КАЛЬВАРЫЯ ПАД ВІЛЬНЯЙ

І.

Калі на палях завяршаюцца першыя веснавыя работы, калі засеяна ралля і пасаджаны грады, калі цёплы вецер павее па свеце, несучы з сабою адраджэнне пасля доўгага зімовага сну, новае жыццё, новую сілу, а касцёл апранецца ў светлае ўбранне пасля поснае жалобы, тады на дарогі і гасцінцы, што вядуць у Вільню, выязджаюць у адну калону шнуры вазоў і выходзяць грамады пешых, сагнутых пад цяжарам торбаў і падарожных карабоў. Гэта ідуць кальварыйцы. Ідуць дарогамі, што бялеюць сярод палёў, самі белыя і светлыя ў сваіх палатнянках і саматканках. Топчуць апаленымі ступнямі пясок і каменні і спяваюць набожныя песні.

А вазы коцяцца з грукатам і скрыпам, і на іх усе сем’і сядзяць разам. Маладыя жанчыны, старэнькія бабулі і дзятва з льнянымі чупрынамі, а спераду бокам, ляніва трымаючы лейцы, — самі гаспадары. Малыя, каржакаватыя, але моцныя конікі бягуць у чарзе адзін за адным. Спусцелыя вёскі чакаюць вяртання пілігрымаў, якія прынясуць з сабою са святога месца трохі святасці. І яны ідуць спякотнымі дарогамі, перабіраючы зярняткі ружанцаў, напяваючы прадаўнія малітвы і злучаючы свае галасы са звонам жаваронкаў над мяжою і са стракатаннем палявых конікаў, і з сумным крактаннем жабаў у прыдарожных ручаях, і з усім гэтым вялікім розгаласам абуджанай прыроды, што спявае Пану Богу гімн хвалы і радасці.

Едуць і ідуць здалёк. Ажно са святой Жмудзі, з-пад Шавеляў і Палангі, ажно з магілёўскіх раўнінаў, ажно з-пад Наваградка і Слоніма, ажно нават з чарнігаўскіх наваколляў. Шматмоўны гэта натоўп.

І тыпы таксама разнастайныя. Пляскатыя, шырокія твары ліцвінак з яснымі вачыма і бялявымі валасамі; загарэлыя, нібы чырвонае дрэва, мужчынскія галовы, што панура глядзяць, сціснуўшы вусны, заўзятыя і паважныя; дабрадушныя фізіяноміі заўсёды галодных наваградцаў — знясіленых і жаласлівых; і гарадскія тыпы: старадаўнія шапкі з брылямі над сумным абвіслым вусам, і местачковыя капоты і венгеркі, і ўпрыгожаныя кветкамі чапцы, і вясковыя самаробкі; сівыя світкі і жмудскія карычневыя адзежы, клятчастыя спадніцы і вялікія белыя хусткі, і шэрыя балахоны з чорнымі зубчатымі нашыўкамі, і густа сабраныя ў поясе рускія сярмягі.

Імкнуцца да святых мясцін пехатою ці на возе, напакаваным запасамі і сенам, альбо, нарэшце — «пасля машыны [цягніка]» да Вільні. А думкі ва ўсіх скіраваныя да гэтай Кальварыі, якая свеціцца на самым высокім у наваколлі пагорку, умольна ўзносячы плечы сваіх вежак, бачная з усіх бакоў, па-над вянцом лясоў, стройная і чароўная на блакіце нябёсаў. Да яе з неадольнай сілаю звяртаецца позірк.

Дарогу з Вільні да Кальварыі пазначаюць мураваныя калоны з фігураю Езуса, які нясе крыж. Езус павернуты тварам да гары, на якой Ён павінен быць укрыжаваны. Такім чынам, Ён сам паказвае дарогу набожнаму люду, Ён суправаджае яго ад самага пачатку ў гэтай пілігрымцы. Першая з фігураў, што стаіць на пагорку, каля Зялёнага мосту, славіцца цудамі і вядомая пад назваю Пана Езуса Сніпіскага. Другая — на канцы прадмесця Сніпішкі, акружаная сёння збудаваннямі і амаль нябачная з дарогі. Трэцяя, што знаходзілася некалі ў маёнтку Балтупе, зараз дашчэнту зруйнаваная.

Галоўным Кальварыйскім святам з’яўляюцца дні Зялёных святак. На іх найбольш збіраюцца натоўпы сялянаў, хоць тэрмін пілігрымак не акрэслены дакладна, і працягваюцца яны амаль што ўсю вясну. Святочны панядзелак лічыцца прывілеяваным днём для жыхароў Вільні. Тады сыходзіцца «чысцейшы народ», як гавораць праваднікі, якія самі, належачы да класу тых, хто носіць сурдуты, глядзяць на вясковую грамаду пагардлівым вокам. Аднак той «чысцейшы народ» паводзіць сябе, на думку дасведчаных людзей, непараўнальна горш за сваіх вясковых братоў, ператвараючы набажэнства ў маёўку і часта вяртаючыся ў горад у стане моцнай, але зусім не набожнай узнёсласці.

Літоўскі селянін, наадварот, лічыць гэтую пілігрымку чыста рэлігійным актам і адбывае яе ў абсалютнай засяроджанасці і з вялікім ушанаваннем. Калі для некаторых, асабліва для маладзейшых, гэтае падарожжа ў шматлікім таварыстве суседзяў і родных праз новыя мясціны і сярод новых уражанняў — прыемнасць і забава, то ўласцівая літоўскай душы суровасць супраціўляецца кожнай праяве весялосці і асуджае розныя, нават нявінныя выбрыкі. Калі па дарозе, падчас адпачынкаў і прыпынкаў на ўскрайку лесу, над ручаём ці пры студні, выбухне то тут, то там смех ці нейкі двухсэнсоўны жарт сарвецца з чыіх-небудзь вуснаў, то хутка і замаўкае сярод урачыстага настрою, што пануе тут. Паліцыя, якая конна аб’язджае дарогі падчас вялікіх зборышчаў і пільна назірае за ўсім пад касцёлам каля расстаўленых крамаў, наогул не мае ніякае работы. Узорны парадак падтрымліваецца сілаю вялікай набожнасці і ўзнёсласцю духу, якімі ахоплены гэтыя тлумы людзей.

