|
|
 |
Пра нас |  |
Аўтары | |
Архіў | |
Пошук | |
Галерэя | |
Рэдакцыя |  |
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||
|
№
1(83)/2018
З жыцця Касцёла
Мастацтва
Да 500-годдзя беларускага кнігадруку
Жанна НЕКРАШЭВІЧ-КАРОТКАЯ
АЛЮЗІІ НА ПАСЛАННІ АПОСТАЛА ПАЎЛА Ў ПАЭМЕ МІКАЛАЯ ГУСОЎСКАГА «ПРА ЖЫЦЦЁ І ПОДЗВІГІ СВЯТОГА ГІЯЦЫНТА» Інтэрв’ю
Элы ДЗВІНСКАЙ з намеснікам дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі Алесем СУШАМ
СЛОВА ФРАНЦІШКА СКАРЫНЫ ГУЧЫЦЬ ПА ЎСІМ СВЕЦЕ Спадчына
Мастацтва
З архіваў часу
Кніжныя скарбы
Проза
Паэзія
Літаратуразнаўства
Проза
Постаці
На кніжнай паліцы
Літаратурная спадчына
Асобы
|
Калі б я мела талент складаць оды, я абавязкова склала б адну з іх і праславіла б ёю гладыш мёду, бутлю гарэлкі і кабана-кормніка. Уяўляю цяпер зморшчаны носік якой-небудзь эстэткі! Ды няхай яна супакоіцца, бо оды я не ўмею складаць, а значыць і чытаць іх ёй не давядзецца. Замест тае няскладзенае оды я на ўсё жыццё зберагла ў душы ўдзячнасць майму тату. За тое, што ён у той дзень, калі яму добрыя людзі падказалі, што ягоную сям’ю плануюць раскулачыць і выслаць у невядомую страшную далеч, мой тата не бедаваў, не ўпадаў у роспач, ні з кім не раіўся, але забіў здаравеннага кабана, асвяжыў яго і яшчэ цёплага ўскуліў на калёсы. Побач з ім тата прыладзіў бочачку гарэлкі літраў на пятнаццаць і ладны гладыш духмянага мёду. Усё гэта прыкрыў дзяругай, сеў сам спераду і рушыў з нашых Чаранкоў у сельсавет, які, дарэчы, знаходзіўся зусім побач з касцёлам, куды тата з мамай ды нашы старэйшыя ездзілі штонядзелі. У касцёл ездзілі, а ў сельсавет калі не клікалі, то дзвярэй, зразумелая рэч, без патрэбы не адчынялі. Ды вось давялося… Быў канец працоўнага дня. Сельсаветчык змяніўся з твару, калі ўбачыў на парозе тату. Іхняя размова была нядоўгай. Гаворачы, выйшлі ў двор. Гаварыў з большага тата: пра Чаранкі казаў, пра нашу маму, якая часта хварэе, пра тое, што сам ён не баіцца ні сцюжы, ні рознай цяжкай працы, але Александрына то нікуды не даедзе. Потым ён казаў пра дзяцей, якія яшчэ зусім малыя — куды ж, маўляў, з імі ў свет кідацца? Зазначу, што пра мяне там гаворкі не было, бо тады яшчэ мяне і на свеце таксама не было. Сельсаветчык слухаў, пазіраў некуды ўбок, сумаваў… Потым чагосьці зморшчыўся, і ў таты трывожна зайшлося сэрца. Ды сельсаветчык пазяхнуў, яшчэ раз азірнуўся і лянівым такім крокам падышоў да павозкі. Ён падняў край дзяружкі, зазірнуў пад яе і на трывожнае татава: «Ці хопіць?» кінуў коратка: «Хопіць». Такая была цана за тое, што наша сям’я засталася жыць у сваёй хаце, у нашых зялёных Чаранках, а не паехала ў туманную далеч. Зямлю, вядома ж, абрэзалі, пакінуўшы нам некалькі сотак у садзе, імшару адабралі, каня ды некалькі кароваў з падцёлкамі таксама. Але што гэта ў параўнанні з тым, што ўсю сям’ю не выгналі з уласнае хаты ў невядомы ды няветлы свет? У кнігах, вядома, мне даводзілася чытаць пра тыя страшныя дарогі, але ці не найбольш ўразіў мяне ў свой час аповед нашага калгаснага каваля Шумана. Аднойчы на мехтаку, дзе мы, падлеткі, разам з дарослымі ўначы сушылі калгаснае зерне, ён, зазвычай маўклівы ды пахмурны, неспадзявана разгаварыўся і пачаў расказваць