Мікола Арочка. Фота М. Скоблы.

На пачатку сакавіка не стала Міколы Арочкі. Апошнія гадоў пятнаццаць ён пражыў, як Рабінзон на пустэльнай выспе, як Дыяген у бочцы. Сам казаў мне пра гэта падчас нашых нячастых сустрэчаў у вёсцы Вецявічы на Слонімшчыне. Забытая Богам і рэйсавымі аўтобусамі, амаль вымерлая вёска нездарма параўноўвалася ім з неабжытай выспай і цеснай бочкай. Пагаварыць там доктару навук, паэту, аўтару дваццаці пяці кніг не было з кім, хоць насамрэч днём з ліхтаром па вуліцы хадзі, як той старагрэцкі філосаф, у пошуку чалавека.

Асабліва з жыццём пустэльніка было цяжка звыкнуцца ў першыя гады пасля развітання са сталіцай, дзе трагічна загінулі два ягоныя сыны. Іх смерць і змусіла згараванага бацьку пакінуць Менск, Акадэмію навук, якой аддаў больш за дваццаць гадоў жыцця. Думаў — праца на зямлі верне сілы, не дасць упасці ў беспрасветны смутак. І не памыліўся. Але без інтэлектуальнага асяродку сумаваў. Калі мы са слонімскім краязнаўцам Сяргеем Чыгрынам прыязджалі ў адведкі, доўга не адпускаў, пра ўсё распытваў, чытаў свае новыя вершы, якія чамусьці, нібы змовіўшыся, перасталі друкаваць сталічныя выданні.

Адзінай сувяззю са светам быў грувасткі радыёпрымач яшчэ савецкага вырабу, па якім вецявіцкі пустэльнік слухаў навіны. Але неяк у пакінутую незамкнёнай хату залезлі невядома адкуль прыбылыя зладзеі. Вынеслі старую лядоўню, сапсаваны пыласмок, нешта з апраткі і, галоўнае, друкарку і прымач. Ні па чым так не бедаваў гаспадар хаты, як па дзвюх апошніх рэчах.

Мы ўгаворвалі яго пісаць успаміны, а ён адмахваўся — хлопцы, няма калі. Паказваў свае спрацаваныя рукі, ківаў на сялянскі рыштунак пры хаце. І, як далёкія продкі ў XIX стагоддзі, што не ведалі ніякай механізацыі, хадзіў за плугам, касіў траву, даглядаў жывёлу і птаства. «За першыя сем летаў я накасіў сто вазоў сена!». Мы нават уявіць не маглі тых вазоў на дарозе. Якія там успаміны…

А расказваць умеў і меў пра што. Пра сваё навучанне ў заходнебеларускай польскай школе, дзе гадзінаў на беларускую мову і літаратуру адводзілася больш, чым у Беларусі сучаснай. Пра тое, як потым працягваў вучыцца ў беларускай школе пры немцах — па хрэстаматыі Дварчаніна і граматыцы Тарашкевіча. І пра тое, як потым тую школу спалілі савецкія партызаны, хоць мясцілася яна ў гэтак званым Народным доме, збудаваным на грамадскія складкі. Расказваў, як яшчэ падлеткам трапіў у спісы раскулачаных. Як разам з маці хаваўся ад «чорнага ворана», накліканага вучнёўскімі, падазронымі з гледзішча савецкай улады, вершамі. Як потым стаяў пад расстрэлам на падпаленым немцамі хутары. Як быў самым заўзятым чытачом мясцовай Вялікакракоцкай бібліятэкі, што ў свой час камплектавалася наўпрост з віленскіх беларускіх выдавецтваў і кнігарняў. Бібліятэка пазней атрымала імя Янкі Купалы, і яе неаднойчы наведвала ўдава першага народнага паэта — Уладзіслава Францаўна Луцэвіч. Дык вось, улюбёнаму ў беларускую кнігу падлетку з Вецявічаў нават дазвалялася начаваць у бібліятэцы, і ён да світання чытаў Купалу, Коласа, Багдановіча, Гарэцкага, Танка…

Міхась Скобла з Міколам Арочкам.

