ПЕСНЯ ВЕТРУ Ў НЕПАКОШАНЫМ БАЛОЦЕ

Патэлефанавала да мяне дзяўчына з Менску і спытала, ці можна ёй прыехаць у Гародню, каб паразмаўляць пра песню і паабедаць са мною. Ніхто са сталіцы на абед да мяне не напрошваецца…

— Ну, чаму ж, прыязджай, — кажу я дзяўчыне.

Яна прыехала з бабулінай палескай агароднінай і буханкай хатняга хлеба.

— Беларуская традыцыя – прыязджаць у госці з хлебам!—сказала дзяўчына.

Ехала ў Гародню з мамай, цёткай і малодшай сястрой. Пакуль яны на рынках Гародні шукалі еўрапейскага адзення і абутку, зайшла да мяне. Апраўдалася:

— Аднойчы я спытала ў барда Алеся Камоцкага, ці можна паехаць у Гародню да Дануты ў госці, і Алесь адказаў: — Калі надта хочацца, то чаму ж, можна…

— Давай знаёміцца, як цябе завуць?

— А мяне так і называюць — Песня.

Дзяўчына вырашыла сваё жыццё прысвяціць беларускай песні. Яе бабуля была вясковай спявачкай. Бабуля пражыла жыццё на Палессі, нарадзіла сямёра дзяцей, усе выраслі, пажаніліся і раз’ехаліся ў белы свет. Дзядулю забілі за дзвюх белых кабылкаў і чырвонага коніка, калі на Палессі пачалі ствараць калгасы, і бабуля рана засталася ўдавой. Усю тугу і пяшчоту яна пераспявала ў песнях, ператкала на кроснах, перавышывала на ручніках і абрусках. Яна ўпрыгожвала сваю хаціну вышыванымі радзюшкамі, падушкамі, паяскамі, малявала на белай печы чырвоныя кветкі і птахаў, каб хаціна святлела аж так, каб дзядуля з нябёс грэўся ад святла іх нерастрачанага кахання. Бабуля наткала столькі ручнікоў, што з іх можна звязаць дарожку з Палесся да неба, сустрэцца там з дзядулем зноў. Каб гэтая дарожка святлела іх дзецям і ўнукам…

На Каляды і на Вялікдзень дзеці збіраюцца каля бабулі. Сабраўшыся разам, успамінаюць паляшуцкія традыцыі…

Калі бабуля была дзяўчынай, пайшла на Купалле да Ясельды, дзе дзяўчаты пускалі вяночкі на ваду, і таксама пусціла свой васільковы вяночак. Хлопцы кінуліся ў хвалі, збунтавалі рэчку, палавілі вяночкі. Яе вяночак злавіў хлопец, якога яна раней не бачыла. Але пачала аб ім марыць з той купальскай ночы. Адкуль ён прыйшоў на Купалле? Куды ён знік?

У іхняй вёсцы ў царкву на ўсяночную перад Вялікаднем ездзілі мужчыны. Пасвянціўшы яйкі, кожны спяшаўся з усяночнай са свянцонкай дахаты. Трэба было абавязкова прыехаць першым!

Той самы хлопец першы прывёз свянцонку. Пастукаў у хату да бацькоў дзяўчыны на досвітку, папрасіў яе выйсці за яго, трымаючы перад сабой у плеценай талерцы велікодныя чырвоныя яечкі. Сям’я свянцонымі яечкамі адгавелася, дзяўчына дала згоду выйсці за хлопца. Яна ў тую ноч прысніла яго: хлопца, які на Купалле злавіў яе вяночак у Ясельдзе, і сніла амаль штоночы. А сніла яго, таму што перад сном пра яго мроіла. Дзяўчаты часта перад сном мрояць аб тым хлопцы, у якога закахаліся з першага погляду.

Дзядуля Песні называўся Іларыён. Пакуль ён быў маладым, не ведаў, што беларускі нацыянальны сцяг мае ў сабе такія колеры — белы, чырвоны, зноў белы, але ведаў, што гэта прыгожа. Каб везці сваю дзяўчыну ў царкву пад вянец, ён прыехаў у брычцы на тройцы коней: чырвоны конік быў запрэжаны пасярэдзіне, а дзве белыя кабылкі — прыпрэжаныя па краях...