мужчынам пра сваю дарогу ў Сібір. Памятаю, як сядзела я, забіўшыся ў кут, на пыльным цёплым зерні, слухала, а з вуснаў нашага каваля спадалі цяжкія, страшныя словы. Я душылася слязьмі, а ўваччу бегла бясконцая снежная далеч пад цяжкі стук колаў цягніка… Потым раздаваўся працяжны, рэзкі сігнал — і цягнік спыняўся… Тады дзверы вагонаў расчыняліся, канваіры сыпалі мацюкамі і скідвалі на ўзбочыну чыгуначнага палатна мёртвыя целы тых, чыя дарога ўжо скончылася. У душныя смярдзючыя вагоны ўрываліся шызыя клубы марознага паветра, і тыя, што заставаліся яшчэ жывымі, сквапна хапалі яго. Але гэта доўжылася вельмі коратка. Паравоз зноў даваў гудок, і цягнік спачатку паволі, а потым усё шпарчэй і шпарчэй набіраў хуткасць — вёз да пункту прызначэння тых, каго трэба было «перавыхоўваць». А на белым снезе заставаліся ляжаць тыя, што паспелі ўжо «перавыхавацца» за час гэтай дарогі… У кнігах я чытала пра гэткія дарогі. Але цяжкія, нібы камяні, словы дзядзькі Шумана ў тую ноч сталіся для мяне ці не найстрашнейшымі і ці не найбольш пераканаўчымі. Дзякуючы татаваму адчайнаму ўчынку, дзякуючы таму кабану, бутлю гарэлкі ды гладышу мёду, якія ён завёз сельсаветчыку, наша сям’я не зведала гэткай дарогі. Неверагодна? Ды вось жа здараліся і гэткія неверагодныя гісторыі. Шкада ўсё ж, што я не ўмею складаць оды.
Вельмі гэта цікавы агрэгат — сячкарня. Не раўня секачу. Праўда, быў у нас і сякач, але яго мы ўжывалі больш тады, калі трэба было надта ж ужо дробна пасекчы ахрап’е — курам ды віскатлівым парасятам. Не любіла я гэтай працы. Стаіш сабе пры карыце і тупа так цюкаеш насаджанай на палку жалязякай у форме знаку даляра па тым, што яшчэ нядаўна было травой. Ды яшчэ калі гэта не парасятам, а курам альбо гусям, то мама загадвае здрабніць на крошкі, бо якія там глоткі ў тых курэй- гусей — смех адзін! Дык і цюкаеш, перамешваеш і зноў: цюк-цюк, цюк-цюк… Не, сячкарня — гэта ўжо прагрэс! Назбіраем з Ягусяй ахрап’я, прывалачэм кошыкі да сячкарні, а там і мама падаспее. Яна падае ў карытца пасмы лебяды, асоту, малочніку, а ты круціш ручку: уверх-уніз, уверх-уніз… Шах-шах-шах… Чым не фітнес? Мама дазволіла Ягусі таксама падаваць траву ў карытца, калі тая ўжо старшакласніцай стала, ну, калі мы ўжо яе Марыяй звалі і не блыталіся пры гэтым. Яно, па-добраму, можна было б і раней яе зрабіць падавачкай пры сячкарні — не надта там і вялікі спрыт патрэбны. Але гэта калі па-добраму, бо з Ягусяй здарылася жудасць у раннім маленстве менавіта праз сячкарню. Пяцігадовая Ягуся, значыцца, гасцявала ў бабулі Францішкі. А разам з ёю жыла тады таксама сям’я цёткі Ганкі, маёй хроснай. У цёткі былі дочкі — Тэся і Янка. Меншых, Караліны з Лёняй, тады яшчэ не было. А Тэся з Янкай былі яшчэ трохі меншыя за нашу Ягуську. Ну і заманулася гэтым траім пры сячкарні пагуляць у гаспадарлівых дарослых — узяліся нейкую там наскубаную траву рэзаць. Ягуся з Янкай падавалі па чарзе, а Тэся круціла ручку. Трава ж засела ў пашчы сячкарні — ні ўзад ні ўперад. Такое здараецца, калі трава занадта мяккая або зляжалая. Макрыца то нізавошта не хоча пралазіць, яе трэба ці то з асотам, ці з малочнікам пускаць. А тыя ж асэсаркі… што яны там ведалі! Дык засела