БЕЛАРУСКІ СЛЕД КАРМЭЛІТАЎ У КРАКАВЕ

Ордэн кармэлітаў старажытных правілаў — кармэлітаў «абутых» — яшчэ ў пачатку ХІХ стагоддзя меў у Беларусі 24 сядзібы. Сёння не засталося ніводнай. І ніводнага кляштара.

Пасля паўстання 1863 года ўсе кляштары ордэну ў Беларусі былі зачыненыя, а законнікі высланыя. З атрыманнем нашай краінай незалежнасці ў 1990-я кармэліты «абутыя» ў Беларусь так і не вярнуліся, у адрозненне ад сваіх братоў кармэлітаў босых.

Пра багатую калісьці спадчыну «абутых» кармэлітаў у Беларусі нагадваюць сёння толькі ацалелыя дзе-нідзе рэшткі іх кляштараў, як у Засвіры, або будынкі касцёлаў (у Княжыцах, Мсціславе, катэдра ў Магілёве).

Тым не менш духоўная іх спадчына захавалася. Адзін з прыкладаў — кракаўскі архіў ордэну, у якім па сённяшні дзень захоўваюцца вопісы былых беларускіх сядзібаў ордэну. Пра іх мы і гутарым з архівістам ордэну кармэлітаў старажытных правілаў на Пяску ў Кракаве Шыманам Сулецкім.

— У архіве я ўжо 15 гадоў. Пачыналася ўсё са студэнцкай практыкі, якую я праходзіў у аддзеле старадрукаў гэтага архіва. На той час ім кіраваў мой універсітэцкі прафесар, доктар Вацлаў Колак. Так я і апынуўся тут. Праца мне вельмі спадабалася — я ахвотна дапамагаў прафесару. Пазней, калі доктар Колак захварэў, апеку над архівам прыняў ужо я. А пасля смерці прафесара я пачаў стала займацца справамі бібліятэкі і архіва.

— Колькі адзінак захоўваецца ў архіве?

— Сёння налічваецца 965 архіўных кніг, занесеных у каталог. Калі ж называць рэальную лічбу, то іх колькасць складае каля 1000 адзінак — частка матэрыялаў яшчэ чакае каталагізацыі. У працэсе ўпарадкавання знаходзіцца навуковы збор айца Панэка, які займаўся навукай і выдаваў кнігі. Яго напрацоўкі займаюць на паліцах каля 10 метраў.

— Якога яшчэ кшталту матэрыялы захоўваюцца ў архіве?

— Пра ўсе дакументы можна даведацца з нашага каталога, складзенага ў 1996 годзе. Перш за ўсё, гэта інфармацыя аб правінцыях ордэну: акты правінцыяла; акты, якія датычаць колькасці законнікаў пэўнай правінцыі (манахі прыпісваліся не да кляштараў, а да правінцый) і гэтак далей.

Раней правінцый было больш, чым сёння. Напрыклад, сённяшняя Польская правінцыя раней дзялілася на Малапольскую, Літоўскую, Галіцыйскую, Польскую святога Юзафа. Былі таксама іншыя правінцыі: Руская, Літоўская, правінцыя св. Юрыя, Літоўская ўсіх святых і Вялікапольская правінцыя. Пазней гэтыя пяць правінцый зніклі, аднак да сённяшняга дня дайшлі іх дакументы.

У каталогу можна ўбачыць іх назвы, а таксама назвы актаў, складзеных на правінцыяльных капітулах, што адбываліся раз у тры гады. Даступныя таксама і дадзеныя па стане кляштараў і колькасці законнікаў — звесткі пра прыёра, казнадзея, вучобу манахаў. Гэта вельмі важныя гістарычныя крыніцы правінцыі, таму што хронікаў з тых кляштараў захавалася зусім няшмат.

— Ці ёсць у архіве звесткі пра кляштары, размешчаныя сёння па-за межамі Польшчы — у першую чаргу ў Беларусі і ва Украіне?

— Правінцыя Польская, ці, як яна называлася даўней, Руска-літоўская, уключала ў сябе тэрыторыі, што раней уваходзілі ў межы Рэчы Паспалітай. Таму пасля яе падзелаў паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй ордэн захаваў толькі тыя кляштары, якія адышлі да Прусіі. Кляштары на ўсходзе пэўны час таксама існавалі і працягвалі весці дакументацыю. Найбольш інфармацыі да нас дайшло з кляштара ў Львове. Калі не лічыць Кракава, ад львоўскага кляштара захавалася найвялікшая колькасць актаў, у тым ліку і ўласны архіў кляштара за XIX стагоддзе, які дайшоў да нас у вельмі добрым стане.