У вершах Міколы Арочкі жыла і змагалася Заходняя Беларусь, падымала народ статысячная Грамада, турмы на Лукішках і ў Бярозе Картузскай не змяшчалі ўсіх, каго ўлада лічыла дзяржаўнымі злачынцамі, паэт Валянцін Таўлай «пілаваў вершам краты». Арочка нібы ажыўляў гісторыю. Яшчэ ў 70-я гады, калі ў айчыннай гістарыяграфіі панавала абэцадаршчына, паэт напісаў дзве выдатныя драматычныя паэмы — «Курганне» і «Крэва» (выйшлі пад адной вокладкай у 1982-м), дзе вялікія князі Ягайла і Вітаўт звярталіся да чытачоў на дзяржаўнай мове ВКЛ — беларускай. А якой раскошай для нас, студэнтаў, былі аўтарскія каментарыі да згаданых паэмаў! Каментарыі тыя «цягнулі» на энцыклапедычныя артыкулы! З іх можна было даведацца пра жыццяпісы вялікіх князёў, навыпісваць сабе ў сшытак старабеларускай лексікі: маргаслепы, долнік, зжэніна… Гэта ў «Крэве» я вышукаў назву для свайго першага паэтычнага зборніка «Вечны Зніч», пра што аўтару праз гады было прыемна пачуць у занесеных снегам Вецявічах.

Зачытаную і заканспектаваную кнігу «Курганне. Крэва» ў мяне нехта назаўсёды «пазычыў» у студэнцкім інтэрнаце. Пачуўшы пра гэта, паэт выцягнуў аднекуль з-пад стала і надпісаў свой асобнік. Дарма, што пераплёт у ім аказаўся пагрызены мышамі, ад якіх не было ратунку ў старой, месцамі дарэшты збуцвелай хаце. Той пагрызены асобнік і цяпер стаіць у мяне на ганаровай паліцы. Восем тысячаў чытачоў «Крэва» (гэткі наклад кнігі) спускаліся разам з князем Вітаўтам у лёхі Крэўскага замка, прысутнічалі пры зацятых спрэчках Вітаўта з Ягайлам, чулі лямантацыі Вітаўтавай кароны, якая так і не даехала да Вялікага Княства:

Мяне перанялі велькапаляне.
Ніводзін звер не знаў такіх засад!
На кожнай сцежцы – біскуп ці магнат.
І меч. То ж на карону паляванне!
Мяне, рассекшы мечам надвая,
Прыцвікавалі ў Кракаўскім саборы…
Як сімвалічна са сцяны гаворыць
Пра еднасць душ, пра лёс наш плоць мая!

Падчас апошняга свайго наезду ў Вецявічы я застаў Міколу Арочку над новай гістарычнай паэмай. «Каранацыю Міндоўга» ён пісаў марудна і пакутліва. Пісаў асадкай, якую не хацелі трымаць пакручаныя цяжкай фізічнай працай пальцы. «Страціў кваліфікацыю», — аджартоўваўся. Але было відно, што не супакоіцца, пакуль не паставіць апошнюю кропку. Меў за арыенцір паэму «Mindaugas» літоўца Юсцінаса Марцінкявічуса, з якім, дарэчы, ліставаўся. Зразумела, што Арочкаў Міндоўг шмат у чым адрозніваўся ад Mindaugasа, які каранаваўся ў горадзе з дзіўнай назвай Naugardukas.

