае найменне Эдэма Рай пазначана ў старагрэчаскай мове тэрмінам Paradeiosos — ад персідскага — адусюль адгароджанае месца. У заключных раздзелах Апакаліпсіса Новы Ерузалем адгароджаны ад грэшнага свету (Ап 21, 1–27; 22, 1–21). Аід — падземнае царства, беларускае — Апраметная, польскае pieklo — смала, лац. locus infernus — ніжняе месца — антыпод Раю, месца пакарання грэшнікаў, якое ў хрысціянскай культуры асацыіруецца з мукамі душы і цела, смерцю, вечнай цемрай. Адпаведна райскія матывы сімвалізуюць жыццё як дар Божы, свабоднае ад утылітарнасці ўспрымання быцця. У хрысціянстве Рай — уваскрасенне, адраджэнне для новага жыцця. Містыка Раю захапляе хрысціянскіх вернікаў на Вялікдзень — Уваскрасенне Хрыстова. Яно — усеагульнае дараванне грахоў і надзея на вечнае жыццё з Богам. Пра тайну ўваскрасення кажа апостал Павел:

«Калі тое, што тленнае, апранецца ў нятленнасць, а тое, што смяротнае, апранецца ў бессмяротнасць, тады споўніцца напісанае слова: Перамога паглынула смерць. Смерць, дзе тваё джала? Пекла, дзе твая перамога?» (1 Кар 15, 54–55). Здаўна ў беларускім народзе захаваўся фалькларызаваны велікодны гімн, які заканчваецца вобразам адкрытага для вернікаў Раю: «У царквах лікуйце, у дамах, // Нам жызнь адкрыта ў небесах...».

У эпічнай паэме А. Дантэ «Боская камедыя» (1306–1318) геніяльна падсумаваны эліністычныя і сярэднявечныя вопыты мастацкага ўвасаблення гэтай тэмы. На памежжы эстэтычных уяўленняў позняга Рэнесансу і барока ствараўся эпас Джона Мільтана «Страчаны рай» (1667) і «Вернуты рай» (1671) — паэтычная інтэрпрэтацыя Бібліі ад кнігі Быцця да апакаліптычнага перамянення Космасу і чалавека.

Новая беларуская літаратура развівалася ў эпоху ХІХ–ХХ стст., арыентаваных на свецкую культуру і эстэтычнае пазнанне грамадскага быцця свайго народу. У творах беларускіх пісьменнікаў няшмат прамых запазычанняў з Бібліі і тэалогіі. Біблейскія сюжэты і матывы набылі ў іх значэнне архетыпаў і сімвалаў мастацкага асэнсавання гістарычнага і тагачаснага быцця народу і свайго асабістага лёсу.

Першым тут быў Адам Міцкевіч. Яго эпічная паэма «Пан Тадэвуш» (1834) — мастацкая сублімацыя тугі па Радзіме, ператвораная ў паэтычныя вобразы былога шляхецкага раю. А драматычная паэма «Дзяды» — гэта элегічныя ўспаміны дзіцячага і юнацкага раю на Наваградчыне, кароткі супакой душы ад пякельных перажыванняў — страты роднага гнязда і фатальнай незваротнасці былога шчасця. Пазней паслядоўнік Адама Міцкевіча, першы перакладчык на беларускую мову паэмы «Пан Тадэвуш» Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, скажа ў пралогу да сваёй паэмы «Люцынка, альбо Шведы на Літве» (1861):

Божа наш! Ты шыбануў на зямлю чалавека, І няшчасця бярэмя і шчасця ад веку Ты прызначыў яму, выганяючы з Раю, Як жа ў смутак душы яго любасць да краю Ты ўліў? І чаму ён ля роднае нівы Адчувае і вольным сябе і шчаслівым?1 (Пераклад з польскай мовы С. Дзяргая.)

У творчасці Янкі Купалы (Івана Дамінікавіча Луцэвіча, 7.07.1882–28.06.1942) з найбольшай дасканаласцю выявілася эсхаталогія беларускай народнай душы, глыбокае адчуванне хуткаплыннасці і непаўторнасці зямнога жыцця чалавека, гістарычная і сацыяльна-палітычная драма народа і спрадвечная мара пра дасканалае жыццё на зямлі. Тэмы быцця і небыцця, смерці і ўваскрасення, заняпаду роднага краю і надзея на яго нацыянальнае і духоўнае адраджэнне, пакутніцтва і радасны экстаз жыцця чалавека, сацыяльная несправядлівасць і непазбежнасць хрысціянскага абнаўлення грамадства дамінуюць у Купалавай паэзіі, драматургіі і публіцыстыцы.

