СВЯТЫ ТАМАШ, ПРАЧЫТАНЫ НАНАВА

Працяг. Пачатак у № 3 (57) за 2011 г.

IX. АДНОСІНЫ БОГА ДА СВЕТУ

Філасофія св. Тамаша глыбока тэацэнтрычная. Калі нехта ўступіць на сапраўдны шлях метафізічнага разважання і паглядзіць на рэчаіснасць з боку глыбіннай будовы рэчаў, ён знойдзе аснову гэтай будовы. Паколькі найістотнейшымі складнікамі бытаў з’яўляюцца сутнасць і існаванне (магчымасць і здзяйсненне), то, узіраючыся ў гэтую будову, мы заўважаем, што самаіснае існаванне, быт, сутнасць якога — існаванне, з’яўляецца асноваю ўсёй рэчаіснасці. Гэта на першы погляд вельмі кароткі шлях, але ён вымагае велізарнага высілку сузірання, высілку ўдумвання, а не штучных, заблытаных, складаных разважанняў, якія павінны былі б урэшце прывесці да высновы, што сцвярджае існаванне самаіснай прычыны ўсёй рэчаіснасці — Бога. Трэба ўмець убачыць гэтую будову рэчаіснасці, пра якую мы гаворым.

Цяпер пяройдзем ад пытанняў, датычных непасрэдна Бога, ад таго, што складае самую сарцавіну метафізікі, а менавіта ад тэалогіі натуральнай, ці тэалогіі, даступнай прыроджанаму разумоваму пазнанню, да праблемы: Бог — свет, датычнай сувязяў паміж Богам і светам. Пазбаўленае ідэалагічных тэндэнцый сузіранне рэчаіснасці, усё роўна, ці возьмем як прадмет нашых разважанняў знікомую частку таго, што нас атачае, ці ўвесь свет, усю рэчаіснасць, усё, што існуе, непазбежна вядзе нас да Бога. Мы ўжо ведаем, што ў метафізіцы св. Тамаша існаванне — гэта тое, што найглыбейшае ў рэчах. А паколькі гэты чыннік існавання з’яўляецца тым, што найглыбейшае ў рэчах, Бог знаходзіцца ў аснове ўсяго, ахоплівае самую глыбіню ўсіх рэчаў і ўсё пранікае. І так павінна быць, калі Бог ёсць крыніцаю, прычынаю і коранем існавання. Гэтая праўда з’яўляецца тым філасофскім каменем, якога шукалі філосафы, і разам з тым у ёй праяўляецца Бог Аб’яўлення, які адкрываецца нам хоць бы і ў тых словах св. Паўла: «у Ім мы жывём, рухаемся і існуем» (Дз 17, 28). Бо ўсё, што ёсць – ёсць добрае (кепскія толькі недахопы), таму ўсё да самага дна пранікнута Богам, і таму і філасофска-тэалагічныя аўтары, і містыкі маглі абвяшчаць, што Бог да нас нашмат бліжэй, чым мы гэта сабе ўяўляем. Найістотнейшае ў нас – нашае існаванне: Бог гэтае існаванне носіць у сабе, таму Бог нашмат бліжэй да нас, чым мы самі да сябе. Вось сцвярджэнні, да якіх нас наўпрост прыводзіць філасофскае разважанне; для гэтага яшчэ не патрэбнае Аб’яўленне.

У св. Тамаша мы знойдзем вельмі моцны тэкст. Тэкст, які можа нават палохаць сваім нібы пантэістычным гучаннем (pan па-грэцку значыць усё, Theos — значыць Бог; пантэізм — гэта погляд, што ўсё ёсць Богам, г.зн., што Бог атаясамляецца са светам). У Каментары да Сэнтэнцыяў, адным з самых ранніх твораў (І Sent. 8,1, 2), св. Тамаш піша: Deus est esse omnium — Бог — гэта існаванне ўсяго, але дадае: non essentiale sed causale — не сутнасна, а прычынна. Таму Бог — гэта існаванне ўсяго, аднак не існаванне як складнік рэчаў, а як іх дзейная прычына, гэта значыць як крыніца, з якой вынікае існаванне гэтых рэчаў, а значыць Ён non essentiale — не сутнаснае існаванне, г.зн. не існаванне, якое злучаецца з сутнасцю, бо існаванне ў нас частковае, прычаснае, а causale — г.зн. існаванне, якое ёсць прычынаю. Але мы ўжо ведаем, што – паводле Тамаша — Esse est illud quod est magis intimum cuilibet, et quod profundius omnibus est (S.th. I q.8 a. 1 c.) — існаванне — гэта той чыннік у нас, а таксама ва ўсіх рэчах, у кожным прадмеце, які найбольш глыбокі за ўсё іншае. Intimum — значыць тое, што найбольш інтымнае, глыбіннае, якое даходзіць да самай сарцавіны. Et quod profundius omnibus est — і што найглыбейшае за ўсё ў кожным быце, у кожнай рэчы. А паколькі Бог, як толькі што мы чыталі ў св. Тамаша, ёсць — esse omnium — ёсць тым існаваннем, якое з’яўляецца прычынаю тых дробных частковых існаванняў, што ёсць ва ўсіх рэчах, то, кажа св. Тамаш далей, — oportet quod Deus sit in omnibus rebus et intime — трэба, нават неабходна, каб Бог быў ва ўсіх рэчах et intime глыбінна (S.th. I q.8 a.l c.).

