БАГІ ПАГАНЦАЎ,

 
Зноў у тэалогіі

Дагэтуль я затрымліваюся на вынаходстве Палямэда і на той дошцы для гульні, гэта значыць зямным свеце, і мяркую, што яно слушна можа вытлумачвацца з нейкай сукрытай і вядомай толькі некаторым са старажытных філосафаў веды пра Божы Провід, які дзівосным чынам кіруе справамі смяротных. Бо наладжвае іх гэтак, што здаецца, не ўладкоўвае іх, а нібы выкідвае, гуляючы лёсамі, станамі, умовамі ды іншымі справамі смяротных, быццам косткамі. Але тым часам яна з нейкім патаемным майстэрствам усё ўладкоўвае для сваіх мэтаў. Як найдасканалейшы гулец — гэта той, хто найбольш утойвае майстэрства і ўдае, што гуляе нібыта выпадкова, хутка выкідваючы косткі, а тым часам нейкім таемным майстэрствам накіроўвае кідок, гэтак сама Божы Провід здаецца тым больш дзівосным і тым больш мудрым, чым больш утоены і чым больш ён з аднаго боку няпэўны, а з другога цалкам вызначаны і выніковы. Вось жа Мудрасць гуляе, але гуляе, «усё ўладкоўваючы», і як у іншым месцы гаворыцца пра яе, «сягаючы моцна аж да канца»41, гэта значыць у пэўным парадку ідучы наперад, яна прыпарадкоўвае рэчы ў сярэдзіне да акрэсленых мэтаў, і «моцна», гэта значыць дзейсна. Гаворыцца ж «сягаючы», нібы яна не толькі сягае да костак смяротных рэчаў, калі трымае іх у руцэ, але таксама, калі яна нібы выпускае іх з рукі і здаецца, не столькі ўладкоўвае як выкідвае іх накшталт гульца. Магчыма, пра гэта спявае псальміст: «Чалавек, калі ўпадзе, не ўдарыцца, бо Пан падставіць руку сваю»42, і ў іншым месцы: «У руках Тваіх лёсы мае»43, маўляў, хоць Божая Мудрасць гуляе косткамі чалавечых рэчаў, але яны заўсёды ў яе руцэ. І гэта адпавядае выслоўю з кнігі Прыпавесцяў (16, 33): « У кішэню шаты кідаюцца лёсы, але накіроўвае іх Пан»44. Вельмі ўдала для нашай высновы пасля гэтага «сягаючы аж да канца» дадана адразу ж «і ўсё уладкоўвае з прыемнасцю»45, відавочна, уладкоўвае весела і нібы бавячыся, гэта значыць уладкоўвае, быццам выкідваючы і нібы гуляючы ў косткі. Вось гэтае Боскае мастацтва гульні і ёсць той дзівоснай ведаю, якую тэолагі называюць ведаю пра будучыя выпадковыя і абумоўленыя падзеі. Бо Божая Мудрасць ведае, якія будуць наступствы кожнай выпадковай і адвольнай справы, прадбачыць будучы вынік і ўсё надзейна уладкоўвае, нібы зухвала і кідком. І гэтак яна сапраўды «гуляе» ў «коле зямным», але «ўсё ўладкоўваючы».

Ды не дарэмна яна дадае: «і весела мне быць з сынамі чалавечымі». Але чаму ёй весела быць не з анёламі, але з людзьмі, гэтаму можна даць падвойнае тлумачэнне: адно з увагі на волю, а другое — з увагі на розум чалавечы і анёльскі. Па-першае, таму што анёлы ўсталяваныя ў пэўным стане вечнасці, а чалавек дагэтуль няпэўны будучыні і мае свабоду вольнага выбару. Потым, таму што ў прыродзе анёлаў не было аніякай супярэчнасці паміж нейкай ніжэйшай і вышэйшай часткаю, а ў чалавека наадварот ідзе пэўнае змаганне і гульня між целам і духам, між памкненнем вышэйшым і ніжэйшым («бо цела жадае насуперак Духу, і Дух насуперак целу»46). І чым больш няпэўная, даўжэйшая і небяспечнейшая гэтая гульня, тым больш мілая і прыемная яна для Божай Мудрасці, калі толькі дух раптам адолее цела і возьме верх тое імкненне і любоў да нябесных рэчаў, якую мы акрэслілі як Венеру Уранію47, і тады сваім кідком нібы чыстай Венеры ён прыносіць радасць Божай Мудрасці.