Тры фактары абумовілі дамінаванне эсхаталагічных — пякельных і райскіх — матываў у творчасці нашага паэтычнага генія. Спачатку — трагедыя роднай сям’і. Дачасна памёр бацька вялікай сям’і Дамінік Луцэвіч (14.05.1902), а восенню таго ж года за адзін тыдзень памерлі малыя брат Казімір, сёстры Гэля і Сабіна ў засценку Гайна Слабадская (цяпер Лагойскі раён). Другая драма — гістарычная: лёс роднай Беларусі, якая ў паэтычным уяўленні паэта паўставала евангельскім Лазарам Бедным, пакрыўджаным багатымі суддзямі і братамі. Урэшце, тут быў яшчэ апасродкаваны ўплыў польскай эсхаталагічнай паэзіі, асабліва Адама Міцкевіча і мадэрнісцкай літаратуры пачатку ХХ ст.

Мастацкія, міфа-паэтычныя вобразы і сімвалы жыцця, смерці і ўваскрасення беларуса-чалавека і яго Бацькаўшчыны ў паэзіі Купалы вар’іраваліся на этапах яе развіцця. На першым этапе, пачынаючы з польскамоўных вершаў (1903– 1906 гг.), дамінавалі інфернальныя матывы, пякельныя вобразы. Так, напрыклад, у санеце «Беларус» («Bieіarusin»):

Patrzę: ot się toczy jakiś cień zmarniały, Licha siermięga z chudych bark opływa, W strzępach kożucha tonie głowa siwa, A krzywe nogi wleką z lip sandali...

А ў запазычаным тэрцэце — здань смерці без надзеі на гэтым свеце:

Bogactwem jego — chata pochyła, Celem do życia — siekera i socha, A kresem cierpień — karczma i mogiła2.

Інфернальныя матывы вар’іруюцца ў элегіі «Z piosenek sieroty» («Matuś moja leży w grobie. // Nad kurganem wicher wieje, // A ja tutaj płaczę sobie, //Wspominając jej nadzieje...»). Але сіротку не пакідае надзея на нябеснае заступніцтва, яна чакае лепшай долі ад Боскай вышыні3.

У беларускім варыянце гэтай сіроцкай песні («Блудзіла сіротка па полі, // Блудзіла, шукаючы долі...», 1906) гераіня — сімвал пакрыўджанай сялянскай Беларусі — не знайшла свайго месца пад сонцам, памірае. А паэт просіць маліцца да Бога, каб «лепей сіроткам жылося» на гэтым грэшным свеце. У вершы «Над сваёй Айчызнай» Я. Купала ўслед за А. Міцкевічам звяртаецца да людзей і Неба: «Божа! гэткі свет тут // Моц стварыла Твая! // Дзе ж мой дом , дзе мой люд? Дзе айчызна мая?»4.

Мастацкае выяўленне інфернальных, або пякельных, матываў сваёй ранняй «жалейкавай» паэзіі (ад назвы першага паэтычнага зборніка «Жалейка», 1908 г.) Янка Купала падсумаваў у драматычнай паэме «Адвечная песня» (1908 г., апублікавана асобным выданнем у 1910 г.). Паэтычнай прэлюдыяй да гэтага твора быў верш «Разлад» (1907). Паэт з горкай іроніяй намаляваў зямное грамадска-палітычнае пекла, дзе пераблытана дабро і зло, а «Няпраўда праўду акялзала, // І едзе людзкасці па спіне». І, як вынік: «Адзін чорт весел, зубы скаліць, // Загаціў пекла да варотаў; // Рад шэльма: польку з ведзьмай валіць... // Такі разлад — яго работа!»5.