Бо для простай, наіўнай веруючай душы народа няма тут ніякага сумнення, ніякага вагання. Абыходзячы алтары, перад якімі затрымліваецца працэсія ў часе набажэнства Крыжовай дарогі, ён выразна, амаль дакладна бачыць у сваім уяўленні гэтыя пакуты Хрыстовыя і цвёрда перакананы, што яны адбываліся менавіта тут, ва ўсіх падрабязнасцях, пра якія яму праваднік чытае з кніжкі, — пранікае і ўжываецца ў іх, цалкам напаўняецца імі, нібыта ён і сапраўды бачыў іх сваімі вачыма. Рэальны свет усё мацней аддаляецца ад яго — адсоўваецца і знікае, і адразу свет містычны, духоўны, незямны, свет ахвяры і самаахвярнасці, свет надзеі, любові, захаплення напаўняе яго, падхоплівае, уздымае… З перамяшаных галасоў, са стогнучага ад спеваў лесу, з шэлесту старонак пацераў, з шуму соснаў, з жабрачых просьбаў, з абразоў на сценах капліцаў, са спякотных дарогаў, з уласнае стомленасці нараджаецца галюцынацыя — сумная і шчаслівая. Нібыта пагружаныя ў паўсон, адурманеныя, паўпрытомныя, залітыя потам, з засмяглымі вуснамі, заканчваюць пілігрымы абыход балючых дарогаў. А калі, нарэшце, пасядуць на траве, каб адпачыць і падсілкавацца, то хоць ужо і дазволена гаварыць, амаль ніхто не ў стане вымавіць ні слова. І далей працягваецца паважнае маўчанне, напалову экстатычная вычарпанасць. Бо не абы-якія сілы патрабуюцца, каб здзейсніць пілігрымку згодна з асвечаным у сялянаў звычаем. Пасля адбыцця зраніцы споведзі і праслухоўвання Імшы яны тройчы абыходзяць трыццаць пяць стацый, прысвячаючы гэтаму цэлы дзень, а здараецца, і да позняе ночы.

Ёсць сярод гэтых людзей, і менавіта сярод іх, такія, хто прыбываюць сюды штогод. Яны ведаюць усе прыдарожныя мястэчкі, вёскі, заезныя дамы і двары. Ведаюць таксама віленскія касцёлы, ксяндзоў і міласэрных асобаў, у якіх можна падмацавацца, адпачыць, а часам нават і ноч правесці. Яны перш за ўсё ведаюць, дзе што трэба заспяваць, дзе якія пацеры згаварыць, калі ўкленчыць, калі ўстаць. Яны — сапраўдныя майстры цырымоніі і адначасова кіраўнікі свайго гурту. Пад крыло гэтых дасведчаных асобаў горнуцца іншыя, паслухмяныя навічкі, якія аддаюцца іх апякунству.

Дзеля большае набожнасці ідуць часта «кальварыйцы» жабраваць хлеб. І няма выпадку, каб ім хто-небудзь пашкадаваў гэтага хлеба. Усюды іх гасцінна прымаюць, сардэчна вітаюць, сялянскія хаты шырока расчыняюцца перад імі як перад дарагім і святым госцем. Таму, выходзячы з дому, яны ў торбы свае кладуць толькі кавалак хлеба, а калі маюць пры сабе нейкую капейчыну, дык на ахвяру ў касцёл ці на тое, каб купіць медальёнікі, якімі абвешваюць свае ружанцы. Ім сам Бог дапамагае.

Памерці падчас пілігрымкі на Кальварыю і быць там пахаваным — гэта вялікая ласка Божая. Лежачы ў святой зямлі побач з Езусавай магілаю і за душу можна быць спакойным, бо штогод з вуснаў шматтысячнага люду льецца «Анёл Панскі» за тых, чые целы тут пахаваныя. Таму нават вельмі хворыя не адмаўляюцца ад такога цяжкога падарожжа, і нярэдка воз, высланы саломаю, вязе пакутнікаў, знясіленых, амаль мёртвыя целы.

Назваць дакладную колькасць тых пілігрымаў, якія прыбываюць штогод, немагчыма. Ніколі ніякая статыстыка тут не праводзілася. Пры гэтым трохразовае абыходжанне стацый амаль кожнай групай відавочна павялічвае іх колькасць. Неаспрэчны факт, што на працягу шасці тыдняў пяць-шэсць ксяндзоў, кожны год прысыланых на гэты час з Вільні, штодзённа спавядаюць каля тысячы чалавек. А колькі з іх з’яўляюцца пасля адбытай ужо ў Вільні споведзі! Таму нельга дапусціць больш нізкай лічбы, чым 50-60 тысяч кожны год падчас вясновай урачыстасці. А можа нават і гэтая лічба не адпавядае сапраўднай.

І так мінаюць гады і стагоддзі. Вакол змяняецца свет, праходзяць суровыя буры і навальніцы, шмат велічных гмахаў паволі ператвараецца ў руіны, шмат іскраў гасне, пакаленні адно за адным сыходзяць у магілы.

Але на вяршынях Веркаў, як бессмяротны сімвал, стаіць Кальварыя.

Стаіць, знікаючы ў небе сваёю вяршыняю, намоленая тысяччу галасоў, намоленая і асвечаная, і высока трымае свой сімвал — крыж збаўлення. А збаўлення гэтага прагнуць усе, і пад сімвалам гэтым аб’ядноўваюцца.

Таму штогод, калі сонца заблішчыць над краем, зноў вяртаецца веснавая хваля пілігрымаў, якая разрастаецца і імкнецца сюды, каб абмыць падножжа віленскай Кальварыі слязьмі пакуты і скласці пад крыжам свой невымерны цяжар.