Мы закранаем тут праблему Божай прысутнасці. Сама філасофія адкрывае перад намі ашаламляльныя далягляды, паказваючы, што Бог як прычына існавання знаходзіцца абсалютна ва ўсіх рэчах. Таму Бог пранікае ўсё. Усе рэчы прасякнутыя Богам. Але паколькі Бог не з’яўляецца сутнасным існаваннем у рэчах, а прычынаю іх існавання, існаваннем прычынным, таму тут няма пантэізму. Уся сукупнасць рэчаў, увесь свет не атаясамляюцца з Богам, але Бог — гэта той, «у якім мы жывём, рухаемся, існуем». Гэта менавіта тая праўда, якая ў філасофскай мове называецца іманентнасцю Бога — manere азначае «заставацца», «трываць», «знаходзіцца», а immanere — значыць «заставацца, знаходзіцца ў», вось жа, іманентнасць азначае, што Бог знаходзіцца ў рэчах, ва ўсёй сукупнасці рэчаў і ў кожнай часцінцы гэтай сукупнасці. А незвычайнай таямніцай, на якую ўказвае філасофія, але якой яна абсалютна не можа для нас вытлумачыць, з’яўляецца тое, што іманентнасць Бога спалучаецца з Яго абсалютнай трансцэндэнтнасцю. Слова «трансцэндэнтнасць» паходзіць ад лацінскага transcendere «выступаць, выходзіць па-за». Бог, які найглыбей знаходзіцца ў рэчах, адначасна бясконца пераўзыходзіць увесь свет і кожную рэч. Гэтая таямніца таксама незразумелая, як траістасць і еднасць у Святой Тройцы. Гэта справы, пра якія мы нібыта ведаем, якія нібыта знаходзяцца ў нас як праўды веры, але бадай рэдка мы над імі задумваемся і рэдка робім гэта, кіруючыся нагэтулькі глыбокай філасофскай думкай, якой асвятляе нам шлях св. Тамаш. Вось жа іманентнасць і трансцэндэнтнасць, адно і другое ў аднолькавай ступені: «знаходжанне ў» і «выхад па-за» — толькі разам характарызуюць належным чынам адносіны Бога да свету. «Свет» мы разумеем тут і як сукупнасць усіх створаных рэчаў, усіх рэчаў, існуючых па-за Богам, і як кожную часцінку гэтай велізарнай цэласці.

Можна яшчэ ўказаць на шэраг якасцяў, ад якіх паходзяць адпаведныя імёны Бога. Адзіны павінна паказваць, што Бог абсалютна адзін, Нязменны, што ў Ім нічога не змяняецца. Філасофія, а не толькі Аб’яўленне кажа нам, што Бог як чыстае здзяйсненне можа быць толькі адзін. Не можа быць двух чыстых здзяйсненняў, ці чыстых актаў. Чысты акт можа быць толькі адзін. Калі б былі два, то адзін чымсьці адрозніваўся б ад другога, а калі б чым-небудзь адрозніваўся, то ўжо адзін мог бы стать другім і не мог бы быць поўным здзяйсненнем. Поўнае здзяйсненне можа быць толькі адно адзінае, і гэта ёсць абгрунтаваннем адзінства Бога – Бог абсалютна нязменны. Разважаем такім чынам: поўнае здзяйсненне не дапускае далейшага здзяйснення, а кожнае змяненне з’яўляецца пераходам ад магчымасці да здзяйснення гэтай магчымасці. Бо калі б у Богу была зменнасць, Ён не быў бы чыстым здзяйсненнем, ці чыстым актам, а таму Бог павінен быць як абсалютна адзіны, гэтак і безумоўна нязменны. Мы разумеем, што Бог вечны, гэта значыць, што Ён перасягае ўсялякую часовую зменнасць, і бясконцы, бо перасягае ўсялякія абмежаванні. Усё гэта вынікае з разважання над тым, што значыць поўнае, чыстае здзяйсненне, якім у выпадку Бога ёсць самаіснае існаванне. Мы ўвесь час павінны вяртацца да таго цэнтральнага пункту разважанняў, у якім казалі пра Бога як пра ipsum esse subsistens — пра самаіснае існаванне. Гэта асноўны пункт, без якога ўсё, пра што ідзе гаворка далей, не было б цалкам зразумелым.

