КРЫЗІС ІДЭНТЫЧНАСЦІ

Думаю, што кожны з нас час ад часу з’яўляецца «ахвярай» думак такога кшталту: хто я? ці ёсць нешта сталае ў маім жыцці? якая мая роля і задача ў гэтым свеце, у гэтым часе і ў гэтай прасторы?... Магчыма, немалы працэнт нашых бяссонных ночаў і значная частка самотных шпацыраў прысвечана менавіта такім пытанням. Гэтыя і падобныя пытанні з’яўляюцца пытаннямі пра ідэнтычнасць, то бок, тоеснасць.

Пытанні пра асабовую тоеснасць цесна павязаны з пытаннямі пра калектыўную тоеснасць. Пытанне «хто я?» зазвычай суправаджаецца пытаннем «хто мы?» (хто мы як народ, як нацыя, як рэлігійная супольнасць, як славяне, як еўрапейцы, як журналісты, як паэты, як рабочыя...), і гэтае пытанне не менш драматычнае, чым тое першае.

 
І
Калісьці, у пару феадальных адносінаў, пытанне пра ідэнтычнасць не было такім складаным і неўралгічным. Тады існаваў устойлівы падзел на саслоўі, панавала адна вера, былі моцныя і трывалыя народныя традыцыі, а жыццё чалавека нагадвала гарманійны сонечны цыкл, ад якога не было і не магло быць адхіленняў. Але за гэту «гармонію» трэба было плаціць ці не найбольшай каштоўнасцю — свабодай. Чалавек не меў асаблівых праблем з адказам на пытанні хто я? хто мы?, але заставаўся пры гэтым вязнем пануючай сацыяльнай сістэмы, якая — без сумневу — была далёкай ад справядлівасці.

Навачассе паставіла пад пытанне даўгавечнасць феадальнай сістэмы і аграрнай цывілізацыі, а неўзабаве і заатакавала яе, гэтую сістэму і гэтую цывілізацыю. Рэнесансавы гуманізм, рэфармацыя, развіццё прыродазнаўчых навук, з’яўленне ліберальных ідэй у палітычнай філасофіі — усё гэта, спалучанае разам, запачаткавала ў XVIІ–XVIІI стст. «другую хвалю цывілізацыі». Метафарай «другая хваля» Альвін Тофлер ахрысціў працэсы індустрыялізацыі і станаўлення капіталізму як новай формы эканамічных і сацыяльных адносінаў і супрацьпаставіў іх «цывілізацыі першай хвалі» (земляробству і жывёлагадоўлі), якая доўжылася каля 10 тысячаў гадоў.

Што прынесла з сабою гэта «другая хваля»? Пад напорам гэтае хвалі валіўся долу, занепадаў стары свет, бурыўся сярэднявечны парадак, феадалізм у многіх краінах трансфармаваўся ў абсалютныя манархіі, каб неўзабаве разам з гэтымі манархіямі адысці ў нябыт. Зямля перастала быць цэнтрам сусвету не толькі ў астраноміі, але таксама ў эканоміцы — поруч з зямлёю ўсё большую і большую ролю пачынае адыгрываць капітал. А што такое «капітал»? Як хтосьці трапна прыкмеціў, «капітал» паходзіць ад «caput» (галава). Капіталізм як новая эканамічная сітуацыя стаўся магчымым дзякуючы актывізацыі і інтэнсіфікацыі інтэлектуальных здольнасцяў чалавека. Але гэта быў ужо зусім іншы тып «інтэлектуалізму» ў параўнанні з даўнейшым. У старажытнасці і Сярэднявеччы «інтэлектуальны лад жыцця» азначаў перадусім сузіранне бачнага і нябачнага сусвету. У навачассі чалавечы інтэлект закінуў здольнасць сузірання на карысць іншае здольнасці — здольнасці да пра-думвання, пра-мысловасці, то бок, прагрэсуючай вынаходлівасці ў галіне як эканомікі, так і навукі, тэхнікі, палітыкі, рэлігіі. Навачассе мела ў гэтым таксама свайго натхняльніка-патрона, Фрэнсіса Бэкана, які ў сваім Novum Organum зарысаваў аптымістычную візію паступовага авалодвання прыродай і дапасоўвання яе да патрэбаў чалавека. На месца арыстоцелеўскага інтэлекту-сузіральніка прыходзіць інтэлект-вынаходнік. Інтэлектуальная цнота пра-мысловасці дапаўняецца валітыўнай цнотай прад-прымальніцтва і ўтварае такім чынам аснову капіталістычнага этнасу.