Штогод з адраджэннем вясны адраджаецца ў сэрцах прыгнечаных, пакрытых земляным пылам людзей туга па нечым найвышэйшым, найпрыгажэйшым, нябесным; разломваецца абруч рэчаіснасці і нядолі, які скоўвае іх, — распірае душу імкненне да бясконцасці.

З бяздоннай глыбіні нязведаных таямніцаў чалавечае істоты паўстае разуменне яе Боскага пачатку — яе несмяротнага існавання…

І ідуць натоўпы людзей да Таго, Хто сказаў: «Я — уваскрасенне і жыццё. Хто верыць у Мяне, калі нават і памрэ, будзе жыць» (Ян 11, 25).

ІІ.
У Вячэрніку

Езус з Апосталамі сеў за апошнюю бяседу — за развітальную вячэру перад смерцю. Яго чалавечае сэрца дрыжыць, душа Яго патанае ў смутку, а ў хвіліну расстання вучні, з якімі тры гады Ён таптаў юдэйскую зямлю, гэтыя абраннікі з тысячаў, гэтыя, якім сваю справу даверыў, здаюцца Яму найбольш дарагімі і блізкімі. І Ён хоча з імі застацца, хоча быць заўсёды з імі! Разломвае хлеб, дае піць з келіха. «Гэта Цела Маё. Гэта Кроў Мая. Гэта чыніце на Маю памяць».

А вакол шумяць сосны, і яліны апускаюць да зямлі свае жалобныя галіны, і асіны дрыжаць дробнымі лісткамі пад нейкім містычным павевам, які пралятае праз лес…

«Задумаемся сёння, верныя хрысціяне…» — прамаўляе грубы голас з-пад светлых, як лён, валасоў.

«Як Пан Езус цярпеў за нас свае раны! — цягнуць далей шматлікія галасы. — Ад часу, калі быў схоплены, не меў спачыну ажно да сканання»…

І ўзлятае пад вершаліны хвояў песня.

Рухаемся. На чале ідзе праваднік з кніжкаю. Не патрэбна яна яму, бо ён на памяць «усё ведае, як трэба, але дзеля таго, каб усё было больш салідна». Пры сабе з вялікай значнасцю нясе падвешаную на парасоне чырвоную хустку нейкі старац. Кожная група мае такі свой знак, пад які збіраюцца разам, — гэта замяняе даўнейшыя штандары. Жанчыны, ціснучыся вакол, цягнуць за сабою і дзяцей. Босыя, у клятчастых спадніцах, у сярмягах і з палатнянымі мяхамі за плячыма. Многія з іх нясуць перавешаныя цераз плечы чаравікі, падвязаную ля торбы бляшанку на адну кварту ці гаршчочак на ваду, а часам і немаўля ў пялюшках. Ідуць усе з непакрытымі галовамі, і сонца праз дрэвы кладзе свой залаты бляск то на іх бялявыя валасы, то на голыя чарапы, на апаленыя твары — паважныя і строгія, на іх ілбы, узараныя барознамі.

Спяваюць амаль усе. На фоне грубых мужчынскіх галасоў вырываюцца яскравымі тонамі жаночыя сапрана. Часта фальшывяць. Аднак спеў плыве па лесе, нібы шырокакрылы птах па-над імхамі і папараццю, па-над кустамі ляшчыны, б’ецца аб чырвоныя ствалы соснаў, патрасае карункавыя бярозкі — і ляціць… ляціць удалячынь. «Naprzód w Ogrójcu wziął pocałowanie. Tam Judasz zdrajca dał był Żydom znamię. Oto, żydowie, mego mistrza macie, Tego ż imajcie…»

Вочы звяртаюцца да неба, твары робяцца больш сур’ёзнымі. На грудзях асядае цяжар, бо ідзём мы за Ім, Ягонымі слядамі. А Ён ідзе з Вячэрніка ў Аліўны сад, а там Яго чакае пакута. Так ідзе Ён выразна паперадзе нас тою пясчанаю і камяністаю дарогаю ўніз да ракі, пад таямнічым ценем вялікіх ялінаў. Ідзе ў атачэнні сваіх вучняў, якія зараз адыдуць ад Яго, якія зараз адракуцца ад Яго…

«Płaczmy też dzisiaj, wierni chrześcijanie, dziękując Panu za najdroższe rany…»

Ян Хруцкі. «Віленская Кальварыя» (палатно, алей, 1844–1849). Нацыянальны музей у Варшаве.

ІІІ.
Аліўная гара

За Трынопалем, дзве невялічкія абрэзаныя і завершаныя купалка́мі вежачкі якога расказваюць пра даўнюю гісторыю, за мурамі саду, аблітая водамі Віліі, узносіцца Аліўная гара. Стаяць там пасярод дрэваў тры каплічкі. Мураваныя, з выбрукаванай падлогаю, намаляванымі на сценах абразамі.

У першай, ля падножжа гары, Езус прадказвае вучням сваю хуткую смерць, суцяшае іх і мацуе іх адвагу, і, пакінуўшы іх там, унізе, падымаецца вышэй і моліцца, кажучы: «„Ойча, калі Ты жадаеш, адхілі ад Мяне гэты келіх. Але не Мая воля, а Твая няхай станецца“. З’явіўся Яму анёл з неба, суцяшаючы Яго. І, моцна пакутуючы, Ён маліўся яшчэ больш. А пот Ягоны быў, быццам кроплі крыві, што падалі на зямлю» (Лк 22, 42–44).

І мы кленчым перад каплічкамі. Праваднік зычным загадным голасам, імкнучыся следаваць ксяндзу на амбоне, гаворыць казанне, затым малітву. Потым шэптам мы прамаўляем: «Ойча наш...» і «Вітай, Марыя...».