трава, наша Ягуся пачала спераду, там, дзе два паўкруглыя нажы, выцягваць траву, а Тэся ў гэты час і… крутнула ручку! Праз шмат гадоў пасля таго здарэння, ды нават і цяпер, мая сястра саромеецца падаваць незнаёмаму чалавеку правую руку без вялікага пальца і з пакалечаным указальным. У касцёле на Імшы на «знак спакою» яна і цяпер мінтрэжыцца, калі раптам побач стаіць хтосьці незнаёмы. Кожны раз, калі яна распавядала, як тата вёз яе тады на кані спачатку да нашага фельчара, а потым — у Лужкі, як у часе аперацыі яе трымалі дзве мажныя цёткі санітаркі, узлёгшы на яе, пяцігадовую малечу, як яна ўсё ж адпомсціла і пакусала іх, кожны раз мне пры гэтым робіцца млосна. Мабыць, і маме было б млосна, бо тата пасля таго здарэння ёй не прызнаўся, што дачка ўжо без пальца на правай руцэ. Сказаў, што так сабе, трохі пакалечылася, дык во трэба падлячыцца. І малая ж таксама маўчала! Прызналіся толькі тады, калі доктар пасля шматлікіх перавязак, недзе праз месяц зняў нарэшце бінты.
Найбольшая загадка тых даўжэзных вечароў — як мы ўсе змяшчаліся адначасна ў нашай хаце і чаму нам зусім не было цесна. Прынамсі, я не памятаю, каб хто-кольвечы наракаў на цеснату. Нават тады, калі да Герці з Аляй прыходзілі яшчэ іхнія сяброўкі, прыхапіўшы з сабой вышыванне ды вязанне. Пасядуць дзяўчаты вакол лямпы і шчыруюць: адны — звычайным крыжыкам, другія — балгарскім, трэція — гладдзю, а хтосьці пруткамі мільгае альбо шыдэлкам карункі выводзіць. Я то адно звычайны, самы просты крыжык засвоіла. Гэтага ўмення мне хапіла, каб вышыць некалькі макатак з кветкамі, а яшчэ — «Дзяўчынку з кацянём». На той маёй макатцы дзяўчынка аберуч трымала вялізны жбанок, з якога ліўся струмень малака — проста на пыску кацяняці, а тое спрытна лавіла яго. Ух, вялізная была гэта карціна! Для яе потым тата знарок выштукаваў рамку. Але пакуль справа дайшла да рамкі, давялося мне добра пашчыраваць, так пальцы наколвала голкай, што рабіліся падобныя да скуркі апельсіна. Праўда, тады я гэтак не сказала б, бо і апельсіна таго ў вочы не бачыла. Горбілася я над той дзяўчынкай з кацянём, злавалася на абоіх і не раз думала, што ніколі сваёй макаткі не скончу, бо яно ж гэтак з нашымі макаткамі было: калі бярэшся — усё здаецца хутка пойдзе, проста пабяжыць, а як засядзеш над якім лістком, кветкай, лапкай, то й ахвота тая кудысьці неўпрыкмет выпырхне. Самае кепскае, калі адкладзеш вышыванне ўбок, нібыта на дзянёк-другі, а насамрэч выйдзе, што і месяц неўпрыкмет праляціць, і другі, а там і зімовыя вечары паціху зменшацца, потым зусім змарнеюць — якое ўжо там крапанне-вышыванне. Колькі гэтак ляжала нашых няскончаных працаў ды чакала, калі рукадзельніца зноў прыгадае пра іх!.. Вісела гэткая небяспека і над маёй «Дзяўчынкай з кацянём». Ажно не, так-сяк усё ж вырабіла. Вельмі шкада, што не захаваўся гэты мой твор. Не тое што Герціны «Алені на лужку» на чорным палатне, якія і цяпер узіраюцца ў далёкую далеч са сцяны іхняе з Петраком ужо даўнавата апусцелай хаты… Альбо Аліны яркія браткі на дарожцы, што доўга ўпрыгожвала наш ложак з пухнатымі падушкамі, альбо Марыіны «Папугаі», што сядзелі ў чырвона-ружовай квецені… Макаткі. Вышытыя рознакаляровымі ніткамі