Складаючы анталогію беларускай паэзіі «Краса і сіла», я меўся ўлучыць у яе Арочкаву «Баладу пра няскошанае жыта». Арыгінальная па задуме, яна, аднак, не задавальняла мяне сваім фіналам. Не памятаю ўжо, чым канкрэтна. І я не прыдумаў нічога лепшага, як напісаць аўтару ўльтыматыўны ліст: альбо дапрацоўваеце сваю баладу, альбо ў анталогію яна не трапіць… У лепшым выпадку чакаў маўчання, у горшым — адлупу. Мікола Арочка выканаў умову і нават не паўшчуваў складальніка за нахабства!

Далікатны ў абыходку з людзьмі і з кожнай жывой істотай, ён і ў слове адчуваў і вычуваў кожны гук. Мог па-майстэрску ва ўласны верш уплесці фальклорны малюнак: «Іду, як заварожаны, // а спеў плыве з-за гаці: // не ўсе лугі пакошаны, // не ўсе сенажаці». І дзе тут народнае, а дзе Арочкава?

Урабляючы зямлю і даглядаючы козаў, накошваючы свае незлічоныя стагі сена, паэт у апошнія гады зусім заняпаў здароўем, а тут яшчэ ў вёску прыехаў і пасяліўся па суседстве нейкі прыхадзень-антыбеларус. Дыскусіі і спрэчкі, што важней — каўбаса ці мова, здароўя паэту, вядома, не дадавалі. Сілы пакідалі Арочку. Вось адзін з яго апошніх вершаў «Падсочка», які я запісаў на дыктафон:

Дажываюць сосны бору.
Бор той не стары.
Галаву задзёршы ўгору,
ходзяць там майстры
i разцом шваргочуць моўчкі...
Крапне з-пад ляза
не жывіца ад падсочкі,
а бурштын-сляза,
льецца ў посуд, нібы ў лейку,
праз канаўку-роў...
Меднастволіцам паўвеку —
маладая кроў…
Ды заступніцкае моцы
я не маю тут.
Сам я чуюся ў падсочцы,
як і ўвесь мой люд.

«Падсочанага» хваробамі паэта даглядалі жонка Марыя і ўнук Валерык, які, дарэчы, следам за дзедам пачаў пісаць вершы на роднай мове.

Аднойчы, прыехаўшы ў Вецявічы, я пабачыў сапраўдны букалічны краявід. Мікола Арочка сядзеў на поплаве пад здзічэлай яблыняй, а вакол яго пасвіўся цэлы статак козаў. Наводдаль скублі траву каровы і раз-пораз рыкалі ў вялікія доўгія трубы, зрыхтаваныя для газаправоду Ямал — Еўропа. «Зірні — ім падабаецца трубіць і чуць рэха», — сказаў паэт-пастух. Мы яшчэ тады памеркавалі, куды каровы хутчэй дарыкаюцца — да Ямала ці да Еўропы.

І на пашы, і на сенажаці Мікола Арочка не разлучаўся з лазовым кошыкам. А ў тым кошыку — рукапісы і Біблія. Рукапісы ён увесьчасна дапісваў і дапрацоўваў, а Біблію чытаў у любую вольную хвіліну. У тую нашу апошнюю сустрэчу яго вельмі цікавіла Евангелле ад святога Яна, ён нават некалькі разоў паўтарыў: «І Слова стала плоццю, і ўсялілася ў нас, поўнае мілаты і праўды»*.

І слова Міколы Арочкі таксама было напоўненае праўдай і мілатой. Мабыць, і ў свой апошні шлях ён выправіўся з той зачытанай у стагах і заношанай у кошыку беларускай Бібліяй.

* Паэт чытаў Евангелле ў перакладзе Васіля Сёмухі.