Устаём. Жанчыны і мужчыны ідуць па чарзе ў сярэдзіну каплічкі цалаваць на абразах Езусавы ступні, падымаюць да іх дзяцей, каб і яны пацалавалі. У грамадзе пануе маўчанне, ніякіх шэптаў, ніякіх заўвагаў. Нават дзеці не адважваюцца ні пра што запытаць, ні ўсміхнуцца. Пад кожным з абразоў відаць стосы абаранкаў — ахвяра касцёлу.

Зноў узнікае песня і ляціць, ляціць па-над блакітнай Віліяй ажно туды, далёка на палі і сялянскія хаты. «O, duszo wielka, nabożna, ku miłemu Bogu skłonna! Wejżyj na Syna Bożego, na Zbawiciela naszego!»

З глыбіні лесу здалёк адгукаецца іншая песня — там ідзе і спявае іншая група. І ўвесь лес, і лугі, і палі, і блакітная Вілія плачуць разам з Езусам і дрыжаць перад блізкаю пакутаю, і кожнай набожнай душы робіцца трывожна і цяжка.

А там, унізе, ужо чакае подлы Юда з войскам і пацалункам выдае Пана. Сэрца скаланаецца ад гэтага ганебнага ўчынку, і думка адразу шукае спосабу пакараць здрадніка і адпомсціць за Пана. Такое не можа яму даравацца! Таму, перш чым ён сам павесіцца, самае меншае, што яму тут можна ўчыніць, — гэта на абразe выдрапаць яму вочы, а пасля яго — і тым жаўнерам-ка́там, якія служаць ліхой справе. Гэта прызначаная ім справядлівасць: усе яны маюць выбітыя вочы, што свецяцца на сцяне светлымі плямамі цэглы.

Але Езуса ўжо схапілі і павялі. Ідзём за Ім са сціснутым сэрцам. Ідзём за Ім цярністым шляхам, па краі поля, якое цешыць вока хвалямі засеянай збажыны. Павявае ветрык, і яшчэ зялёныя каласы нізка кланяюцца Яму да самых ног.

«О, душа! Якая ж ты дарагая, аплочаная вялікім мытам! Увесь скарб неба і зямлі Бог даў для цябе. Не прадавайся ж танна, дзеля грахоў, на ганьбаванне…»

Кедрон

У глыбокім яры, над якім, кідаючы жалобную пляму на блакіце неба, звісаюць яліны, плыве шпаркі ручай; бегучы па каменнях, ён штосьці мармыча і гаворыць, бліскае срэбранаю лускою і мігціць на сонцы. Гэта Кедрон — святая рэчка з жывою вадою, якая лечыць хваробы вачэй. Цераз яе кінуты масток. Але падобна да таго, як салдаты, што суправаджалі Хрыста, са збіццём і здзекамі скінулі Яго з моста ў раку і бязлітасна цягнулі, так і мы, адданыя Яму вернікі, не праходзім па мосце. Мы пойдзем долам, Яго слядамі, праз ваду, ступаючы па каменьчыках.

Ля мосту стаіць касцельны служка ў белай комжы і падаe крыж для цалавання. Пры ім стаіць і паднос, на які складаюць медзякі ў ахвяру, а побач — кавалкі палатна і пасмы лёну, падобныя да дзявочых косаў. На касцёл!

Над Кедронам спевы сціхаюць. Вельмі цяжкая пераправа. Трэба сысці на дол па пакатым схіле, ступаючы, як па сходах, па старых карэннях. Потым пераход цераз ручай. Не адзін затрымліваецца ў вадзе, каб апаласнуць свае змучаныя ногі. Але голас правадніка нагадвае: «Сораму не маеш! У святой вадзе вочы лечаць! А то, пагляньце! Ногі мые!» Няможна — трэба ісці далей.

А далей узвышаецца стромкая гара — высокая, пясчаная. А на яе, хто набожны, узыходзіць на каленях. Жанчыны прыўзнімаюць спадніцы, мужчыны закасваюць нагавіцы — і ідуць; у пыле ў спёку цягнуцца пад гару па пяску, што рассоўваецца з-пад каленяў, ранячы цела аб камяні і карэнні, раздзіраючы скуру, аблітыя потам, задыханыя, амаль што самлелыя. Цягнуцца паволі, абапіраючыся рукамі аб зямлю, цяжка дыхаючы, падобныя не на людзей, а хутчэй на паўзучых гадаў, з дзіўнымі і імклівымі рухамі, пнуцца доўгім ланцугом пад гару. Усе маўчаць, толькі цяжкія ўздыхі вырываюцца са змучаных грудзей, з напаўраскрытых вуснаў.

А ў адсутнасць спеваў адгукаюцца з абодвух бакоў дарогі закліканні жабракоў, бо Кедрон — гэта іх прывілеяванае месца. Па ўсёй ваколіцы, пры ўсіх сцежках тырчаць яны, паўсюль параскіданыя. Але тут яны ўтвараюць непарыўны ланцуг. Тут збіраецца іх «смятанка», іх «цвет», іх арыстакратыя, знакамітыя і шанаваныя сярод сваіх старэйшынаў. Ёсць тут сляпцы з белымі рыбінымі вачыма — пагаслымі і няўцямнымі; ёсць вялізныя галовы — апухлыя, чырвоныя, выпаленыя нейкімі жудаснымі хваробамі; ёсць твары, што па-ідыёцку смяюцца; ёсць вусны, што ўвесь час балбочуць; ёсць высахлыя часткі цела, пажоўклыя, нібыта сухія галіны, наўмысна паднятыя ўгору, як шыльда на краме, якая заклікае публіку; ёсць пасінелыя раны, што сцякаюць крывёю, абкручаныя белымі анучамі; ёсць дзіўна скрыўленыя целы, гарбы, гузы, плечы без рук, галёнкі без ступняў і счарнелыя шкілеты, што нерухома ляжаць пры дарозе, падобныя да трупаў; звярыныя кудлатыя морды — страшэнныя і дзікія. Ёсць нават маткі, якія кормяць немаўлятаў, — іронія мацярынства! Ёсць нават сямейныя пары — іронія кахання!