мулінэ, яны красаваліся на нашых сценах ажно да таго часу, пакуль ім на змену не пачалі з’яўляцца напачатку невялікія фабрычныя маляваныя дыванкі з казачнымі сюжэтамі, чый век, на шчасце, быў нядоўгі. Ну раздражнялі яны мяне чамусьці! Ды іх у хуткім часе выцеснілі фанабэрыстыя арнаментальныя дываны, што мусілі засведчыць заможнасць тутэйшага люду. Яны пазней не без падставаў атрымалі назоў пылазборнікаў. Асмелюся сцвярджаць, што і адны, і другія не раўня былі нашым макаткам, што з’яўляліся на свет даўжэзнымі зімовымі вечарамі. Ды толькі, мабыць, дзеля таго, каб жыццё не здавалася мне суцэльнай ідыліяй, была яшчэ адна работка для зімовых вечароў. Вось яе то я люта ненавідзела. Скубанне пер’я. О, гэта быў самы сапраўдны жах! Пасадзіць мама нас на лавы вакол вялікага стала ў «горшай хаце», а на сярэдзіну таго стала выкуліць з мяха кучу курынага альбо гусінага пер’я. І неўзабаве перад кожнай з нас з’явяцца маленькія кучкі ўжо паскубанага нашымі рукамі пер’я. Сядзіш ты, такая ўся няшчасная, над сваёй, вядома ж, найменшай кучкай ды скубеш, пакідаючы ад кожнага пёрка адно стрыжань пасярэдзіне ды мале-е-енечкі такі хвосцік. Такая нудота, скажу я вам, хоць ваўчанём узвый. А недзе ж там, на стале альбо пад падушкай, чакае цябе які-небудзь «Рабінзон Круза»!.. І хто гэта толькі прыдумаў, каб замуж ісці з гэтымі падушкамі-пярынамі?! Вось бы сустрэць такога хлопца, які пажадаў бы спаць на сенніку, а пад галаву фуфайку класці! Не ведала я тады пра Рахметава, а то марыла б пра гэткага мужа, які на цвіках спіць. А каб нават і ведала, то мама з маіх мараў адно пасмялася б, падхапіла б вялізны мех з кута, каб вытрасці з яго новы жмут скамечанага пер’я на сярэдзіну стала. О людзі! І вы хацелі, каб я пасля гэтага ўсяго любіла гусей-курэй-качак?!. Не дапамагала мне нават спаборніцтва за большую кучку наскубанага пер’я. У мяне яна заўсёды была найменшай, і таму я час ад часу ратавалася крадзяжом: падпільную, калі Ягуся заглядзіцца кудысьці ўбок, а я — цыўк! — і скраду жменьку з яе кучкі, перанясу ў сваю. Ягуся заўважыць — узніме крык. А надта ж крычаць, а тым больш рукамі махаць пры той справе ніяк не выпадала, бо ўся наша праца магла б тады веерам разляцецца па хаце. Таму на кожную нашу такую разборку спяшалася мама, і за сталом зноў усталёўвалася нудотная ціша. Просімся, памятаю, у мамы, угаворваем яе больш не вытрасаць пер’я на стол, а яна нам: — От жа, гультайкі якія! А што ж я вам дам, калі замуж пойдзеце? З чаго пярыну ды падушкі для пасагу зробім? Я ўмольна крычу: — Мне не трэба пярына! Я свой сяннік забяру! Мама смяецца: — Каму ты патрэбная будзеш, з сенніком? Хто на цябе з ім паквапіцца? І выглядала на тое, што нікому, ну зусім нікому не патрэбныя былі мы ў гэтым свеце без тых пярынаў. А таму сядзі во ды скубі да мятлікаў у вачох гэтае ненавіснае пер’е! Скубі ды спадзявайся, што прыйдзе тата ды загадае згарнуць нашае «прадпрыемства», бо ў яго свая пільніца — валёнкі качаць. І нават калі ён пакліча дапамагчы яму шлёпаць па мокрай аснове, то ўсё адно гэта не так апрыкла, як «варажыць» над пухнатымі кучкамі пер’я. А іх жа столькі трэба для тае пасажнае пярыны, што лепш пра гэта і не думаць!