Капіталізм стаўся вялікім дасягненнем чалавечага роду, але ён быў пры гэтым таксама цяжкім выпрабаваннем для чалавечае псіхікі. Справа ў тым, што інтэлект-вынаходнік, прагны да ўсё новых і новых прыгодаў, на працягу ўсяго толькі пары стагоддзяў заатакаваў амаль усё, што дагэтуль было апірышчам для чалавека. Розум навачаснага чалавека, выгадаваны ў духу Novum Organum, заатакаваў спачатку манархію і феадальную сістэму, потым «наехаў» на рэлігію і хрысціянскую філасофію, аж урэшце — вось парадокс! — заатакаваў самога сябе! Так, тое, што некаторыя называюць «постмадэрнам», ёсць менавіта этапам аўтадэканструкцыі (самаразбурэння) розума розумам.

«Людзям, якія непасрэдна спазнавалі на сабе ўсе гэтыя трансфармацыі, здавалася, напэўна, што свет ахоплены хаатычнымі канвульсіямі...», — піша Тофлер у сваёй кніжыцы «Пабудова новай цывілізацыі». Больш пільна прыгледзеўшыся да духоўнага стану homo modernus’а, мы заўважым, што гэты чалавек ахвотна адказвае на пытанне «што будзеш рабіць?», але вельмі неахвотна займаецца пытаннем хто ты? Вынаходнік-вандроўнік баіцца пытанняў пра ідэнтычнасць. Сучасны чалавек — калі падыходзіць да справы агульна — гэта сума мімалётных уражанняў. Калі мы пазбавім яго гэтых уражанняў, дык і сам чалавек распадзецца. Вось чаму homo modernus баіцца пытанняў пра тоеснасць. Вядомы псіхасацыёлаг Эрых Фром прыкмячае, што сучасны чалавек характарызуецца між іншым тым, што не ўмее адпачываць. Пазбягае застацца сам-насам. Вось чаму ён панічна баіцца хваробы, старасці, калецтва, фізічнай непаўнацэннасці. Чаму? Бо яго існаванне грунтуецца на пэўнай prosperity, для яго абавязковая такая формула: «Я — мая прамысловая дзейнасць», або нават: «Я — прадукцыйная машына». Думаю, голым вокам відаць небяспека такога раўнання. А яно, гэтае раўнанне, утварае сэнс жыцця многіх нашых блізкіх і далёкіх, і, хто ведае, можа, і мы самі знаходзімся пад уладай гэтага няшчаснага раўнання.

 
ІІ
Развіццё капіталізму і экспансія неспакойнага духу Novum Organum — гэта ўсяго толькі адна з крыніцаў крызісу ідэнтычнасці ў эпоху мадэрну і постмадэрну. У ХІХ ст. удар па ідэнтычнасці прыйшоў з нечаканага боку — з боку філасофіі. Маю на ўвазе перадусім два філасофскія кірункі — протаэкзістэнцыялізм Сёрэна Кіркегарда і Lebensphilosophie (філасофія жыцця) Фрыдрыха Ніцшэ. Кіркегард у сваіх пафасных творах паказаў хісткасць і няўстолівасць чалавечага быцця, а Ніцшэ запрэзентаваў гэтую хісткасць і няўстолівасць як першапачатковы і натуральны стан чалавечай натуры. Гэта Сакрат і Платон — на думку Ніцшэ — пераканалі нас у тым, што трэба шукаць таго, што вечнае, духоўнае, трывалае. І тым самым — дадае — увялі нас у зман. Падманулі нас. Таму што праўда жыцця заключаецца не ў высокай маралі і духоўным гераізме, у чым нас пераконвалі Сакрат і Платон, а ў дзікім экстатычным танцы, які дазваляе чалавеку вызваліць жыццёвыя інстынкты, скаваныя сакрата-платонаўскай мараллю і хрысціянскай рэлігіяй. «Пад чарамі Дыяніса, — піша Ніцшэ ў «Народзінах трагедыі», — аднаўляецца сувязь не толькі чалавека з чалавекам; таксама чужая, варожая і зняволеная прырода зноўку святкуе сваё свята яднання са сваім блудным сынам, чалавекам (...) Цяпер нявольнік вольным становіцца чалавекам (...), яны размаўляюць мовай звяроў, а зямля адорвае мёдам і малаком».

«Народзіны трагедыі» — гэта вельмі добрая назва кнігі, у якой Ніцшэ паступова і не без пэўнай асалоды «распранае» еўрапейскую культуру, выяўляючы яе трагізм і крызіснасць у надыходзячай эпосе мадэрну. Ніцшэ заўважыў і паказаў, што прагрэс асветніцкай Еўропы мае амбівалентны характар. Pro-gressio (поступ) сучаснага чалавека суправаджаецца перманентным trans-gressio (парушэннем нормаў), больш за тое, «трансгрэсія» ператвараецца ў свайго роду новую культуру, якая займае ўсё новыя і новыя абшары. Культура Прагрэсу падмяняецца культурай Трансгрэсу, якая часцяком явіцца як стадыя пэўнага Рэгрэсу — вяртання да прымітыўнай, жывёльнае формы існавання, дзе няма аніякіх нормаў і маральных прынцыпаў.