І гэты пачварны люд, закапаўшыся ў пясок, сядзіць пры дарозе, у цяньку, і кожны мае пры сабе сваю малую «гаспадарку», бо прыехалі надоўга і, можа, здалёк, і мусяць жыць зручна падчас кальварыйскай кампаніі, таму што праца цяжкая. І кожны мае разасланую на зямлі белую сурвэту для збірання кінутых яму абаранкаў і хлеба, місачку для грошай і некалькі кніжачак з песнямі. А на відным месцы — альбо крыжык, альбо фігурка нейкага святога. Часам такі няшчасны нават мае пры сабе вазок, у якім родныя прывозяць яго з раніцы на месца яго стаяння, а ў вазку — цяплейшая адзежа і торба з хлебам і салам, і пляшка гарэлкі, і нават падушка, калі захоча спаць. Пакуль нікога няма, жабракі сядзяць ціха: то дрэмлюць, то, папіваючы з пляшкі, заядаюць хлебам і кашаю, то сварацца між сабою. Але, калі набліжаюцца пілігрымы, усе кідаюцца да кніжак ці да ружанцаў, і гэтыя агідныя вусны — апухлыя, сінія, хворыя на рак вусны, звыклыя да цынічнага смеху і брудных словаў, пачынаюць славіць Пана Бога. І гэтыя аслеплыя вочы — пачырванелыя, загноеныя і бессаромныя, узнімаюцца да неба, і гучаць надламаныя і прапітыя галасы, выводзячы малітву: «Маці Найчысцейшая, маліся за нас! Маці Беззаганная, маліся за нас!»

І ад усёй гэтай пачварнай зграі ідзе смурод гнілізны, бруду, хваробы, распусты, агідных учынкаў, бесчалавечных злачынстваў, а тыя рукі, з абодвух бакоў дарогі працягнутыя па міласціну, як кіпцюры драпежных птушак; і выглядаюць яны, нібы пякельныя здані — плюгавыя і злавесныя, як увасабленне брыдоты, зла і ўсялякае бяды.

Але паколькі яны з’яўляюцца інструментамі для прамаўлення пацераў; паколькі, выстаўленыя сваімі калецтвамі, яны ўмеюць узрушыць сэрцы пілігрымаў; паколькі яны голасна заклікаюць да міласэрнасці і літасці і абяцаюць маліцца за дабрадзеяў, то ў выніку ўсяго гэтага грошы сыплюцца ў міскі, — і добра ім робіцца: «Дасі, то хоць маліцца будзе за цябе, — кажуць. — П’яніцы то яны, п’яніцы, грэх сказаць. Але заўсёды-такі жабраку даць трэба». І вераць, што гэтыя дакучлівыя галасы трапляюць да трона Божага. І самі, рухаючыся на каленях пад крутую гару, у пяску і пыле, цешацца, чуючы за сабою заклікі да нябёсаў: «Каралева анёлаў, маліся за нас! Каралева патрыярхаў, маліся за нас!..»

Ад Анны да Каяфы.
Ад Пілата да Ірада

На гары паважна шуміць лес. Шырокая дарога перад намі, цяністая і халодная. Пасля цяжкага яру Кедрона, напоўненага агіднымі прывідамі, дзікіх крыкаў і дакучлівых воклічаў, пасля цяжкой пясчанай і крутой дарогі мы прыпадаем на калені з адчуваннем палёгкі. Тут ціха, спакойна. Пачвары зніклі, толькі сосны калышуцца над галовамі. І ўзносіцца голас правадніка: «О цярплівы Езус, які праз уваходную браму са здзекамі ад няўдзячных праведзены быў…»

Перад намі драўляная брама, утвораная з трох арак. З абодвух бакоў сярэдняга ўваходу вісяць, аздобленыя ўторкнутымі зялёнымі галінкамі, маленькія крыжыкі. Праходзячы, сялянкі набожна іх цалуюць. А праходзіць трэба толькі пасярэдзіне, бо гэтым шляхам вялі Пана Езуса. І мы ідзём Яго слядамі.

За Ім таксама ідзём праз Сіёнскую браму і ўваходзім у Ерузалем, у няўдзячны горад, і спыняемся перад [першасвятаром] Аннам. Там бязбожны жаўнер падымае руку на Пана.

«Jezus, ciężki policzek wziąwszy od Malchusa, Choć cierpliwy, łagodny, rzekł: “Za co Mię katujesz?” Bierz stąd przestrogę, że gdy bliźnich policzkujesz, W osobach ich katujesz Jezusa»1.

Ад Анны да Каяфы 330 крокаў. І зноў пытанні, зноў абразлівыя словы, кінутыя ў твар Узлюбленага, зноў блюзнерствы і знявагі…

Аж нарэшце перапынак, і Езуса замыкаюць у цямніцы. Спускаемся і мы ў тую падземную каплічку, дзе Яго статуя стаіць у паўзмроку. Стаіць Ён — ужо змучаны перанесенымі пакутамі і рыхтуецца да далейшых пакутаў. Адзінокі, усімі пакінуты, са звязанымі рукамі, з бясконцым болем у душы.

Але сёння, Езус наймілейшы, Ты ўжо не пакінуты. Мы, адданыя вернікі, акружаем Цябе ўсёю грамадою, абыходзім на каленях Тваю фігуру і цалуем Твае ступні. І ў місачку, што стаіць тут, побач, мы кідаем медзякі на Касцёл Твой і ўскладаем Табе ў ахвяру тонкае палатно і светлае льняное пляценне…

І ідзём зноў за Ім праз розныя брамы, праз Сіёнскую і Жалезную, у Стары і Новы горад, ад Каяфы да Пілата тысячу крокаў, а ад Пілата да Ірада — 350, і зноў да Пілата 600 локцяў.