Вучэнне пра якасці Бога мае сваё ўласнае месца ў гісторыі тэалогіі. Было шмат славутых тэолагаў, не толькі хрысціянскіх, але і арабскіх, юдэйскіх, індускіх, якія глядзелі на Бога праз адну Яго якасць. Гэта не значыць, што такія розныя погляды былі неадпаведнымі; ідзецца толькі пра тое, які з гэтых поглядаў сягае найглыбей. Вялікая неаплатонаўская думка, якая звярталася да Платона, праз св. Аўгустына і ўсю аўгустынскую тэалогію, вылучыла адзінства Бога; у творцы неаплатанізму, Плотына, Бог названы Праеднасцю. Найважнейшым ёсць тое, што Бог адзіны, абсалютна просты, не складзены, а ўсе іншыя якасці, на думку гэтых тэолагаў, павінны вынікаць з еднасці. У св. Аўгустына, побач з еднасцю, якасцю, што адрознівае Бога ад усіх іншых рэчаў, ёсць абсалютная нязменнасць. Мы казалі пра тое, якой была экзэгеза біблійнага «Які ёсць». Св. Аўгустын тлумачыць гэтыя словы: «Той, які не змяняецца, які застаецца»; а таму абсалютная нязменнасць была б тут крыніцаю ўсіх іншых Божых дасканаласцяў.

Дунс Скот, адзін з найвялікшых францішканскіх «філасофскіх тэолагаў», вылучыў на першае месца іншую якасць Бога, а менавіта — бясконцасць. Дунс Скот лічыў, што ёсць адзін адзіны бясконцы быт, якім ёсць Бог. Такім чынам, уся рэчаіснасць падзяляецца дыхатамічна, ахопліваючы дзве катэгорыі быту: быт бясконцы — Бог, быты канечныя — усе іншыя рэчы. Увесь шэраг гістарычных абумоўленасцяў схіляў вялікага вучонага, якім быў Вільгельм Окам, творца новага кірунку ў познесярэднявечнай філасофіі і тэалогіі, да вылучэння Божай свабоды і ўсемагутнасці. Гэта прыклады розных тэалогій, розных поглядаў на тое, што ў Богу найважнейшае. Св. Тамаш не адмаўляе ніводнай з гэтых вылучаных якасцяў, прымае іх усе, але лічыць, што іх прычынаю з’яўляецца тое, што Бог ёсць самаісным існаваннем, – гэта для св. Тамаша сапраўднае імя Божае і сапраўдная прычына ўсіх Божых якасцяў, і ключ да зразумення адносінаў Бога да свету.

Разважаючы над праблемаю стварэння свету, мы павінны выкінуць з нашых галоваў наіўную і аблудную канцэпцыю, быццам стварэнне было фактам, які адбыўся дзесьці, калісьці, мільёны гадоў таму і ўжо даўно скончыўся. Гэта памылковае разуменне стварання і стварэння. Стваранне — гэта ўдзяленне існавання таму, што не існуе, і гэта чыніцца пастаянна. Таму таксама выказванне: Conservatio est continua creatio (S.th. I q.103 a.3) — утрыманне рэчаў у існаванні ёсць далейшым працягам акту стварэння, ёсць пастаянным ствараннем — не з’яўляецца метафарай. Гэта трэба разумець даслоўна: стваранне адбываецца пастаянна. У поглядах св. Тамаша сцвярджэнне пра стварэнне свету не ёсць аб’яўленай праўдаю. Тут ізноў мы маем revelabile, ці аб’яўленую праўду, да якой, аднак, мы даходзім таксама і ўласным розумам. Калі мы бачым неабходнасць прычыны існавання рэчы, то сцвярджэнне, што з гэтай прычыны, з гэтага кораня вынікае існаванне, ёсць адначасна прызнаннем акту стварэння. Менавіта гэта з’яўляецца сутнасцю Бога як Створцы.