Найбольш бяскрыўдны (а мо і вартасны) характар культура Трансгрэсу мела ў мастацтве. «Авініёнскія паненкі» Пабла Пікаса ў 1907 годзе запачаткоўваюць эпоху «Вялікага Авангарду», якая была пазначана самымі рознымі эксперыментамі ў мастацтве. Але homo modernus не захацеў абмяжоўвацца ў сваіх эксперыментах толькі мастацтвам. Ён хацеў эксперыментаваць таксама ў сферы этыкі і палітыкі. Адзін з найбольш спектакулярных вынікаў эксперыментатарскай пасіі — Вялікая Кастрычніцкая Сацыялістычная Рэвалюцыя, якая спарадзіла Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, крывавую пачвару-монстра, які пажыраў не толькі сваіх дзяцей, але і бацькоў-заснавальнікаў. Дарма вялікія расейскія мысляры (Булгакаў, Бярдзяеў, Струве і іншыя аўтары вядомага альманаха «Вехи») папярэджвалі расейскую інтэлігенцыю пра ірацыянальны характар бальшавіцкае ідэалогіі. Расейская інтэлігенцыя захацела ўчыніць самую вялікую Трансгрэсію — знішчыць не толькі цара, але і самога Бога і апынуцца ў коле «дзікага экстатычнага танца», які прарочыў Фрыдрых Ніцшэ. І яны здзейснілі гэтае прароцтва, не прачытаўшы і не задумаўшыся над загалоўкам тае кнігі, у якой Ніцшэ піша пра гэты танец, — Народзіны трагедыі. Бо эксперымент пад назвай «Вялікая Кастрычніцкая Сацыялістычная Рэвалюцыя» — гэта народзіны Трагедыі, удзельнікамі якой сталі самі аўтары эксперыменту, іхнія нашчадкі і мы з вамі, што насяляем адну з краінаў-ахвяраў тае Рэвалюцыі.

Былі і іншага роду эксперыменты. Вучань і супрацоўнік Фройда Вільгельм Райх выступіў у 40-я гады з тэзай, што прычынай амаль усіх цяжкіх хваробаў, як рак, эпілепсія ці склероз, ёсць заблакаванне сексуальнай энергіі. «Адкрыццё» Райха наклалася на ўжо існуючы міф пра востраў Самоа, створаны амерыканскай даследніцай Маргарэт Мід. Мід цвердзіла, што жыхары Самоа абсалютна вольныя ад усялякіх сексуальных табу: яны часта змяняюць партнёраў і зусім не ведаюць, што такое рэўнасць ці вернасць, а гэтае «няведанне» чыніць іх шчаслівейшымі за цывілізаваных еўрапейцаў, зняволеных культурнымі забаронамі. Ну а практычныя высновы з гэтых «адкрыццяў» зрабіў Альфрэд Кінсэй, заклікаючы прыняць за норму не толькі дашлюбны й пазашлюбны секс, але таксама педафілію, інцэст, зоафілію, некрафілію, фетышызм і іншае.

Такім чынам, «другая хваля цывілізацыі», якая цягам трох апошніх стагоддзяў ахапіла амаль увесь зямны глобус, калі і не змыла цалкам, дык добра падмыла ўсё тое, што мы маглі б назваць «грунтам экзістэнцыі». Немагчыма — пераконваюць нас французскія экзістэнцыялісты а ля Сартр — акрэсліць сутнасць-прыроду чалавека. Чалавек — гэта істота, якая ўвесь час паўстае, становіцца, стварае сама сябе. Гайдэгер дадасць, што чалавек — гэта праект, інакш — экзістэнцыя (ek-sistentia), выхіленая ўперад, адкрытая на самыя розныя магчымасці. «Праект-экзістэнцыя» тут проціпастаўляецца «факту», г. зн. таму, што мае завершаны характар. Звернем увагу на тое, што «фактычнасць» ёсць адным з аспектаў ідэнтычнасці-тоеснасці, бо пад гэтым апошнім падразумяваецца зазвычай вяртанне да або ўсведамленне таго, чым ты ўжо (фактычна) ёсць. Няма чагосьці такога, як тоеснасць. Няма чагосьці такога, як грунт экзістэнцыі — вось заключны дыягназ згаданых экзістэнцыялістаў.