Прыходзім пад раскошную ярусную ратушу, адкуль палахлівы Пілат паказвае габрэям бічаванага, у цярновай кароне на галаве Езуса, кажучы: «Ecce Homo!» («Вось чалавек!») І нам здаецца, што мы бачым гэты збалелы, скрываўлены твар, які нахіліўся да нас з верхняе каплічкі і пазірае на нас, не зважаючы на пакуты, заўсёды добрымі, поўнымі любові вачыма. Мы б Цябе не выдалі на смерць, наймілейшы Езус!

Але тлум жыдоўскі крычыць там, за намі: «Укрыжуй Яго! Укрыжуй!» І Пілат згаджаецца, подлы баязлівец.

І зноў узнікае песня і ляціць пад шум соснаў: «Kto się w opiekę podda Panu swemu, a całym sercem szczerze ufa Jemu…»

Твары робяцца ўсё больш засяроджанымі, вочы ўзнімаюцца толькі да абразоў у каплічках. Пануе маўчанне і нейкі дзіўны спалох перад вялікаю таямніцаю… І ўсё бліжэйшым робіцца нам Ён, усё цясней яднаемся мы з Ім, усё выразней адчуваем Яго прысутнасць.

І па лясных дарогах ідзём з засмучанымі сэрцамі…

А лес увесь час мармыча свае ўрачыстыя пацеры. Пахнуць зёлкі, цвітуць кветкі, і жывіца залатымі кроплямі сплывае па сасновай кары. І птушкі цвіркаюць дзесьці высока па галінах, і мушкі віруюць у праменнях сонца, трапечуцца вялікія белыя матылі. І струмень ляпеча ў глыбіні катлавіны, і Вілія дзе-нідзе выблісквае блакітным тварам праз яліны. І ўсё навокал патыхае вясною, святлом, цяплом і весялосцю.

Але немагчыма разам з лесам, з кветкамі радавацца нам — Яго адданым вернікам, бо ідзём за Ім на пакуту… на Кальварыю…

Адам Мэндзіблоцкі. «Віленская Кальварыя» (акварэль, 1927). Літоўскі мастацкі музей.

Пад крыжам

«Як воўк ягня, Пана ка́ты схапілі, І крыж — зброю пакуты на яго ўзвалілі».

І вось ужо наш Наймілейшы, абцяжараны крыжам, ступае на шлях пакуты і ідзе на смерць.

Але як толькі Ён прайшоў 80 крокаў, ужо ўпаў пад крыжам.

У адчыненай з трох бакоў каплічцы спачывае Яго фігура, апранутая ў чырвоныя шаты, прыгнутая цяжарам вялікага крыжа. Тут зноў складаюць ахвяры — палотны і лён, хусткі і абаранкі. Абаранкаў асабліва шмат; параскіданыя, яны залацяцца, як каменьчыкі, і ўтвараюць нібыта пасцель для фігуры, што ляжыць. Кожны павінен пакласці тут некалькі грошаў; трэба хоць такім чынам выкупіць свае грахі, трэба пакласці за іх сваю даніну. Бо што паваліла Пана на зямлю, як не нашы ліхія ўчынкі? Пад іх цяжарам Ён па́дае, яны Яго прыгнятаюць больш, чым гэты крыж, які Ён мусіць несці.

«Мала з першага месца адышоў Езус мілы, Пад цяжарам крыжа на зямлю упаў. Хочаш ведаць з якой прычыны? Вера адказвае, Што Яго твае цяжкія грахі кінулі на зямлю».

Аднак, хоць за нас Ён пакутуе, хоць за нашыя правіны Ён ляжыць ледзьве жывы, не маючы сілы паварушыцца, Ён такі добры, што на тым самым месцы пасылае нам дабрадзействы і дары; і гэты самы крыж, які Яго прыгнятае, — цудадзейны сродак ад розных хваробаў і надзейнае лякарства ад зубнога болю. Таму абавязкова трэба забяспечыць сябе ім, настругаць сабе крыху гэтага цудадзейнага дрэва і забраць з сабою дадому.

І не адзін застаецца ззаду ад групы і хуценька наразае кавалкі цудадзейнага дрэва. З ласкі Пана Езуса будзе паратунак у хваробе!

Ад першага месца, дзе Ён упаў, да месца, дзе Найсвяцейшая Маці са святым Янам перайшла дарогу, 60 крокаў.

Тут дзяўчаты ў знак жалю расплятаюць сабе валасы. Гэтак робяць спрадвеку ў вёсках падчас пахаванняў любімых асобаў. Вось і тут таксама…

Зрэшты, кажуць, што гэтым яны хочуць рабіць тое, што рабіла святая Магдалена.

Стацыя тут стаіць на ўскрайку лесу. Далей раскінулася вялікая жытнёвая ніва, а за ёю цямнеюць ліпы пры ксяндзовым садзе і высока ў неба скіраваныя вежы Кальварыі. І вядзе да яе перарэзаная карэннямі соснаў вузкая сцежка, зарослая палявымі кветкамі, у якіх стракочуць конікі. Тут блакітна і сонечна.

Са сцяны капліцы глядзяць на нас спакутаваныя вочы Езуса і скрыўлены ад болю твар Яго Маці.

«О, калі гэты абраз не ўзрушыць цябе да жалю, Значыць, ты, чалавеча, маеш каменнае сэрца!»

Не, у нас сэрцы не каменныя! З многіх вачэй пачынаюць цячы слёзы, сэрцы смуткуюць і баляць разам са Святою Паннаю, і кожны раз узнікае ўсё больш жаласлівая песня, падобная да стогну:

«О, якая маркотная і засмучаная гэтая благаслаўлёная Маці Сына Адзінароднага, якая плакала і рыдала, і ад жалю дрыжала, калі бачыла пакуты Сына мілага…»

Ідзём. Усё цяжэй Езусу несці свой крыж — і ў нас таксама ўсё цяжэй на душы. Ужо не радуюць нас ні блакітнае неба над намі, ні каласы, што нахіляюцца да нашых ступнёў, ні духмяныя кветкі на межах… Нас ахоплівае трывога… Вось неўзабаве здзейсніцца ахвяра, вось ужо стаіць перад намі Кальварыя. Набліжаемся да яе…

Як жа цяжка Езусу пад гэтым крыжам!