На Палессі на Каляды калядоўшчыкі каледавалі, на Вялікдзень — валачобнікі валачобілі. Спяваць Песня навучылася ад бабулі, а бабуля — ад сваёй бабулі, ад калядоўшчыкаў і валачобнікаў. Вершы складаць Песня навучылася ад Жэні Янішчыц. Бабуля, як і паэтка, называлася Жэня, яны ж былі з таго самага балота, дзе няма пагоркаў, — адна бясконцая нізіна, як вялікая місачка.

Балота гайдаецца, угінаецца; калі аглядаеш балота, цяжка паверыць, што зямля мае форму мячыка. Там хочацца гуляць па лузе каля ракі, якая плыве без берагоў, але не разліваецца па сенажаці. Пра гэта расказаць немагчыма, пра гэта можна заспяваць песню, зразумелую ўсім людзям зямлі. Песня – гэта кладачка ад душы да душы. Паэтка Жэня Янішчыц была такая ж, як бабуля Жэня, — светлая, лёгкая, прыгожая, самабытная. Яна ўмела прымаць ад жыцця ўсё, што Бог даваў, бо жыць вучылася ад мамы і бабулі, а яны былі паляшучкамі…

Палешукі не адкрываюцца перад цэлым светам, яны адкрываюцца перад балотам, па якім ходзяць, скачучы ад купіны да купіны, а яно гайдаецца. Калі здараецца пажар, прыносяць абраз «Неапалімая купіна», на якім Маці Божая ў зорцы, нібы ў вогнішчы, — і Маці Божая тушыць пажар. Бо навокал купіны – дрыгва, багна, яна не гарыць, калі толькі няма на балоце прыроднага газу і калі не загараецца торф на глыбіні.

Мая сястра Рэня нарадзілася прыгожай дзяўчынай, хлопец Мікалай «паляваў» на яе дзявоцтва па ўсім наваколлі. Дзяўчаты і хлопцы збіраліся разам з вёскі, з навакольных хутароў і засценкаў, хадзілі на балота па дурніцы. Да біскупскіх далучаліся мялёгаўскія і бурносаўскія. Ні збанкоў, ні кубкаў хлопцы з сабой не бралі. Кожны ведаў, у які кубак будзе высыпаць жмені дурніцаў. Нехта сыпаў, а нехта ўвогуле ягады збіраць не меў часу. Было шмат іншай «работы»: злавіць вужа, яшчарку, на крайні выпадак, халодную жабку ўкінуць дзяўчыне за каўнер. Некаму хацелася збіць дзяўчыну з дарогі, каб яна адстала ад ягадніц, заблудзіла ў балоце, каб ён яе вывеў на дарогу ці ў балоце пакінуў… Шмат завязвалася вострых жыццёвых прыгодаў. Але ўсім забаранялася падыходзіць да чортавага вока…

Чортава вока — гэта вялікая небяспека. Ніхто з яго не вылазіў. Ды не чуваць было ніводнага выпадку, нават ніводнай прыпавесці ці казкі, каб хто заблудзіў у лесе, трапіў у чортава вока і там застаўся. Не расказвалі такіх гісторый, каб чорт некага зацягнуў у чортава вока. Калі апавяданне даходзіла да гэтага месца, той, хто баіў, раптам замаўкаў, быццам яму аднімала мову…

За нашым абедам пераважна гаварыла Песня. Перад развітаннем яна падаравала мне бабуліну малітву:

Лажуся спаць, дай Богу знаць,
дай, Божа, ночку пераначаваць
і з надзеяй другой ночкі дачакаць…

Паехала Песня ў Менск. Згубілася. Зноў патэлефанавала восенню:

— Стаю ў Гародні на прыпынку каля аўтавакзала. Якім тралікам можна да Вас даехаць?

Не выглядала ў акно, але адчула па дыханні ветру з-пад хмары, як лёгкая аблачынка спускаецца з высокага неба. Яна вярталася з фестывалю «Бардаўская восень». Прывезла мне з фестывалю падарунак — кубак з надпісам: Białystok wschodzący… З далёкіх падарожжаў сябры прывозяць мне то кніжкі, то абразочкі, з Рыма і Асізі пілігрымы прывозяць драўляныя ружанчыкі, якія церпка пахнуць італьянскімі ружамі, мусіць, іх робяць з ружавага дрэўца…

Песня прывезла буханку хлеба. Спявала на фэсце як ганаровы госць. Калі сказала, колькі зарабіла грошай, я ўспомніла, як святы Францішак на пляцы ў Асізі спяваў псальмы і яму плацілі каменнем, з якога пасля пабудавалі касцёл, што захаваўся да нашага часу.