Драматычнымі паэмамі «Адвечная песня» і «Сон на кургане» (1912) Янка Купала пачаў самабытную мадэрнісцкую плынь у беларускай літаратуры. Наш паэт разам са сваімі папярэднікамі і сучаснікамі (Г. Ібсен, М. Метэрлінк, С. Пшэбышэўскі) аказаўся прадвеснікам філасофіі экзістэнцыялізму або яе папярэдніцы — «філасофіі жыцця», раскрыў драму канечнага існавання чалавека ў спрадвечным быцці, драму людской асобы ў Левіяфане імперыі, свабоднай волі ў сістэмах жорсткай дэтэрмінацыі — прыроднай і сацыяльнай. У драме-містэрыі «Адвечная песня» ўдзельнічаюць касмічная і прыродная алегорыі (Жыццё, Голад, Холад, Вясна, Лета, Восень, Зіма), абагуленыя сацыяльна-функцыянальныя і абрадавыя тыпы (Пастушок, Матка, Сват, Свацця, Малады, Маладая, Араты, Падарожны, Бацька, Сын, Хор), міфалагічная персаналізацыя спрадвечнага Кону (Доля, Бяда, Жыццё, Смерць).

Паэт пераважна драматычных і трагічных успрыманняў быцця, Янка Купала ў «Адвечнай песні» таленавіта раскрыў пякельныя бакі зямнога жыцця беларускага селяніна на ўскраіне Расійскай імперыі. Лаканічныя эпізоды яго маладосці, абрады вяселля, хрэсьбінаў — толькі кароткія інтэрмедыі ў жыццёвай драме, напамінанне пра страчаны Рай. Пра гэта напамінае Хор: «Рэдкі смехі і пацехі, // Часты слёзы і бяда...». Памірае Мужык не натуральнай смерцю ад збытку гадоў, а гвалтоўна, забіты падсечанай хвойкай. Напамінак усім жывым: смерць прыходзіць нечакана, бо ўсё жывое на зямлі — над безданню небыцця, куды падае, калі рвецца нітка яго жыцця. Эпілог гэтай беларускай містэрыі сведчыць пра зямное пекла. З царства смерці ўстае цень Мужыка, каб даведацца, ці лепш за яго жывуць патомкі. Алегорыі Бяда, Голад, Холад, Доля хорам адказваюць яму: «Не зломлены к шчасцю вароты, // Слязы не ўбыло — прыбыло (...). Завалены сцежкі к прасвету, // Крыжамі бясчасных магіл...». І апошнія словы паўстаўшага з Апраметнай селяніна: «Раскрыйся нанова, магіла: // Страшней цябе людзі і свет»6.

Другая драматычная паэма Янкі Купалы «Сон на кургане» (1910) апублікаваная ў альманаху «Маладая Беларусь» (1912) і асобным выданнем прысвечана «памяці свайго бацькі і брата». На ўзроўні хрысціянскіх архетыпаў гэты твор — аб трагедыі страчанага Раю і нязнойдзенага Раю. На ўзроўні нацыянальным яна сімвалізуе пошук беларусамі страчанай Бацькаўшчыны, трагічны разлад паміж духоўна абуджанай элітай і большасцю народа, які страчвае нацыянальныя ідэалы ў імперскім рабстве. Тут ёсць цікавыя сюжэтныя і кампазіцыйныя паралелі з «Боскай камедыяй» Дантэ, аб чым ужо гаварылася ў папярэдніх публікацыях нашага часопіса7. Пошукі героем драмы Самам (алюзія на лёс самаго паэта) скарбаў на зруйнаваным замчышчы — гэта сімвалічны матыў агульналюдскі (пошукі страчанага Раю) і нацыянальны (шуканне страчаных скарбаў Бацькаўшчыны, яе былога «залатога веку»).

Апакаліптычныя матывы ў гэтым творы пачынаюцца сутычкамі героя з антаганістам Чорным — увасабленнем Д’ябла, сусветнага зла ў вобразе сатаны, а ў маналогах — у характэрным для Купалы вобразе чырвонай расы:

Толькі чырвоная ўсюды раса, Толькі к няўдачам дарога. Га2дзіны ўюцца вяроўкай ля ног, Смокчуць кроў з жылаў піяўкі. К Богу звярнуўся — маўчыць нема Бог, Сцелючы ў пекле прылаўкі...

У матывах аб богапакінутасці, смерці прадчуваецца апакаліптычная катастрофа краіны. У сімвалічным сне герой шукае скарб — ключы да райскай гармоніі: ён у сне пабываў у пекле, дзе золата пераліваецца агнём і кроўю, душы нябожчыкаў пакутуюць ад успамінаў пра зямныя нягоды, а відмы-касцятрупы паўтараюць толькі адзін матыў: «Цемра тут закон і права!». Урэшце, карціна пажару — гэта разгорнутая метафара канца свету. Ва ўсялякім выпадку — Апакаліпсіс на лакальным узроўні.