Верны кавалер Яго звалі Янакам. А калі правільна — Іванам Іванавічам. У нас шмат чаго было тады з таго, што «правільна» і «няправільна». Няправільным вось аказалася імя маёй сястры Ягусі. Няправільнымі сталі таксама імёны нашых стрыечных сясцёр і брата з Чаранкоў Данкі, Юзі ды Рэнюся, якія, выехаўшы, зрабіліся спачатку ў Празароках, а потым і ў Полацку Дашай, Юляй ды Раманам. У разрад няправільных трапілі многія нашы словы — зэдаль, шварка, сцізорык, снягоўцы. Іх неяк вельмі хутка замянілі: лаўка, куртка, ножык, боцікі. У майго ж першага кавалера дык і ўвогуле не было ніякіх шанцаў застацца Янакам, бо ён працаваў рахункаводам у калгаснай канторы, той самай, што мясцілася ў доме дзядзькі Эдварда, насупраць нашай хаты. А быць калгасным начальнікам і адначасна — Янакам?!. Гэта ўжо ні ў якія вароты не ўтаўчэцца! Вось Іванам Іванавічам — гэта па-начальніцку, па-савецку. Але гэта, зноў жа, для папераў, у якіх усё павінна быць правільна. Сярод жа сваіх ён, вядома, заставаўся Янакам. Ды была адна драбнюткая перашкода для таго, каб лёсіла нам з Янакам зведаць шчасцейка. Яму ў той час перакуліла за трыццатку, а мне не было й дзесяці. І ў той час, калі Янак, наш Іван Іванавіч, лоўка так — ажно ўваччу мільгала — шчоўкаў на сваіх лічыльніках ды кумекаў, як даць найспрытнейшыя лічбы поспехаў калгаса «Рассвет» у райцэнтр, каб потым пра гэта засведчыла раёнка «Шлях перамогі», я пасвіла сабе гусей, гойсала разам з Рэняй, Толікам ды Норбэртам па Гойдышаве і мне зусім не было ў галаве, што хтосьці можа па мне сохнуць. А вось жа і сох! І сам не пабаяўся гэта засведчыць. Бо калі хто з мясцовых пустабрэхаў лез яму асой у вочы і дапытваўся, чаму ён, трыццацігадовы кавалер, ніяк не ажэніцца, ён заўсёды меў гатовы адказ: «Падрасце — і ажанюся!» А падрастаць, як можна здагадацца, хто мусіў? Я! Быў ён увогуле даволі зайздросным кавалерам, гэты Янак — не трактарыст жа які вам, не пастух і не палявод, а ра-хун-ка-вод. Меў матацыкл, фотаапарат і чорныя нарукаўнікі, якія заўсёды адзяваў, калі сядаў шчоўкаць на сваіх лічыльніках альбо пісаць там штосьці ў вялізных канторскіх палінееных удоўж і ўпоперак кнігах. А калі яму рабілася млосна ад тае пісаніны ды лічыльнікаў, ён выходзіў прайсціся туды-сюды каля клуба-канторы. І ў гэты самы час мог Іван Іванавіч нас прыкмеціць дый паклікаць. Мы прыбяжым, а ён папытае штосьці, пагамоніць з намі, калі мае ў кішэні якія смактулькі, дасць нам па адной, а мяне папросіць вершык расказаць — культурніцкі, так бы мовіць, адпачынак сабе наладжваў. А часам і сам мог нам якую казку расказаць. Асабліва Янак любіў страхоцце пра ваўка і дзяўчынку ў чырвоным каптурку. Чаму? Ды таму, што ў мяне быў чырвоны берэцік, і мой кавалер часта з гэтае прычыны называў мяне Чырвоным каптурком. Дык сфатаграфаваў ён аднойчы мяне ў гэтым чырвоным каптурку, фотку зрабіў. Не сказаць каб надта ўдалая ў яго атрымалася тая фотка — надта ж нейкая цёмная: адны вочы блішчаць з тае цемры і зусім не бачна, што на мне чырвоны каптурок, бо пра каляровыя фоткі мы тады яшчэ нават і марыць не здагадваліся. А