Абедалі і размаўлялі пра песню. Пра фэст я ведала болей, чым яна, бо слухала канцэрты па радыё «Рацыя». У тым годзе першае месца заняў бард Міхал Бараноўскі, які выканаў хрыплым рэчытатывам пад гітару песню «Дзяды».

Яна ж там працавала, таму не мела часу слухаць, акрамя сваіх выступленняў…

За гэты час яна запісала дыск, з’ездзіла да беларусаў на Далёкі Усход, была ў Варшаве і ў Берліне. Немцы не разумеюць беларускую мову, але зразумелі паляшуцкую песню. Песня ўзышла на вяршыню, але не дасягнула бабулінай глыбіні, таму не адрываецца ад бабулінай журбы:

Ах, на шчасце яшчэ не засохла балота…
Запрашаю цябе ў журавінавы рай!
Ды за шчасце ніхто не купіў самалёта…
Дык журбу маю рэчанькай не разлівай…

...Мая «пустэльня» знаходзіцца на першым паверсе, ды неяк я апускаюся ўсё ніжэй і ніжэй. А Песня паднімаецца на горачку. Разумее, што мы сустрэліся на містычнай кладачцы і разыходзімся ў розныя бакі, — яна бяжыць уверх, а я спускаюся ўніз. Мы ўжо далёка адна ад другой, і кожная са свайго балота. Мне не хочацца ні ў чым пераконваць ні Песню, ні яе пакаленне. Я застаюся ў драўлянай, саламянай, ільняной, палатнянай мове, у смутку, у слязіне, у снах…

Я ведаю, што адметнасцю песні павінна быць прастата.

Не маю жадання праходзіць ад пачатку бездараж праз балота, якое зацягвае не толькі цела, але і думкі, пачуцці, успаміны, душу, якое ўсмоктвае не толькі галасы птушак, але і хваробы з усяго наваколля. Душа вылятае праз акно і лётае па бязмеры, пакуль хворае цела сніць сябе птахам, але прачынаецца ранкам яшчэ хварэйшым, чым засынае.

Калі я мела спрытныя лёгкія ногі і худое празрыстае цела, я любіла збіраць журавіны, скакаць з купіны на купіну, не дакранаючыся да гадзюкаў. Але мае хлопцы па балоце за мной не ганяліся.

— Я хацела б паспяваць Вашы вершы…

— У маіх вершах надта няроўнае дыханне, а ты так добра спяваеш свае. Лётай сабе і спявай, а я паціху буду апускацца. Там нехта на чацвярэньках вучыцца хадзіць, — раптам гэта і ёсць спявачка маіх вершаў…

Я ведаю, што песня — гэта не толькі экспрэсія ўнутранага стану, але і зварот да некага, каго ты любіш.

Я цяпер адна, так далёка ад усіх, так закінута і забыта, нібы мяне тут зусім няма. Мне не хочацца выходзіць з гэтага стану…

А чаму мы павінны боўтацца ўсе ў адным балоце? Я адчуваю скурай, што выкідаюся з аднаго, з другога і ўжо з трэцяга балота на грунт…

Ды не спапяліла мяне непрыйманне ўсімі маёй непрыстасаванасці да ўсіх.

Так, як Нёман і Дняпро пояць глыбінямі адну і тую ж Краіну, а ніколі не злучаюцца, не ўпадаюць у адно мора, нават у адно балота… Гаварыце сабе, што рэкі не маюць свядомасці, не ўмеюць думаць і любіць. Так я вам і паверыла! Гэткія качкі-вароны, да якіх не даходзіць, што Савецкі Саюз развеяўся, як дым, і рабіць літаратурныя праекты па старым узоры не мае сэнсу.

Літаратура, як літургія, павінна несці ў сабе ўласную сілу праменнасці, нават яснасці, уцягваць у сябе кожнага, хто знячэўку да яе дакранаецца...

Калі я прыехала са свайго песеннага балота ў горад, тут мяне чакалі творцы, якія разумелі прыроду таленту, яго праўдзівасць і самабытнасць. Яны бралі мяне з сабой да людзей на тыя пляцоўкі, якія ўжо асвоілі самі. Яны цанілі маю вясковую прастату, якая была смелай ад наіўноты. Казалі, што я безабаронная, але я была абароненая Аляксеем Карпюком і Васілём Быкавым. Я выходзіла да людзей са сваёй балотнай песняй, з няправільна выказанымі думкамі. Зборнік «Нёман ідзе» з выдавецтва выйшаў у вокладцы, абгорнутай супервокладкай: на супервокладцы змешчана была мая фатаграфія, а пад ёю аўтограф верша, недасканалага, няправільнага, які я забыла, памятаю толькі:

краснапёрыя рыбкі мае дачакаюць свайго рыбалова…

Спачатку кніжачка прадавалася ў краме з супервокладкай і аўтографам, але вельмі хутка гэтае ўпрыгожанне знікла. Ці паступіла такое распараджэнне ад партыйных структураў, ці гандаль вырашыў, што верш не адпавядае савецкім нормам, я тады «даследаванняў» не праводзіла.