 
ІІІ
Цяпер можам сесці ў кола, і я пачну па чарзе пытаць у вас: хто вы? Думаю, што вы не зможаце сфармуляваць аніводнага адказу, які не меў бы якойсьці «слабінкі», не дэзавуаванай эпохай мадэрну. Хто вы? — Я — хрысціянін... Ну добра, але хрысціянства ад часоў Ніцшэ носіць кляймо Widernatur, контра-натуры, таго, што скоўвае і нявечыць «інстынкт жыцця», адмаўляе жыццё, пераводзіць увагу на па-за-жыццё (замагільны свет)! Я — еўрапеец... Гм, еўрапеец? Нашчадак каланізатараў і імперыялістаў, пыхлівая і самазамілаваная істота, якая пагарджае і нішчыць усе астатнія культуры! Я — філантроп... Ах, якая яшчэ філантропія, здавён жа вядома, што за ўсякай «любоўю да людзей» хаваецца якісь карыслівы і эгаістычны інтарэс. Філантропія адрозніваецца ад эгаізму толькі тым, што яна ёсць замаскаваным эгаізмам! І падобнае будзе адбывацца ў выпадку іншых адказаў: Я — ліберал... Я — кансерватар... Я — гуманіст... Я — філосаф... Я — шляхціц... Я...

Мы жывем у эпоху сур’ёзнага і ўстойлівага крызісу чалавечага «Я». Некаторыя нават акрэслілі гэту эпоху эпохай «смерці суб’екта». Сёння мы не можам нават бяспечна акрэсліць сябе на найбольш фундаментальным і, здавалася б, бясспрэчным узроўні — на ўзроўні полавай і нават відавай прыналежнасці. Што значыць быць «мужчынам» або «жанчынай»? Ці ёсць нешта, апрача першасных і другасных полавых азнакаў, што фундуе нашу «мужчынскасць» і «жаночасць»? Нават калі і ёсць — цвердзяць джэндэр-даследнікі — дык гэта нішто іншае, як прадукт канвенцыяў, якія пануюць у дадзеным грамадстве; дыктат соцыума, калі хочаце. А калі «мужчынскасць» і «жаночасць» — гэта сацыяльная канвенцыя, дык нішто не стрымае homo modernus’а перад чарговай трансгрэсіяй, парушэннем чарговай канвенцыі, парушэннем яе проста так, дзеля эксперыменту. Ну а тым болей, калі гэта не проста «канвенцыя», а «дыктат». А што ў выпадку нашай відавай прыналежнасці? Ці можам мы акрэсліць сябе: Я — чалавек? Пасля з’яўлення і афармлення ў самастойны дыскурс экалагічнай філасофіі і тут справа не зусім ясная. Экалагічная філасофія рашуча заатакавала догму, якая доўгія вякі, спрэс да ХХ ст., лічылася непахіснай, а менавіта, што чалавек — гэта «вянец» біясферы, найбольш важны і дастойны адмысловых прывілеяў біялагічны від. Экафіласофія дэградавала чалавека да пазіцыі віду раўнапраўнага з іншымі біялагічнымі відамі. У больш памяркоўных экафіласофіях (Альберт Швайцэр, Поль Тайлор) чалавеку адводзіцца роля ахоўніка біясферы і патрабуецца ад яго безумоўнага рэспекту да любой формы жыцця. А ў некаторых крайніх версіях гэтае філасофіі (Дж. Лавлок) чалавек наогул аб’яўлены «язвай», «ракавай пухлінай» на целе планеты і мяркуецца, што для зямной біясферы будзе лепей, калі чалавечы від рэдукуецца да мінімуму, а то і цалкам знікне з арганізму зямлі!

Кожны з нас, магчыма, будзе спрабаваць ратаваць важныя для нас ідэнтыфікацыйныя рэферэнцыі. У адказ на атаку нашай хрысціянскай тоеснасці мы можам самі заатакаваць філасофію Ніцшэ і супрацьпаставіць ягонай антрапалогіі якуюсь іншую антрапалогію, якая не будзе разбураць хрысціянскую тоеснасць, а пацвердзіць яе. У адказ на атаку еўрапейскае тоеснасці мы можам прадставіць такую інтэрпрэтацыю гісторыі Еўропы, якая нейтралізуе непрывабную характарыстыку еўрапейскасці, дадзеную вышэй. У адказ на атаку нашай аўтаідэнтыфікацыі як філантропа можам скрытыкаваць логіку разумавання, якая стаіць за гэтай атакай. І гэтаксама ў выпадку нашай «мужчынскасці», «жаночасці», «чалавечасці» і інш.

Але заўважма, што адбылося. Для таго, каб сцвердзіць тую ці іншую нашу тоеснасць, нам даводзіцца наступаць і прымаць наступ, атакаваць і прымаць атаку. «Наступ», «атака» мае пераважна рэматычны характар (ад rhema — слова, мова, маўленне), а гэта азначае, што ў любы момант наша ідэнтычнасць можа стаць элементам моўнай гульні, элементам, існаванне якога залежыць ад таго, хто лепей зайграе ў гэту гульню. І нават калі «твая каманда» выйграе гэту гульню, дык праціўнік можа ў любы момант з’едліва кінуць: а я не прызнаю твайго выйгрышу, бо наогул не прызнаю тых правілаў, па якіх мы гулялі! Такім чынам, твая ідэнтычнасць ператвараецца ў звыклы мячык, які дзве футбольныя каманды без канца ганяюць па медыйна-інфармацыйным полі.