Тут жа Вераніка2 заступае дарогу і, перапоўненая літасцю, выцірае Яму твар хусткаю.

«Вераніка выцірае кроў з твара Езуса, А Езус узаемна дарыць ёй свой абраз. Рабі дабро для бедных, як Яго браты, Ён табе ў небе ўзіраннем у свой твар адплаціць».

Узіраннем у свой твар… І ўжо праз хвіліну нам здаецца, што мы знаходзімся ў небе і ўзіраемся ў той салодкі твар, а вакол спяваюць анёлы, праходзяць святыя па прамяністых палях, квітнеюць ружы, пахнуць кветкі, калышуцца белыя і залатыя хмаркі, і ахоплівае нас спакой…

Але не, яшчэ мы не ў небе. Езуса чакае смерць на крыжы, а нас — доўгая і цяжкая жыццёвая вандроўка, кальварыйскі Крыжовы шлях.

Трэба ўстаць і ісці.

Адсюль, ажно да Судовае брамы, праз якую злачынцаў вялі на смерць, 366 крокаў. Тут Пан Езус упаў другі раз.

«Упаў Езус наймілейшы пры выхадзе з Сіёна. Задумайся, хрысціянін, калі станеш перад брамамі смерці — Што з табою будзе дзеяцца падчас твайго канання? Ах, калі там упадзеш, то болей не ўстанеш».

На Кальварыю

Стаіць перад намі высокая гара, на якую вядуць акружаныя мурам каменныя сходы. З абодвух бакоў старыя ліпы схіляюцца над нашымі галовамі. Тут цяніста і духмяна. Сонца прадзіраецца промнямі праз галіны і сее залатыя стрэлы тут і там на замшэлыя камяні. Тут пануе прахалода і зеленаваты мігатлівы паўцень. Мухі круцяцца на сонцы, і раі пчолаў гудуць у лістоце.

Высокая гара стаіць перад намі, а на яе вяршыні, у глыбіні касцёла, гарыць лампада перад алтаром і свеціць нам, як зорка ў паходзе. Туды, да яе, імкнемся. Там — мэта нашае вандроўкі.

Але да таго ўкленчваем яшчэ перад трыма каплічкамі. Спачатку — ля жанчынаў, што плачуць. «Ішло за Ім вялікае мноства людзей і жанчын, якія плакалі і галасілі па Ім. А Езус абярнуўся да іх і сказаў: „Дочкі ерузалемскія, не плачце па Мне, а плачце па сабе і па дзецях вашых, бо вось надыходзяць дні, калі скажуць: „Шчаслівыя бясплодныя і ўлонні, якія не радзілі, і грудзі, якія не кармілі!“ Тады пачнуць казаць гарам: „Упадзіце на нас!“ і пагоркам: „Накрыйце нас!“» (Лк 23, 27–30).

О Езус! Якія ж праўдзівыя Твае словы! І ці не надышлі ўжо гэтыя дні? Ці не над сабою і не над нашымі сынамі мы плачам, раняючы тут слёзы перад Тваім абразом? І ці не шчаслівейшыя тыя, чые ўлонні не нарадзілі і чые грудзі не кармілі, і сэрца якіх не трывожыцца і не дрыжыць па тых, якіх на свет нарадзілі! Бо іх нарадзілі ў болю і гадавалі ў клопатах, але не на шчасце і не на радасць, не на пацеху нашых дзён у старасці, а на цяжкую працу, на крывавыя слёзы, на спакусы і на барацьбу, а можа, і на вечнае знішчэнне.

Дык ці не пара сказаць гарам: «Упадзіце на нас!», а пагоркам: «Накрыйце нас!..»

І скараюцца жанчыны перад абліччам Езуса, па́даючы тварам перад Яго абразом, а расплеценыя валасы рассыпаюцца па каменнях.

«Плачце па сабе і па дзецях вашых!» І тут распачынаюцца стогны і жальбы, і горача плачуць жанчыны, трымаючы ў абдымках дзяцей.

«Потым ішоў Пан Езус 161 крок і тут, пад самаю гарою, трэці раз упаў, — голасна чытае праваднік. — Зрабіў Пан Езус да гары яшчэ 18 крокаў, дзе з Яго сарвалі адзежы».

І тут, і там укленчваем перад абразамі ў каплічках.

Канец пілігрымкі ўжо блізкі. Ужо светлы і высокі касцёл узносіцца побач перад намі. Ужо толькі некалькі прыступак аддзяляюць ад мэты — ад укрыжаванага Хрыста. Але мы яшчэ не ўваходзім у касцёл. Яшчэ збоку, крокаў за 12, укленчваем перад абразом на месцы, дзе Хрыста прыбівалі да крыжа. Твары бялеюць, расшыраныя зрэнкі з жахам глядзяць на гэтыя страшныя пакуты. Запаноўвае цішыня… І нават праваднік паніжае голас, губляе ўпэўненасць у сабе, і ўжо толькі шэпча словы казання.

«Per crucem ad lucem», — напісана над дзвярыма касцёла.

Уваходзім. У алтары вялікі крыж і распяты на ім Хрыстус. Вакол укленчаныя натоўпы вернікаў. Ціха. За вокнамі пад дахам касцёла трапечуцца ластаўкі і шчабечуць вераб’і, але тут, усярэдзіне, — цішыня.

Цішыня настолькі вялікая, што чуваць, як па́даюць зернеткі ружанцаў і як уздыхаюць людскія грудзі.