Што зрабіць з думкай, якая прыходзіць у галаву пазней, чым трэба? Я такую думку запісваю. Спознены адказ. Спозненая думка. Спознены тэкст. Спозненую літаратуру не будзе чытаць пакаленне Песні…

А можа я памыляюся? У Біскупцах пераказвалі такую прыказку:

— Дай Божа майму дзіцяці розуму спераду, які ў беларуса — ззаду,— казаў жыд.

Калі трэба было спрачацца, я гаварыла абы-што. Па часе прыходзіў розум. Тады я пісала аб гэтым верш.

Паміж Апошняй Вячэраю і смерцю ёсць Гетсэмань. Самота, калі цябе ўсе пакідаюць і ўцякаюць, некуды хаваюцца… Але, калі Езуса схапілі, адзін «юнак, адзеты толькі посцілкай па клубах, ішоў за Ім. І яго схапілі, але ён выкруціўся з посцілкі і голы ўцёк ад іх» (Мк, 14, 51–52). Другі раз гэты юнак сядзеў у белай вопратцы збоку ў пустой магіле Езуса. Гэта Ён сказаў жанчынам, каб не палохаліся, што Езуса тут няма, бо ўваскрос… Я сама не магла б і дадумацца да сэнсу, каб не прачытала ў тэолага: юнак у белым сімвалізуе абраз Езуса. Пасля Ён будзе сядзець у хвале праваруч Бога Айца…

Кожны творца можа перажыць глыбока ўнутры сваё выкручванне з посцілкі, затрымацца ў Гетсэмані, паддацца самотнасці і агаленню, каб прыбрацца ў белае адзенне. Магчыма, Езус пасадзіць яго ў пустую магілу, каб адчуць смерць і пасля абвяшчаць Змёртвыхпаўстанне.

...Некалі ў нашым слаўным горадзе жыў слаўны чалавек, які зрэдку любіў са мной размаўляць. Мы адначасна выходзілі з хаты, я жыла на левым беразе Нёмана, а ён — на правым. Мне хацелася сустрэцца з ім на мосце святога Францішка, але заўсёды ён пераходзіў мост раней, чым я да моста даходзіла, і чакаў мяне на дзікім беразе Нёмана. Яму трэба было апраўдацца перад сабой, таму ён расказваў мне свае літаратурныя прыгоды, напрыклад, як прымусілі яго падпісацца пад калектыўным лістом, у якім партыя асуджала погляды непаслухмянага савецкага літаратара… Ён не падпісваў ліст — яго папярэджвалі па тэлефоне, што ў газетах будзе такі ліст, а пад ім, сярод іншых, будзе стаяць яго подпіс. І клалі слухаўку. Я была яго слухачом для супакаення сумлення. Слухала ўважліва, цьмяныя месцы прасіла растлумачыць.

Добра мець некага даверанага, каму можна сказаць найважнейшае, дзеля чаго людзі церпяць змаганне, крыж, шлях, боль і просяць прабачэння. А калі нікога няма — замыкаюцца ў клетцы свайго сэрца, і няма з іх ніякага плёну…

Паразмаўляўшы гэтак, выслухаўшы яго, я вярталася да сваіх дзяцей. Адказвала яму па дарозе — на адлегласці. Ніколі не спытала, ці чуў ён мяне на адлегласці, ці запісваў ён мой маналог у свой дзённічак. Уклала зборнік вершаў і дала яму пачытаць, а ён, такі разумны, не зразумеў, што гэтыя вершы — размова з ім.

...Ён уцёк з нашага правінцыйнага еўрапейскага моста. Уцёк не ад мяне, бо я не перашкаджала яму быць вольным. Але мне было самотна і няўтульна, пакуль я не навучылася слухаць таго, каго прысылае сюды Бог.

Я прашу ратунку ў святога Антонія, пра літаратуру размаўляю са святым Францішкам, аддаю сваіх дзяцей і ўнукаў у апеку Божай Маці. Слухаю Бога.

Я не мару пра тое, што са мной будзе, калі мяне тут не будзе…