Факт бесперапыннага стварання, у якім мы пастаянна жывём, гэта важны і рэальны аспект рэчаіснасці. Іншая рэч, калі вера кажа нам, што свет калісьці пачаў існаваць, але гэта не значыць, што тады аднаразова здзейсніўся акт стварэння і на тым скончыўся, што, стварыўшы свет, Пан Бог нібы адвярнуўся ад яго. Гэта быў бы дэістычны погляд. У Тамаша справа падаецца цалкам інакш: Бог — калі можна выкарыстаць метафару — нібы акумулятар, з якога пастаянна цячэ існаванне, што ўдзяляецца ўсім рэчам. Толькі Бог ёсць Створцам, не можа быць стварання апасродкаванага. Чалавек можа быць творцам, але ніколі — створцам. Створцам ёсць толькі Бог, і толькі з Бога паходзіць стваральны акт, бо: Creatio est quaedam acceptio esse (Sent. II, 1, 2c). Creatio азначае тут быццё створаным, а быццё створаным — гэта атрыманне існавання ад крыніцы гэтага існавання, а значыць — ад Бога. Толькі Бог для ўсіх рэчаў без вынятку ёсць крыніцаю існавання і таму ёсць Створцам.

У гістарычным плане важна — і гэта трэба ўсвядоміць, — што філасофскае паняцце Бога-Створцы (а гэта паняцце філасофскае) было цалкам не вядомае старажытнай філасофіі. Старажытныя філосафы ўвогуле не ўводзілі яго ў «інвентар» сваіх паняццяў, бо звязвалі стваранне з нейкім пачаткам у часе, а паколькі свет для іх існаваў заўсёды, то паняцце стварання не бралася ўвогуле ў разлік; тым больш стварэнне з нічога. Свет быў заўсёды. Разважалі над тым, з чаго створаны свет, якія яго элементы, што з’яўляецца яго сутнасцю. Але экзістэнцыяльная праблематыка, прычына існавання свету — гэта пытанні, якія з’явіліся ў філасофіі толькі пад уплывам рэлігійнай тэматыкі, перададзенага ў Бібліі апісання стварэння свету. Толькі Аб’яўленне ў Кнізе Быцця кажа, што на пачатку не было нічога, пакуль Бог стварыў штосьці, што свет узнік з нічога.

Св. Тамаш таксама падкрэслівае, што стваральны акт для Бога абсалютна свабодны. Тут Тамаш выказвае думку, выказаную таксама Окамам, які навучаў пасля яго, — стварэнне свету не ёсць чымсьці неабходным. Неаплатонаўская філасофія тлумачыла, што свет быццам бы эмануе з неабходнасці, вынікае са сваёй крыніцы, якой ёсць Праеднасць; зусім інакш у Тамаша — свет цалкам залежны ад свабоднага Божага акту. Божыя дзеянні навонкі (на лаціне: ad extra, у адрозненне ад унутранага дзеяння ad intra) з’яўляюцца дзеяннямі абсалютна свабоднымі, у іх няма ніякай неабходнасці. Неабходнасць са свабодаю злучаныя таемным чынам ва ўнутраным жыцці Бога, чаго мы відавочна не можам зразумець, можам толькі звярнуць увагу на гэтую таямніцу і на гэтую праўду.

Памятайма, што свет мог бы ўвогуле не пачаць існаваць; абсалютна ў нічым гэта не змяніла б таго найістотнейшага жыцця, якім ёсць жыццё Тройцы. Тая хвала, пра якую кажа Хрыстус у Евангеллі: «услаў Мяне ў сабе хвалою, якую меў Я ў Цябе перад існаваннем свету» (Ян 17, 5) — гэта і ёсць уласна ўнутранае Божае жыццё, зусім незалежнае ад свету. Свет цалкам выпадковы, усё яго існаванне залежнае ад вольнага рашэння Бога. Мы ведаем, што Бог пазнае ўсе быты — не толькі тыя, якія існуюць, якія ёсць, якія калі-небудзь існавалі ва ўсім сусвеце, ва ўсіх галактыках і ва ўсім духовым свеце, але Бог ведае таксама па неабходнасці ўсе магчымыя рэчы, гэта значыць несупярэчныя. Бо тое, што супярэчнае, — немагчымае. Таму Бог, па-чалавечых мерках можна гэтак сказаць, мае паняцце ўсіх рэчаў, якія ёсць, былі і будуць магчымыя; як кажа св. Тамаш: Deus inteligit plures rationes propriae plurium rerum quae sunt plures — сапраўдныя паняцці ўсіх рэчаў знаходзяцца ў Богу (S.th. I q.l5 a.2 c.), але — паколькі Ён ведае ўсе быты — то мае ў сабе таксама нібы мадэлі ўсіх магчымасцяў, усіх магчымых светаў.