 
IV Гаворачы пра крызіс ідэнтычнасці ў навачассі і ў эпоху мадэрну, трэба згадаць пра адну з цікавых і арыгінальных «вынаходак», якая была паклікана «амартызаваць» або нават і цалкам нейтралізаваць наступствы гэтага крызісу. Маецца на ўвазе нацыянальная свядомасць. Сярод фактараў узнікнення нацыяў называюцца розныя рэчы: распад традыцыйных дынастычна-манархічных дзяржаваў, эмансіпацыя сацыяльных нізоў, уніфармізацыя дзяржаўных інстытутаў, цэнтралізацыя асветы (з’яўленне адукацыйных праграмаў, аднолькавых і абавязковых для ўсіх грамадзянаў), развіццё рынку і звязанае з гэтым з’яўленне феномену «нацыянальнай эканомікі» ну і the last but not the least, узнікненне нацыяналістычных ідэалогій. Усе гэтыя фактары пачыналі спрацоўваць па меры прысваення паасобнымі дзяржавамі і грамадствамі элементаў «другой хвалі», перадусім індустрыялізацыі і капіталістычнай эканомікі (XVIII–ХІХ–ХХ стст.) Але галоўным, бадай, фактарам надыходу «эры нацыянальных дзяржаваў» быў менавіта крызіс традыцыйных ідэнтычнасцяў, гэта значыць, рэлігіі, манархіі і малых супольнасцяў (вясковых і местачковых).

Homo modernus, расстаўшыся з усімі магчымымі ідэнтычнасцямі, знайшоў, здавалася б, прытулак у выглядзе нацыянальнай супольнасці, але не доўга давялося цешыцца гэтаю «вынаходкай»...

«Ці ёсць сэнс ствараць нацыянальны праект у постнацыянальную эпоху?» — правакацыйна запытаў у мяне філосаф Рыгор Мінянкоў падчас аднаго семінару, прысвечанага беларускай ідэнтычнасці. Выкарыстаўшы ў сваім пытанні словазлучэнне «постнацыянальная эпоха», Мінянкоў тым самым засігналізаваў чарговую мега-з’яву, якая становіцца ўсё больш і больш адчувальнай. Маецца на ўвазе глабалізацыя — фармаванне агульнай для ўсяе планеты інфармацыйнай і эканамічнай прасторы і імклівае ўзаемапраніканне і ўзаеманакладанне культураў. Цытаваны раней Альвін Тофлер заўважыў гэтую мега-з’яву ўжо ў 1970 годзе і паспрабаваў даць ёй абагульненую характарыстыку ў слаўнай кнізе «Шок будучыні». Пазней, у «Пабудове новай цывілізацыі», Тофлер назваў гэту з’яву «трэцяю хваляю», якая напірае і вось-вось выцесніць прамыслова-капіталістычную цывілізацыю. «Беспаваротна знікаюць тыя заняткі, якія мелі чыста фізічны характар, — піша Тофлер у «Пабудове...» — Чым меней ручной працы, тым болей згортваецца пралетарыят, а яго месца займае інтэлектуарыят, ці, можа, дакладней, з развіццём суперсімвалічнай эканомікі пралетарыят ператвараецца ў інтэлектуарыят».

Мяне і цябе — хочам мы гэтага ці не — усё больш і больш засмоктвае ў сябе маленькі квадрацік пад назвай «камп’ютэр». І нават калі ты або я маглі б, з горам папалам, абысціся без камп’ютэра і Інтэрнету, то нашы дзеці ўжо гэтага не змогуць. «Трэцяя хваля» абяцае быць няўмольнай і не сёння дык заўтра ўварвецца ў кожны дом і залье кожны куток нашай планеты. А web-space — гэта існы кацёл усіх магчымых і немагчымых ідэнтычнасцяў. І калі ў эпоху «другой хвалі» ідэнтычнасць нагадвала футбольны мячык, дык у пару нарастаючай «трэцяй хвалі» ідэнтычнасць становіцца дымным клубком, які выходзіць наверх з прадоння гіперінфармацыйнай прасторы.

Гэтаксама, як эпоха «другой хвалі» мела сваіх дэмаскатараў у асобах Ніцшэ, Сартра, Гайдегера і інш., так і «трэцяя хваля» была сустрэта новай генерацыяй інтэлектуалаў, якіх прынята называць «постмадэрністамі».

Новая генерацыя прынцыпова не крытыкавала і не ацэньвала. Не імкнулася дэмаскаваць і высмейваць. Закінула метад парадыявання. Не хацела прадказваць і перасцерагаць. Перастала пісаць маніфесты і гуляць у «наватарства». Не рысавала праектаў «лепшай будучыні» і ўвогуле выкінула са свайго слоўніка слова «прагрэс». Пакінула сабе толькі тры метады — іронію, пастыш і метафорыку.