— Шэраг матэрыялаў, датычных дзейнасці кармэлітаў, сёння знаходзіцца ў дзяржаўных архівах Польшчы, Беларусі і Украіны. Ці былі спробы іх сістэматызацыі?

— Так. У 1996 годзе, падчас стварэння нашага каталога, была сабраная інфармацыя пра дакументы і архіваліі, што знаходзяцца па-за межамі Кракава. Такія дакументы ёсць не толькі ў Дзяржаўным архіве Польшчы ў Кракаве і Ягелонскай бібліятэцы, але і ў архівах Львова, Мінска і Вільні.

— Што за інфармацыя там захоўваецца, і ці былі спробы вярнуць гэтыя дакументы?

— Самі дакументы, на жаль, мы не праглядалі. 15 гадоў таму праца вялася толькі з каталогамі. Нас цікавіла найперш наяўнасць такіх дадзеных у Беларусі і ва Украіне. Сёння, улічваючы лічбавыя магчымасці архіваў, гэтую інфармацыю можна праманіторыць больш падрабязна і нават зрабіць лічбавыя копіі.

Часам апантаныя гісторыкі распавядаюць, што падчас працы над сваімі тэмамі бачылі ў тых архівах пэўныя архіваліі, датычныя нашых кляштараў. Некаторым удаецца нават зрабіць фотакопіі гэтых дакументаў, аднак у будучыні тыя дадзеныя варта было б прапрацаваць больш дэталёва.

— З якіх матэрыялаў зробленыя і на якіх мовах напісаныя архіўныя матэрыялы, што захоўваюцца ў Кракаве?

— Найстарэйшымі зборамі архіва з’яўляюцца дакументы на пергаменце, якія сягаюць часу стварэння кракаўскага кляштара, — 1397 года. Першы дакумент, што датычыць гэтага кляштара, — папская була 1401 года Папы Рымскага Баніфацыя IX, якая зацвярджае каралеўскую фундацыю.

Галоўная мова архіва ў цэлым — лаціна. У пазнейшыя часы да яе дадаецца польская, у часы Аўстра-Венгрыі — таксама і нямецкая мова. Сустракаюцца некаторыя дакументы, напісаныя па-руску, — з часоў рускага панавання на тэрыторыях, дзе знаходзіліся кляштары. Але гэтых дакументаў няшмат. Пры кляштарах, якія знаходзіліся ў ваколіцах Львова, усе акты або нейкія каралеўскія загады пісаліся на старабеларускай мове.

— Ці шмат у Кракаве архіваў, падобных да вашага?

— Наш архіў — найважнейшы для ордэну кармэлітаў «абутых» у Польшчы. Аднак ён мае звесткі, якія датычаць толькі кармэлітаў, таму параўноўваць наш архіў колькасна з архівамі францішканаў ці дамініканаў нельга. Напрыклад, колькасць дакументаў, што захоўваюцца ў дамініканаў, пераўзыходзіць кармэліцкія зборы ў некалькі разоў. Тых жа актаў у нас, напрыклад, толькі 40 метраў паліцаў. У іх, мяркую, на некалькі дзясяткаў больш, таму што лічба законнікаў была большай. Сёння законнікаў ва ўсёй правінцыі каля 60-ці, таму акты, датычныя некаторых манахаў, змесцяцца і ў адной тэчцы. Але ў той самы час, калі нехта з іх працуе як навуковец (як вышэй узгаданы айцец Панэк), такіх актаў у дзясяткі разоў больш — да 10 метраў.

— Як часта ў вашым архіве працуюць навукоўцы, і як выглядае працэдура атрымання дакументаў?

— Архіўнымі матэрыяламі можа скарыстацца кожны. Вядома, спачатку трэба мець пацвярджэнне сваёй зацікаўленасці. Калі Вы студэнт, то ў Вас павінна быць папера з навучальнай установы з указаннем тэмы даследавання. Калі Вы навуковец, то ніякіх праблемаў з карыстаннем матэрыяламі ўзнікаць не павінна. Найбольш часта ў архіў звяртаюцца гісторыкі ў сферы мастацтва. Нярэдка навукоўцы даследуюць усходнія кляштары кармэлітаў ва Украіне. Бываюць дні, калі ў архіве працуе дзесяць чалавек, а бывае, што толькі адзін. Усё залежыць ад зацікаўленасці саміх даследчыкаў. Насамрэч, матэрыялаў тут процьма, і я мяркую, што іх хопіць яшчэ не на адну доктарскую дысертацыю.

— Дзякуй за размову, і плённай Вам працы. Спадзяюся, што знойдуцца спецыялісты, якія з дапамогаю матэрыялаў вашага архіва вернуць Беларусі гісторыю ордэну кармэлітаў «абутых».

Гутарыў Ілля Лапато.