Ён памірае на крыжы, памірае за нас. Раскрыў шырока рукі і хацеў бы ўзяць у іх увесь свет і прыціснуць да грудзей. На высокай Кальварыі стаіць крыж Яго, як штандар. З журботнага свайго трону Ён пануе і з’яўляецца Панам гэтых палёў і гэтых цёмных лясоў, і гэтай блакітнай Віліі, і гэтых сялянскіх хат, і гэтых людскіх душаў, якія цяпер сцелюцца да яго ног, самлелыя ад жалю, сплаканыя і ўлюбёныя, ахопленыя гэтым містычным токам, што ідзе ад Яго, — бязвольныя перад Яго абліччам.

Ціха ў касцёле. Перад алтаром міргае лампада — праз вокны падаюць водбліскі сонца, а Яго балюча распятая белая постаць свеціцца высока над галовамі, памірае на крыжы.

Праз шэры сялянскі тлум прабягаюць дрыжыкі… Угінаюцца плечы, схіляюцца галовы, вочы пакрывае імгла. Грубая зямная абалонка спадае, растае́, знікае… Штодзённыя клопаты і турботы кудысьці адыходзяць і знікаюць, увесь свет засланяецца нейкім дзіўным змрокам, па́дае ў нейкую бяздонную глыбіню — чалавек сам расцякаецца ў нейкім бязмежным моры… А застаюцца толькі чыстыя душы, неабыякавыя, знуджаныя і веруючыя, і ствараюць асвятляльны вянок вакол Укрыжаванага…

Каля грабніцы

Памёр Пан Езус на сваім ганебным крыжы… Яго цела бязвольна абвісла, галава схілілася на плячо.

Яго трэба асцярожна зняць, захінуць у белы саван, нацерці духмянымі алеямі і занесці адсюль далей, у магільную капліцу, дзе Ён спачне ажно да дня Уваскрасення.

І ляжыць Езус у каплічцы, пакрыты белым саванам і абкладзены ахвярным палатном і светлымі пасмамі найтанчэйшага лёну, і мноствам абаранкаў, і нават дзявочымі шлюбнымі вянкамі, якія сюды Яму прыносяць маладыя замужніцы. Ляжыць ціхі, мёртвы і чакае Уваскрасення.

Схіленыя над Ім два драўляныя анёлы плачуць і галосяць, узнімаючы далоні да твараў. Яны прыгожа ўбраныя ў яскрава размаляваныя шаты, у шнуры бліскучых пацерак, з зачасанымі валасамі. А на сценах — суровыя постаці рымскіх жаўнераў з выдрапанымі вачыма вартуюць цела Замучанага. Пільнуюць, каб Яго не выкралі вернікі, каб не паўстаў Ён з труны і не ўзнёсся ў славе на неба.

Забіты, замучаны. Няхай жа больш ніколі не зварухнецца, няхай ужо пасярод мёртвых не падымецца, няхай ужо не ведае пра Яго свет, і камень, які замыкае магілу, няхай парасце мохам забыцця. Няхай гэтае сэрца, якое білася, нібы жывое, застыне, няхай яно ператворыцца ў прах і сціхне навекі! Так павінна быць!

Жаўнеры пільнуюць. Як загадана! Стаяць узброеныя і суровыя, сочаць, каб не ўзнікла ніякіх непарадкаў, каб якія-небудзь старанныя вучні не ўчынілі бунтоў і бяспраўя.

І народ укленчвае перад памерлым Хрыстом і засяроджана схіляе галовы.

Памёр і ляжыць халодны, бледны і нерухомы, без слова на збялелых вуснах, без позірку у згаслых вачах.

І анёлы плачуць над Ім.

Але ці сапраўды памёр? І ўжо да нас не вернецца? І знікла, развеялася тое, што было святлом нашых вачэй, голасам нашых грудзей, уцехаю сэрцаў, святлом і любоўю — найсвяцейшым выразнікам нашай уласнай душы? Знікла назаўсёды…

Хіба і мы хочам заваліць магілу каменнем і даць ёй парасці мохам забыцця?

Не, не! Мы ведаем, што «Ён не памёр, а толькі спіць». Спіць моцным, каменным, магільным сном, нерухомы і мёртвы, на першы погляд — мёртвы настолькі, што можа ўвесці ў зман чуйнасць жаўнераў, якія пільнуюць Яго. Але там, унутры, стукае сэрца, віруе кроў, паветра напаўняе грудзі, сілы збіраюцца і растуць у чаканні гадзіны Уваскрасення.

І вось, злучаючыся з Яго ўнутраным жыццём, утоеным і ціхім, усё навокал таксама дрыжыць ад жадання і смутку. І з шуму лясных соснаў, і з шалясцення ліпаў, з птушынага шчабятання, з цурчання ракі, што няспынна плыве, з ветру, што лятае па палях, і з уздыхам людскіх грудзей, з гэтых раскрытых у малітве вуснаў і з гэтых узнятых да неба вачэй — ідзе вялікая ўмольная просьба: «Паўстань, паўстань, о Пане!»

І неўзабаве, калі праб’е Яго гадзіна, уцякуць злыя сілы, памлеюць перапалоханыя вартаўнікі, адваліцца магільнае века, і паўстане Ён у трыумфе і сіле, бо сказаў: «Я —уваскрасенне і жыццё. Хто верыць у Мяне, калі нават і памрэ, будзе жыць» (Ян 11, 25).

Пераклад з польскай мовы Уладзіміра Васілевіча.
Паводле: Emma Dmochowska «Kalwarya pod Wilnem»,
Wilno, 1903.

Гл. таксама:
:: ПАНЕНКА З ВЁСКІ КАМАРОВІЧЫ ::

1. Вершы аўтарства кс. Магнушэўскага, якія да гэтага часу захаваліся на сцяне.
2. Адметны той факт, што калі на нядаўна адрэстаўраваным абразе намалявалі завушніцу ў вуху св. Веранікі, то адразу ж яго выдрапалі, напэўна, з адчування недарэчнасці свецкай аздобы для такой святой.