Апакаліптычныя відмы і карціны ў новых варыянтах паўтараюцца ў заключным акце драмы («У шынку»), але тут дамінуе заклік да сацыяльнага і духоўнага абнаўлення ў песнях Сама, які прыняў на сябе вобраз евангельскага Лазара Беднага і адначасова беларускага вандроўнага лірніка. Выратаванне Бацькаўшчыны не прыйдзе само па сабе, без нашых намаганняў. Пра гэта — іранічныя песні Сама:

А калі ж к нам рыцар важны Прыплыве Дунаем з княжнай? Нас падыме, заахвоціць, К лепшай славе і рабоце? (...) А калі ж наклеплем косы На чырвоныя на росы? (...) Лірнік Лазар ходзіць, плача І ніхто яго ня бача...

Следам за драматычнымі паэмамі, пранікнутымі апакаліптычнымі вобразамі, інфернальнымі матывамі, паэт напісаў два творы, дзе дамінуюць райскія сюжэты і матывы. Спачатку быў верш «Абдымі...» (1911–1912 гг.), дзе ёсць алюзіі на заключны раздзел Дантавай «Боскай камедыі». Гэта — палёт закаханых скрозь зорнае неба да нябеснага Раю:

Абнімі ты мяне, маладая, Абніманнем гарачым, агністым, Дый памчымся ад краю да краю Вольнай думкай па свеце цярністым. У дзень вясёлы мы сонцам пякучым Заіскрымся ў нябесным прасторы, З ветрам-сокалам душы заручым, У пушчу-лес упляцём загаворы...

Любоў і каханне — райскі дарунак людзям у зямным жыцці. Яны — Божы дар, які будзе спрадвечна, перажыве касмічныя і апакаліптычныя катастрофы. Любоў раскрывае чалавеку райскі аспект быцця на зямлі. У вершы Я. Купалы яна перамагае ўсе пякельныя мукі зямнога недасканалага быцця, адкрывае перашаствораную красу чалавека і ўсяго прыроднага наваколля.

Тым жа часам Я. Купала напісаў сваю паэму «Яна і Я», дзе глыбока выявіў сутнасць духоўнага і пачуццёвага ўзвышэння чалавека праз каханне. Па волі паэта закаханыя ператварылі свой родны дом, сваю сялянскую сядзібу ў райскі сад, апісаны ў кнізе Быцця і ў апокрыфах на райскую тэму:

Раем на зямлі выглядываў нам сад, Я ў ім — Адам, Яна ў ім — Ева; У раі гэтым вецер быў нам Бог і сват, Вяцьвямі шлюб давала дрэва...8

Рай у прыродзе — Боскім садзе, і рай у душах закаханых. У паэме знятыя не толькі грамадскія, але асабістыя, псіхалагічныя супярэчнасці, бо чалавек эмпірычны, у кантэксце штодзёншчыны трымае ў сваёй душы і сваім сэрцы свой рай і сваё пекла, сваю сінюю птушку і свайго шматгаловага дракона. І толькі няспыннае духоўнае абнаўленне дае яму шанец замкнуць сваю ўласную апраметную на дванаццаць замкоў, як той казачны герой свайго змея-антаганіста.

Райскія і пякельныя матывы і сюжэты сваёй дарэвалюцыйнай творчасці Янка Купала сімвалічна падагуліў у драме «Раскіданае гняздо» (1913). У самой назве твора і яго фінале сімвалічна пазначаны біблійны сюжэт выгнання з Раю. Як ужо адзначалася, свая хата, родны кут, свая зямелька — гэта сімвалы Раю ў традыцыйным побыце сялянства, бо гняздо — схованка для птушак (у драме сям’і па прозвішчу Зяблікі). Сынок Гаспадара, музыка-Данілка, марыць пра райскую жывую ваду (сімвал Езуса Хрыста), каб лекаваць хворых. У казачным сне пакрыўджанай Зоські — самабытная беларуская распрацоўка пераходу з Пекла ў Рай — асноўных сюжэтаў трэцяй часткі Дантавай «Боскай камедыі»9.

Сваю надзею на ўваскрасенне роднай краіны ў Савецкай Баларусі 1920-х гадоў і свае пякельныя пакуты Янка Купала перажыў і выявіў у розных жанрах літаратуры 1920–1930 гадоў, але гэта ўжо — тэма асобнага даследавання.