можа яны і ўсе гэткія ў яго выходзілі? Можа ён увогуле не быў фахоўцам у гэтай справе? Не ведаю. Ну а дзе ж там ужо быць ва ўсім фахоўцам? Досыць, што на лічыльніках гэтак спрытна шкоўкаў! Дык зрабіў ён тую маю цёмную фотку, абрэзаў яе акуратна, паклаў у нейкі там свой дакумант і заўжды насіў пры сабе, у нагруднай кішэні. Пачне які зубашчэр чапляцца да яго: «Дакуль ты, Янак, бабылём будзеш блындацца?», а ён важна так дастане з кішэні маю фотку, тыцне таму пад нос і патлумачыць: «Я сабе дзяўчыну гадую. Во! Падрасце — і пажэнімся. Абы толькі не перадумала!» Як бы на цяперашні час, дык маглі б майго кавалера трасянуць дзе-кольвечы ды гнеўна-праведна запытаць, што гэта за нездаровая ў яго сімпатыя да малалетак. А тады хоць бы сабе што! Тады ні пра якія гэткія жахі ніхто й падумаць не мог. Калі ж каторая кабета пасмяецца мне: «Ну, Ірка, пойдзеш за Янака замуж?», я адно бадзёра так адкажу: «Пайду! Толькі ненадоўга. Пагуляю трохі там — і вярнуся». Чым скончыўся гэты наш гойдышаўскі раман? А нічым. З Янакам мы не пабраліся. Калі я падрасла, калгасную кантору перанеслі ў новы будынак, можа, за кіламетр ад нашай хаты. Янак нейкі час яшчэ пашчоўкаў у ёй на лічыльніках, потым невядома з якой прычыны выехаў з нашага Гойдышава. На Расоншчыну, казалі. А потым неяк зусім неспадзявана для ўсіх… памёр. Так і не ажаніўся. Памёр маім верным кавалерам. Такая вось трохі дзіўная і можа трохі смешная для кагосьці гісторыя. Але толькі не для мяне. Бо хіба магу я кпіць з таго, хто насіў маю фотакартку ў нагруднай кішэні, каля сэрца?
У Вільню я трапіла ўпершыню ўжо дарослай. А ў маленстве адно чула пра яе ад таты, якому часта шчасціла быць у ёй. І ў Вільні, і ў яе ваколіцах. Тату выпраўлялі з калгаса купляць у Літве пародзістых кароў — была ў яго свойчас такая адказная місія. Афіцыйна такая купля-продаж з нейкіх прычынаў не дазвалялася. Тата заўсёды распавядаў пра свае прыгоды з тых падарожжаў з адценнем таямнічасці, і мы чарговы раз радаваліся, што яму зноў пашанцавала — карову альбо дзве яны і на гэты раз прывезлі з Літвы ў наш «Рассвет». Выпраўлялі ж яго на тыя гешэфты, як я разумею, таму, што ён добра ведаў польскую мову і без праблемаў мог дамовіцца з тамтэйшымі палякамі. Ну а тыя ўжо і з літоўцамі дамаўляліся, калі трэба было. У часе тых паездак тата займеў сябра ў Літве — настаўніка польскай мовы. Здарылася так, што той настаўнік, якога я ніколі на ўласныя вочы не бачыла, адыграў у маім жыцці немалую ролю, бо ён прысылаў для мяне праз тату, а адзін раз нават поштай, кніжкі на польскай мове: «Elementarz»1, «Czytanka dla klasy 1»2 i «Czytanka dla klasy 2»3. А яшчэ некалькі дзіцячых ярка ілюстраваных кніжак. І сярод іх — казку «Bajka o zbójniku Janosiku i królu Janu»4. Не памятаю я ўжо тых прыгодаў малога разбойніка і караля, а вось ілюстрацыі — яркія, нечаканыя, смелыя — і цяпер уваччу. Я ж звыклася, што на малюнках у нашых казках «блукаюць» сабе з кніжкі ў кніжку заяц у валёнках, ліса ў фартушку, мядзведзь у капелюшы, а разам з імі дзед ды баба ў лапцёх. А польскі малы разбойнік ды ягоны