Малітва да Адама Станкевіча Малюся я на Вас, на святара, Пакутніка за долю Беларусі,   На Вашу святасць веры і дабра,  Упаўшы на калені, я малюся. Малюся я на Вашыя сляды У слонімскім выгнанні — ў горкай скрусе.  На той зямлі не ведаў я тады,  Які круты зацягваецца вузел! Малюся я на Ваш ахвярны крыж,  Які панеслі Вы — аж да Тайшэта...  Галгофа наша, ты яшчэ стаіш,  Касцямі ўсланая, як ганьба свету! Малюся я на Ваш свяшчэнны прах,  Зламысна патаптаны ў завірусе.  З нямой слязой надзеі на вачах  На Вас — як на святога! — я малюся. Так, на святога! Прэч, ліхая замець! Збяру я ў думках рэшткі з мерзлаты, Пастаўлю дамавіну ўсім — як памяць, I ўбачу я над ёй — Ваш Дух Святы! Я Ваш вызнанец мэтаў і надзей  На Адраджэнне вольнай Беларусі.  Я з вераю у Боскі Дом людзей  Заходжу ціха — і да Вас малюся. Укрыжаванне Ты Богам мне пасланая, Марыя, Мы чуем лёсу лютага пазоў. I ўваскрасаюць вобразы жывыя: Твая сястра з Віфаніі – Марыя Духмянаю пяшчотай валасоў Ісусу выцірае з ног стамлёнасць. Гаючы дотык слухае Хрыстос, На твары дабрыня і задумёнасць. I ўжо не цешыць цеплыня яднання Святога Духу і яе душы. Усё канае ў смутку прадчування Цярністага цярпення на крыжы, Ён бачыць зло, што возьме ў нас сыноў, I людскасці трагізм — без пакаяння, І рабства душ, і фарысейства слоў, I на крыжы тым — наша ўкрыжаванне! Апосталка Божа Зямлі мае, Божа продкаў маіх,  дай мне сілы вытрымаць найцяжэйшае.  Ларыса Геніюш Дабраславіў Вас, Апосталка, Бог — Мечам любові ад зла адбівацца!  Зброю такую ў пекла дарог  Колісь панеслі на вуснах — Дванаццаць. З Богам бацькоўская ў горы зямля  Рукі на плечыкі ўсклала дзяўчаці:  Дочка, забудзься на ўтульнасць жылля,  Выйдуць у шлях твой — страта на страце... Сына ад Вас, як лісток, адатнуць,  Маці данішчаць галодным выгнаннем,  Бацьку на браме турмы разапнуць,  Вытнуць братоў і сясцёр — каб нізвання! Толькі ж самую з адчайнай душой  Як жа ім выкрасці ў Бога Айчыны?  Божа, навошта Твой Дух сышоў  На скрыжаваныя рукі жанчыны? Песню сваю, як дзіця ў пеляне,  Неслі з Зяльвянкі Вы — з хваляў хрышчэння!  Сорам кідае долу мяне  Перад жаноцкай адвагай служэння! Гэта ж мальба Найвышэйшаму!.. Дол  З гожага цела вып’е ўсе сілы.  Толькі душа не ідзе па дазвол:  Браць непадлегласць Айчыны — ў магілу! Дол ёй капалі сярод мерзлаты,  Ікламі рвалі ў лагернай Інце.  Думка ж аб тым тэстаменце святым  Грэла далонь, як сцяблінка ў жыце. Каронная балада Вітаўта Адчуўшы блізкі скон, вялікі Вітаўт  Сабраў ля ложа ўдалых ваяроў,  З рассечанай кароны выцер кроў,  Змачыў яе гаючай акавітай. Перахапіць хіба маглі магнаты?  Асвечаную Рымам — ды на злом?!  Яна ўцякла параненай ад здрады  На нашае дзяржаўнае чало! На раны яе Вітаўт самавіта  Усклаў далоні — з пошаптам бароў,  З расстайным рыкам збуджаных зуброў — I ажыла карона, з мараў літая! Цяпер з чала не дайце яе зрынуць,  Зноў мечам ці маной распалавініць, Пасеч зямлю, нябёс блакітны дах! Зямля сябе ўзгадуе ўласным коштам, Хоць шлях Айчыны будзе і няпростым, Ды ў бок Свабоды выкіруе Шлях!