Жан Франсуа Ліятар апісвае «постмадэрны стан» як эпоху малых нарацыяў, фрагментарнасці, непераадольнай многасці, неперакладальнасці моваў розных дыскурсаў-субкультураў (ідыёмаў). Паралогія, дыссэнс, рознасць — вось галоўныя прыкметы condition postmoderne. Жак Дэрыда выкрыў і паспрабаваў назваць пэўную тэндэнцыю, якой пазначана эпоха мадэрну, бунтам супраць розуму ўнутры самога розуму! Розум, зрабішы ў сваім бунтоўна-паўстанчым паходзе вялікае кола, вярнуўся ўрэшце да сябе самога і распачаў «рацыянальны бунт супраць рацыяналізму». Дэрыдавы дэканструкцыянізм ёсць выдатным прыкладам такога бунту.

Ступень і характар крызісу ідэнтычнасці ў эпоху постмадэрну хіба найбольш яскрава выявілі Жыль Дэлёз і Фелікс Гуатары. Імя постмадэрнага чалавека — «Схізо» — кажуць філосаф Дэлёз і псіхіятр Гуатары. «Схізо» — гэта бессуб’ектная машына прыхамацяў, кангламерат дробных тоеснасцяў, утвораных у выніку артыкуляцыі мноства хачу, хачу, ... , хачу. У арганізацыі грамадскага жыцця, на думку Дэлёза і Гуатары, усё большую і большую ролю іграе не ідэйнае centrum (моцная калектыўная тоеснасць), а нешта адваротнае — ідэал вечнага качэўніцтва. У жыцці качэўніка дамінуе момант inter (паміж). Качэўнік знаходзіцца пераважна «паміж»: паміж пунктам, які толькі што пакінуў (і да якога ўжо ніколі, праўдападобна, не вернецца) і пунктам, да якога накіроўваецца. Качэўнік не мае сваёй тэрыторыі, не мае акрэсленага плану вандроўкі, яго тоеснасць па сутнасці зводзіцца да беззмястоўнага быцця-inter-mezzo.

Прастору, у якой прабывае чалавек постмадэрну, Дэлёз і Гуатары параўноўваюць з «блытаным карэннем», rhisome, «якое немагчыма звесці ані да чагосьці Адзінага, ані да шматлікага. (...) Rhisome не мае пачатку і канца, мае заўсёды толькі аточку, праз якую вядзе і дзе распасціраецца. (...) Rhisome — гэта ацэнтрычная, негірархічная, не-значачая, пазбаўленая Генерала сістэма. (...) Rhisome — гэта кан’юнкцыйны прасцяг «і...і...і». (...) Куды ідзяце? адкуль вы? якая мэта вашага падарожжа? — з’яўляюцца пытаннямі непатрэбнымі» — пішуць Дэлёз і Гуатары ў адмысловай працы пад назвай «Rhisome».

Мабыць, дарэчы будзе згадаць пра яшчэ адну метафару-катэгорыю, якая займае пачэснае месца ў постмадэрнісцкім лексіконе, — simulacrum. Пры дапамозе гэтае катэгорыі Жан Бадрыярд спрабуе апісаць феномен сцірання межаў паміж жыццём і забаваю, між рэальнасцю і фікцыяй. Выкарыстаная пачаткова для апісання спецыфікі рэкламы і наогул медыя-прасторы, катэгорыя simulacrum стала прымяняцца і для характарыстыкі ідэнтычнасцяў. Ідэнтычнасці ў сучасным свеце часцяком не адрозніваюцца ад рэкламаў кшталту: Будзь сабою, купі гэта! Ідэнтычнасці становяцца, такім чынам, прадуктам медыя-рэкламы, якая насамрэч не столькі рэпрэзентуе дадзеную ідэнтычнасць, колькі сімулюе яе, стварае ўражанне, што гэты тып аўтаідэнтыфікацыі мае для цябе фундаментальнае значэнне.

 
V
Яшчэ раз прачытайма і задумаймася над словамі Дэлёза і Гуатары: «Куды ідзяце? адкуль вы? якая мэта вашага падарожжа? — з’яўляюцца пытаннямі непатрэбнымі». У эпоху глабальнай Інтэрнет-культуры нашы ідэнтычнасці рассейваюцца і губляюцца ў дзіўнай і амбівалентнай вэб-прасторы. Мы перажываем заняпад ідэнтычнасцяў, які найпраўдападобней расцягнецца як мінімум на два наступныя пакаленні.

А можа, тое, што мы мянуем «крызісам ідэнтычнасці», — гэта ўсяго толькі тэарэтычная праблема?