кароль мелі выгляд не абы-якіх франтаў: у бліскучых ботах, бела-чырвоных сурдутах, на галовах — зухаватыя шапкі. А чаго вартыя былі па-заліхвацку закручастыя вусы караля Яна! О, з такім каралём нідзе не прападзеш! А як шаблямі размахвалі мае героі — на ўсю старонку альбо й разгортку! Ну а буквар ды чытанкі, трэба прызнаць, мала чым адрозніваліся ад маіх падручнікаў. Чорна-белыя, на шэрай паперы, з някідкімі малюнкамі. Некаторыя вершыкі памятаюцца і цяпер. Напрыклад:
Ідэйны такі вершык. Але ж запамятаўся вось! Вершы, якім вучыла мама ў сваёй польскай школцы, а потым і я ад яе навучылася — як, напрыклад, пра Касцюшку, што на кракаўскім рынку складае прысягу, — памятаюцца толькі абрыўкамі, а гэты во трымаецца ж у памяці. Не выветрыўся. А чаму таму настаўніку з Вільні так хацелася, каб я навучылася чытаць па-польску? Хто яго ведае. Спадзяюся, што не для таго ж, каб тая дзеўчынёха з Беларусі, гэта значыць я, зрабіла сабе некалі карту паляка. Ніхто ў сям’і не ўбіваў мне ў галаву, што я полька, хоць у пасведчанні аб нараджэнні і было запісана, што мае тата Францішак і мама Александрына палякі. І таму, калі пазней я атрымлівала пашпарт, ну што ж — запісана было ў ім, што полька і я. Але, між іншым, наша Аля раней была запісаная беларускай. Хоць у яе тата з мамай тыя ж самыя. Палітыка такая вось у нас была. Смешная часам, але не бяскрыўдная. А кніжак у мяне было і бібліятэчных, і сваіх шмат і розных — выбірай ды чытай сабе ўдосталь. Хочаш — польскія, хочаш — рускія, хочаш — беларускія. Апошніх было найбольш. Чытай, дачка! Вядома, калі толькі да гэтага ты назбірала ўжо ахрап’я свінкам, прывяла карову з поля, загнала гусей, прынесла дроваў. А так… чытай сабе, дачушка! Не надта й бойка я там чытала па-польску, а размаўляла дык і ўвогуле кепска, што мог засведчыць мой сябра Норбэрт, які любіў пацвельвацца з маёй пальшчызны. Няўдзячны! Я ж для яго, а ні для каго іншага старалася! Але паколькі прыязджаў Норбэрт у Гойдышава толькі на пару летніх месяцаў, то й мой язык ледзьве варочаўся ў роце па-польску. Вільня ж заставалася для мяне таямнічым краем, у якім ёсць пародзістыя каровы, друкуюцца цікавыя кніжкі, працуюць спагадныя настаўнікі. А яшчэ ў Вільні ёсць Вострая Брама! Аднойчы ў сваю чарговую паездку ў Вільню тата ўзяў з сабой нашу Герцю. Гэта было напярэдадні яе вяселля. Трэба ж было апрануць маладую, а што ты купіш у нашых крамах? Дык і паехалі. Купілі Герці адрэз прыгожага крэпжаржэту, альбо крэпдышыну, — я іх увесь час блытала. Словам, Герця была шчаслівая. А калі яны распавядалі, як хадзілі ў Вострую Браму, мама плакала. Мама ніколі не была ў Вострай Браме, але гэта ёй зусім не перашкаджала моцна любіць Маці Божую Вастрабрамскую. Тата з Герцяй сфатаграфаваліся ў Вострай Браме. Яны такія маленькія на тым здымку! Мабыць, фатограф баяўся, каб хоць у кадр патрапіла брама — найважнейшая яна там, вядома. А яшчэ тата часта смяяўся, як хтосьці тады сказаў яму, што ён вось малайчына — разам з сястрой прыехаў у Вострую Браму. Тата да глыбокай старасці выглядаў значна маладзей за свае гады.