Св. Тамаш зазначае, што свет, які існуе, у якім мы жывём, які нас атачае, не адзіны магчымы свет; гэта адзін з бясконцага мноства магчымых светаў, і ён не з’яўляецца найдасканалейшым, як хацеў Лейбніц, вялікі філосаф XVIII стагоддзя. Кожны з магчымых светаў, а таксама наш рэальны свет, мусіць быць адносна дасканалым і адносна недасканалым. Вось жа, свет, у якім мы жывём, не з’яўляецца найдасканалейшым светам: ён дасканалы таму, што ў ім якімсьці чынам адлюстроўваецца Бог. Уласна адну з незлічоных мадэляў магчымых светаў Бог выклікае да існавання; на гэтым палягае безупыннае яго стваранне, пастаянная continua creatio, расцягнуты ў часе і прасторы акт стварэння. Таму памятайма, што гэты свет, у якім мы жывём і рухаемся, мог бы быць цалкам іншы і мог бы таксама зусім не існаваць, і гэта ні ў чым не змяняла б і не змяншала б вялікасці, паўнаты і дасканаласці Бога.

У часы св. Тамаша горача дыскутаванай праблемай было пытанне вечнасці свету. Старажытныя філосафы лічылі, што свет ніколі не пачынаў існаваць. Вызначальным з’яўляецца погляд на гэтыя справы св. Тамаша; гэты погляд пралівае таксама святло на Тамашава разуменне акту стварэння. Божы акт стварэння — паводле Тамаша — не ёсць чымсьці, што адбылося калісьці, але чымсьці, што дзейнічае пастаянна. Тое, што свет пачаўся ў часе, што мінула вызначаная колькасць часавых адрэзкаў ад моманту, калі не было нічога і пачаўся свет, гэта — credibile; можна і трэба ў гэта верыць, але гэта не тая праўда, якую можна філасафічна, навукова — кажа св. Тамаш — давесці. Больш за тое: з гэтай прычыны сцвярджэнне пра пачатак свету ў часе для яго — revelatum, а не revelabile, гэта праўда аб’яўленая, а не праўда, да якой можа дайсці сама філасофія.

Затое тэза, што свет створаны, што мусіць быць створаны, калі існуе, — гэта revelabile — праўда, да якой прыводзіць нас філасофскае мысленне. Калі б мы нават прынялі, што свет вечны альбо што матэрыя вечная, то св. Тамаш гэтак адказаў бы на тое: абсалютна ўсё роўна, ці матэрыя вечная, ці мае пачатак у часе — у кожным выпадку яна створаная, бо не мае існавання сама па сабе. Ці — калі б мы прынялі такую гіпотэзу, што свет быў заўжды, то св. Тамаш кажа, што ні ў чым гэта не парушае таго факту, што ён створаны. Гэта важна і актуальна з увагі на сённяшнія дыскусіі з марксістамі, частыя асабліва ў студэнцкім асяроддзі. Факт, што свет, цялесныя быты, не маюць пачатку ў часе, што былі заўсёды, для св. Тамаша ні ў чым не парушае тэзы, што яны створаныя, бо залежныя ў сваім існаванні ад таго, чым ёсць стваральны акт, ці ад жадання, ад вольнай волі Бога, самаіснага існавання.

Гэтае быццё створаным азначае атрымаць існаванне; існаваць неабавязкова, мець існаванне прычаснае, якое вынікае з існавання самаіснага; гэта — сутнасць быцця створаным. Вось жа, Бог — самаіснае існаванне, таму Ён мусіць быць дзейнай прычынай, ці прычынай, якая ўдзяляе існаванне. Ён таксама іманентны, як дзейная прычына, як тое esse causale — ва ўсіх рэчах, і адначасна трансцэндэнтны, бо бясконца перасягае ўсе рэчы, цалкам незалежны ад іх у плане існавання. Толькі гэта прыводзіць нас да зразумення, наколькі цалкам чужыя св. Тамашу такія тэорыі як пантэізм, ці погляд, што Бог атаясамляецца са светам, альбо дэізм, погляд, што Бог аднойчы стварыў свет, а потым «адвярнуўся», пачаў свой сёмы дзень — дзень адпачынку, і ўвогуле перастаў займацца светам. Бог не ёсць душою свету і не стаіць па-за ім, Ён цалкам яго пранікае як канчатковая крыніца быту: Ён — дзейная і мэтавая прычына ўсяго, што робіцца ў свеце. Ці таксама і зла?

Пераклад з польскай мовы
Алеся Жлуткі.

Працяг будзе.