 
У логіцы, метафізіцы і зноў у тэалогіі

Другое адрозненне з увагі на розум анёльскі і чалавечы яшчэ лепш тлумачыць гульню Божае Мудрасці. Бо яна гэтак адкрываецца розуму анёлаў, што яны разумеюць яе наўпрост, без нейкага адмысловага разважання і, як кажуць тэолагі, «сузіраючы». Чалавечаму ж розуму яна падае сябе так, што можна сказаць, у ім «гуляе усё ўладкоўваючы». Бо першым дзеяннем нашага розуму ёсць успрыманне простых паняццяў, другім, гэта значыць суджэннем, — супастаўленне, уладкаванне гэтых паняццяў, а трэцім — разважанне, калі адно мы выводзім з іншага. Таму, калі мы думаем, слушна можна сказаць, што ў нас «гуляе» Божая Мудрасць. Калі ж да нашых разважанняў мы дадамо гэтае «гуляючы ў коле зямным», то здаецца, Божая Мудрасць на гэтым свеце (нібы ў нейкім дыялектычным стане падабенстваў) гуляе ў нашым розуме, «усё ўладкоўваючы». Бо нейкім дзівосным чынам яна разумна мысліць у нас, спазнаючы рэч на падставе яе падабенства з другою і параўнання, бо відавочна, што нябачныя рэчы свету спасцігаюцца яе стварэннямі праз тое, што створана, таксама як і яе вечная моц і боскасць. Але, безумоўна, гэтак толькі гуляе ў нас Божая Мудрасць, бо такое спазнанне рэчаў не ёсць сур’ёзным і дасканалым, а толькі гульня ў параўнанні з тым невымоўна ясным спасціжэннем, якое мы будзем мець у небе, дзе Божая Мудрасць ужо не кажа, што гуляе.

Разважаючы дагэтуль, мы паказалі, як слушна сказаў Свіда, што Палямэд вынайшаў гульню не без вялікай філасофіі і як гуляе Божая Мудрасць амаль ва ўсіх створаных рэчах, як бачылі мы, у анёлах, у людзях, у нябёсах, у зорках, у элементах, у сумесях як дасканалых так і недасканалых, а тым больш у самім коле зямным.

 
Зноў у этыцы

Сярод чатырох кідкоў костак першы называўся кідком Стэсіхора48, альбо Эўрыпіда49, а таксама Геркулеса, чацвёрты ж, найшчаслівейшы і пераможны, называўся кідком Венеры. Бясспрэчна, што ў гульні смяротных рэчаў прыгажосць часта перамагае тое, чаго не адольвае ці не здабываюць ані талент, ані адвага ці ваенная моц. Таму слушна спявае Карнэлій50:

А да ўсяго дадалася яшчэ прыгажосць незямная, Нават калі б не было іншага, вабіць яна!51

А гэты кідок Венеры называўся царскім ці каралеўскім, бо той, каму ён надарыўся, абіраўся на банкеце каралём народаў, як спявае Гарацый52:

Каго Венера хоча назваць цяпер Царом банкету?...53

Магчыма таму, яму як цару належалі вянкі, якімі ўвенчваліся кратэры і кубкі. Сугучнае гэтаму выказванне Плятона ў «Тэагене»: «Прыгожыя, зухвалыя ад свайго хараства, спраўляюць сапраўдную тыранію»54. Людзей гэткага роду слушна ганіць Салюстый55 у прадмове да сваёй Гісторыі: «Тыя» — кажа ён, — «у каго лепшы твар, чым розум»56.

 
У рыторыцы

З Марса і Венеры нарадзілася Перакананне (Suadela). Вядома, што ў старажытнасці было толькі дзве часткі пераконвання, на якіх ва ўсіх атэнцаў і некаторых грэкаў некалі грунтавалася ўся моц красамоўства: пацвярджэнне і абвяржэнне. Першая, як прыемная, належыць Венеры, абвяржэнне ж ці спрэчка, як ваяўнічая, прызначаецца Марсу. Вось чаму дасціпна кажуць, што Перакананне нараджаецца з Марса і Венеры. Але яшчэ трапней сцвярджаюць, кажучы, што ёсць толькі два спосабы пераконвання: пагрозы і ласкі, бо тое, чаго не зможаш дамагчыся ласкаю, вырвеш пагрозамі.

Бо ці не выражае разнаколерны пас Венеры, у якім былі моц і прывабнасць пераканання, укладу прамовы, што цешыць самой разнастайнасцю і быццам зачароўвае слухача, а таксама нейкай знітаванасці словаў, нібы каштоўных камянёў? Таму слушна мы называем прыгажосць прамовы агульнавядомым выразам «чары» (veneres), каб было зразумела, якая вялікая сувязь красамоўства з Венераю. Вось чаму ў старажытнасці Венера і Меркурый57 мелі адну капліцу. Турнэб жа апавядае, што на старажытных статуях каля Венеры заўсёды сядзелі Грацыі58, Перакананне і Меркурый. І не дарэмна адзін з найвыдатнейшых паэтаў Марон надзяляе красамоўствам Венеру:

Кажа і словам сваім любові агонь раздзімае59.

а другі — Гамэр60, хоць і паказаў Юнону найпрыгажэйшаю, піша, што яна, перш чым прыйсці да Юпітэра, каб дамагчыся ад яго спрыяння грэкам, усё ж пазычыла пас у Венеры.