Паглядзіце статыстыку і звярніце ўвагу на колькасць самагубстваў. Пачытайце рапарты міністэрстваў аховы здароўя розных краінаў, праглядзіце айчынную і замежную прэсу і даведайцеся пра ўстойлівую экспансію наркаманіі, прастытуцыі і парна-бізнесу. Паразмаўляйце з псіхолагамі і запытайце пра адсотак людзей, якія церпяць пераходныя або хранічныя дэпрэсійныя станы. Урэшце, вечная праблема алкагалізму, пра якую нават не трэба чытаць і пытаць, бо яна навідавоку. Глыбінная прычына ўсіх гэтых хваробаў і анамаліяў у значнай ступені палягае ў гэтым — крызіс ідэнтычнасці.

Як перажыць гэты крызіс? Як не стацца ягонай ахвярай? Як выпраставацца і дастойна прайсці гэтае жыццё?

На Беларусі цягам апошніх гадоў з’явілася багата вартых увагі публікацыяў, прысвечаных праблеме ідэнтычнасці. Тут будзе дарэчы згадаць публіцыстыку філосафаў Янава Палескага, Вольгі Шпарагі, Рыгора Мінянкова, якая з’яўлялася ў часопісе «ARCHE» і на сайтах «Газета сообщества белорусских интеллектуалов» (belintellectuals.com) і «Наше мнение» (nmn.by), а таксама важную для дыскусій вакол беларускай ідэнтычнасці кнігу Валера Булгакава «Гісторыя беларускага нацыяналізму», выдадзеную ў Вільні ў мінулым годзе. Але ёсць яшчэ адна кніга, якая ў пару глыбокага крызісу ідэнтычнасці асабліва важная для сучаснага чалавека. Маю на ўвазе кнігу святой памяці Яна Паўла ІІ «Памяць і самасвядомасць», якая зусім нядаўна з’явілася на беларускім кніжным рынку, абеларушаная Крыстынай Лялько. Кніга вартасная і цікавая перадусім таму, што паўстала на базе размоваў і дыскусій, якія Ян Павел ІІ вёў у Кастэль Гандольфа з польскімі філосафамі Юзафам Тышнерам і Кшыштафам Міхальскім. Слова, якое нарадзілася ў дыялогу і праз дыялог, мае адну характэрную рысу — аўтэнтычнасць.

Аўтэнтызм — гэта тое, чым пазначана, бадай, кожнае слова гэтае кнігі. Ян Павел ІІ прамаўляе ў кнізе спакойна і ўзважана, але праз гэты спакой прасочваецца вялікі і глыбокі боль. Боль з-за таго, што чалавек ХХ стагоддзя, згубіўшы (або і свядома адкінуўшы) жыццёва важныя арыенціры трапіў у пастку двух жахлівых таталітарызмаў — гітлераўскага фашызму і савецкага камунізму. Аўтар не толькі апісвае і аналізуе гэтыя з’явы, ён церпіць, суадчуваючы з мільёнамі людзей, якія сталіся ахвярамі гэтых сістэмаў.

Аўтэнтызм — гэта таксама тое, што найбольш патрэбна чалавеку ў пару крызісу ідэнтычнасці. Але сказаць «будзь аўтэнтычным» недастаткова. Катэгорыяй аўтэнтычнасці аперыравалі таксама і Гайдэгер, і французскія экзістэнцыялісты. І іхні голас таксама важны, бо ён таксама народжаны ў выніку паглыбленай рэфлексіі над чалавечай бытнасцю. Але голас Папы тут, так бы мовіць, іншы і інакшы. Гэты голас важны не столькі таму, што ён ёсць голасам Папы, а перадусім таму, што гэта голас сведкі. Калі Джордж Вайгэль, аўтар найбольш ёмістай і найбольш, бадай, грунтоўнай біяграфічнай кнігі пра Яна Паўла ІІ вынес на вокладку кнігі ў якасці назову словы «Сведка надзеі», то, думаю, ён ведаў, што зрабіў. Пантыфік, які адышоў ад нас два гады таму, — гэта сведка надзеі. Аўтэнтызм, спалучаны з надзеяй, — гэта тое, што адрознівае Яна Паўла ІІ ад, скажам, Гайдэгера, бо для гэтага апошняга быццё аўтэнтычным, як вядома, азначала ўсведамленне наканавання быцця-да-смерці. Не! — можам між радкоў прачытаць у Яна Паўла, — чалавек — гэта быццё-да-жыцця. Уваскрасенне і Божае Валадарства — вось сапраўднае наканаванне чалавека!

Ян Павел ІІ — гэта таксама сведка веры. Тут трэба ўказаць на спецыфіку ягонае веры, бо яго глыбокая і паслядоўная вера-ў-Бога непарыўна звязана з такой жа паслядоўнай і цвёрдай верай-у-Чалавека. Нам, веруючым, вельмі часта не стае менавіта гэтага другога кампаненту хрысціянскае веры — веры-ў-Чалавека. Будучы сведкам веры, Папа проціпастаўляецца сугестыўнай тэзе філосафаў-экзістэнцыялістаў у тым, што толькі атэізм і бязвер’е дазваляюць чалавеку застацца сабой, быць сваёй уласнай свабодай, захаваць аўтэнтычнасць.