Вельмі шкада мне яго, наш патэфон, які мама аднойчы ўзяла ды за некалькі там рублёў аддала студэнтам, што прыехалі ў калгас капаць бульбу. І адкуль тыя праныры даведаліся пра наш патэфон? Падказаў нехта. Жылі яны ў Гаравых. Ну і аднаго вечара завіталі да мамы, пачалі распытваць пра патэфон. Маме зрабілася іх шкада, бо вось ішлі ж хлопцы знарок, ажно з Гаравых… Мы з Марыяй на той час ужо вылецелі з бацькоўскага гнязда, дахаты прыязджалі не надта часта. Дык і падумала мама, што дочкі калі і прыязджаюць дахаты, то ўсё роўна ж ніколі не маюць часу слухаць таго патэфона, а тым больш, танчыць пад яго ўжо не будуць. Герця з Аляй, зноў жа, у замужжы, ім не да песняў — дзяцей люляюць. Дык і пашкадавала яна студэнцікаў, якія вось жа знарок перліся дзеля таго патэфона, якога ўжо ніхто не слухае... Яна пашкадавала студэнтаў. А калі потым распавяла мне тое, то ўжо я ледзь не разрумзалася. Ды перад мамай, вядома ж, не падала выгляду. А што ўжо было пасля той куплі-продажу махаць рукамі: студэнты выкапалі бульбу ды й з’ехалі сабе ў свае інстытуты-ўніверсітэты — шукай ветру ў полі. У серванце засталося ляжаць некалькі знямелых кружэлак. Праз нейкі час, калі мне трохі адлягло, я перагледзела іх і зразумела, што самыя каштоўныя таксама паехалі ў сталіцу разам з патэфонам. …А патэфон мы найчасцей заводзілі зімовымі вечарамі. Паставіш яго на стол, адкінеш вечка, замацуеш, дастанеш стос кружэлак… Я найбольш любіла польскую «Cicha woda brzegi rwie»6. Не ўсё ў ёй разумела, але любіла. Тую ціхую ваду я зусім не ўспрымала як народную прыказку. Мне, малой, уяўлялася, як ціхая вада раптам з невядома якой прычыны, незразумелай сілаю сапраўды пачынае рваць берагі ды выклікае бурную паводку. А ўвогуле патэфон быў для мяне нейкім цудам. Круціш-круціш ручкай, пакуль тая не ўпрэцца, потым паціху бярэш вялікую бліскучую галаву, ставіш у яе іголку, замацоўваеш яе, павернеш галаву ды асцярожна так, не дыхаючы, апускаеш на самы беражок кружэлкі:
Як я любіла тую жыццярадасную песеньку! Потым, ужо дарослай, калі здольная была ўспрымаць яе вобразна, прыдумала нават «тэорыю», чаму яна мне так падабалася: бо, маўляў, яна пра нас, беларусаў. Нібы яна з таго ж раду, што і ў нашага Якуба Коласа: «Я маўчу, маўчу, трываю, але хутка загукаю…» Лухта, вядома, гэта, мае фантазіі, бо ў той лірычнай песні не было і намёку на які-кольвечы вызвольны рух. Але песня файная. Як і шмат іншых, што несліся з нашага патэфона. Мама плакала пад «Rozkwitały pąкi białych róż»8. У гэтай песні я зусім нічога не разумела, але верыла, што яна вельмі жаласная, пра нейкае няздзейсненае каханне. Тата асабліва любіў «Rotu», але і шмат іншых таксама — «O mój rozmarynie»9, напрыклад. Мама пад той «размарын» зноў выцірала слёзы… А тата не толькі слухаў, але і спяваў разам з кружэлкай. Слухае-слухае, спявае, а потым раптам: «Ну, усяго з вамі тут не перапяеш! Пастаўце мне Русланаву ды й пайшоў я ў ружжо!» Гэта азначала, што зараз будуць «Валенкі» Русланавай, ён падцягне трохі ёй: «Валенки, валенки, эх, да не подшиты, стареньки!» і пойдзе сабе катаць валёнкі. Ну а мы слухаем ужо Уцёсава:
Ах, якое ж прыгожае каханне нясецца з нашага патэфона! І які адважны той кавалер, што не баіцца ўкрасці сваю барыньку, над галавой якой круціцца нейкі блакітны шар! Нашмат пазней давялося пачуць, што ніякі гэта быў не шар, а трэба было спяваць «шарф», а па-нашаму было б: шалік. Ды тое «ф» згубілася недзе, у часе, мабыць, тых гуллівых любошчаў. Многія кружэлкі патрэскваюць — заслухалі мы іх ужо добра. Ды неўзабаве з той паловы хаты тата гукне нам: «Ну, каторая там ужо наслухалася ўволю? Можа і да мяне проша ў помач?» І тады, зразумелая рэч, ужо не да песняў…
|
|
|
|
|
|