Урэшце, Ян Павел ІІ — гэта сведка любові. Любоў у самых розных яе вымярэннях — пачынаючы ад кахання паміж мужчынам і жанчынаю, праз любоў да Айчыны і заканчваючы любасцю да ўсяго Божага стварэння — была скразной тэмай навуковых працаў і душпастырскага навучання Караля Вайтылы — Яна Паўла ІІ. А галоўным рэсурсам і крыніцай жыўлення яго love-philosophy была ідэя задзіночання чалавека з Богам, ідэя, вынесеная з твораў св. Яна ад Крыжа, перажытая ва ўласным жыцці, асэнсаваная ва ўласных паэтычных творах і трансфармаваная ў адмысловую філaсoфскую дактрыну, якая атрымала назву персаналізму. Не трэба забываць, што Ян Павел ІІ — гэта не толькі багаслоў, філосаф, біскуп, палітык, але таксама — а мо і перадусім — містык. І для яго, як для кожнага сапраўднага містыка, ідэя любові-кахання была тым, чым для кожнага з нас ёсць вада і паветра. Ён жыў любоўю, шукаў яе і сузіраў, стараючыся рэгулярна дзяліцца з намі пладамі гэтага сузірання.

Ідэя любові як галоўнай умовы аўтэнтычнага жыцця проціпастаўляецца ідэі глухасці-абсурду, які, на думку Сартра, ёсць перманентнай прыкметай чалавечай экзістэнцыі. Усведамленне сваёй радыкальнай самоты, акцэптацыя абсурднасці сваёй экзістэнцыі ёсць, паводле Сартра, паказнікам аўтэнтызму. Няпраўда. Паказнікам аўтэнтызму ёсць не акцэптацыя абсурднасці, а любоў, не самота, а выйсце насустрач, адвага любіць і прымаць любоў.

Я тут адмыслова канцэнтруюся на характарыстыцы духа, у якім напісана кніга «Памяць і самасвядомасць», бо без зразумення духа, які стаіць за гэтым творам, будзе цяжкім зразуменне зместу гэтае кнігі. Кніга мае перадусім тэалагічны характар. Крызіс хрысціянскае тоеснасці, драматычная кандыцыя сучаснага чалавека, новыя формы зняволення чалавечай асобы, паняцце «народу» і «айчыны» і інш. — усё гэта разглядаецца ў перспектыве religio, г. зн. лучнасці паміж Богам і чалавекам, перспектыве, скажам так, «камунікацыі» паміж чалавекам і яго Стваральнікам.

Калі прыняць больш навуковую «оптыку» пры прачытанні гэтае кнігі, дык тут можна заўважыць такія-сякія хібы і недакладнасці ў тэкстах Папы. Прыкладам, у раздзеле «Гісторыя» аўтар лічыць, што нацыянальная свядомасць палякаў пачала фармавацца на пераломе Х і ХІ стст. Тымчасам нацыі — гэта прадукт мадэрнізацыйных працэсаў, якія займелі месца ў эпоху Асветніцтва і вялікіх сацыяльна-палітычных трансфармацый ХІХ ст. Што праўда, некаторымі сацыёлагамі і культуролагамі выказвалася думка пра старажытны характар народу-нацыі (Браніслаў Маліноўскі, Робін Фокс), але яна, гэтая думка, з’явілася з-за неадрознівання племянной салідарнасці (якая ёсць сапраўды вельмі старажытнай з’явай) ад нацыі як формы самаарганізацыі раўнапраўных членаў у культурную і грамадзянскую супольнасць. А гэта ўжо яскрава мадэрнавая з’ява.

Але, мабыць, не варта празмерна праймацца такога тыпу хібамі. Кожная кніга мае ўласцівы ёй ідэйны акцэнт, і ён перадусім павінен брацца пад увагу. Мяне асабіста вельмі ўзрушыла такое пытанне Папы: «Ці можа гісторыя „паплысці супраць цячэння сумлення”?» Па-мойму, гэты сказ, гэтае пытанне і ёсць тым ідэйным акцэнтам, які варта ўлавіць, чытаючы кнігу. Усе дыскусіі наконт генезісу і спецыфікі нацыі і часу паўстання нацыянальнай свядомасці становяцца ў прынцыпе малаважнымі ў кантэксце вось гэтага фундаментальнага пытання.

 
* * *
«Ці можа гісторыя „паплысці супраць цячэння сумлення”?»

Думаю, што будзе цалкам апраўдана, калі гэтым пытаннем я закончу разважанні пра крызіс ідэнтычнасці і пакіну Чытачу сугестыю, што гэтае пытанне хавае ў сабе шыфр адказу на пастаўленую намі праблему.

Але выявіць і раскрыць гэты шыфр прапаную зрабіць самастойна, набыўшы, прачытаўшы і асэнсаваўшы кнігу «Памяць і самасвядомасць».