|
|
 |
Пра нас |  |
Аўтары | |
Архіў | |
Пошук | |
Галерэя | |
Рэдакцыя |  |
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
№
1(83)/2018
З жыцця Касцёла
Мастацтва
Да 500-годдзя беларускага кнігадруку
Жанна НЕКРАШЭВІЧ-КАРОТКАЯ
АЛЮЗІІ НА ПАСЛАННІ АПОСТАЛА ПАЎЛА Ў ПАЭМЕ МІКАЛАЯ ГУСОЎСКАГА «ПРА ЖЫЦЦЁ І ПОДЗВІГІ СВЯТОГА ГІЯЦЫНТА» Інтэрв’ю
Элы ДЗВІНСКАЙ з намеснікам дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі Алесем СУШАМ
СЛОВА ФРАНЦІШКА СКАРЫНЫ ГУЧЫЦЬ ПА ЎСІМ СВЕЦЕ Спадчына
Мастацтва
З архіваў часу
Кніжныя скарбы
Проза
Паэзія
Літаратуразнаўства
Проза
Постаці
На кніжнай паліцы
Літаратурная спадчына
Асобы
|
Строгая абарончая готыка касцёла св. Яна Хрысціцеля ў Камаях грэе душу і радуе вока. Як пісаў наш археолаг, гісторык, медыявіст і грамадскі дзеяч на ніве беларускага адраджэння Міхась Ткачоў: «імя будаўніка-архітэктара невядома, але мяркуецца, што ім быў мясцовы майстра са сціплымі ведамі ў архітэктуры». Аднак будаўнік камайскага касцёла валодаў густам і пачуццём меры, што па сутнасці адно і тое ж, чаго немагчыма сказаць пра тых, «з ведамі», шматлікіх аўтараў сучасных архітэктурных «дасягненняў». Там, у Камаях, на свята Божага Цела, аднойчы адчуў пад шатамі харугваў сярод старанна паголеных сялянаў, чырвоныя шыі якіх кантраставалі з беласнежнымі сарочкамі, быццам «Фальксваген», што давёз нас з Менска да сценаў касцёла, — не легенда германскага аўтапраму, а машына часу, бо і ў 1606 AD мы бачылі б тую ж карціну... Ці, можа, сцены касцёла з умураванымі ў іх ядрамі — гэта тая машына, што спрыяе падарожжам у часе? Ці то магло здацца ў юнацтве? Але здалося, як наяве... Імя фундатара, пачутае мною ад бацькі, рэстаўратара Аркадзя Шпунта, суседнічала з годам лёсавызначальнай бітвы пад Хацінам — 1621-м, калі асабліва вызначылася гусарская рота Яна Рудаміны-Дусяцкага. У той час, калі гісторыя Бацькаўшчыны толькі-толькі пачала вызваляцца ад бээсэсэраўскай ілжы і занядбання, няцяжка было і памыліцца не толькі майму бацьку, а нават Міхасю Ткачову. Пазней даведаўся, што калі ў 1603–1606 гг. ішло будаўніцтва святыні, будучы гусарскі ротмістр вучыўся ў Інгальштацкім універсітэце, а потым у Аўгсбургу, а яго бацька, таксама Ян Рудаміна-Дусяцкі, войскі браслаўскі і фундатар камайскага касцёла, памёр у ліпені таго ж 1621 г., калі яго сын рыхтаваўся сустрэць турак на мяжы Рэчы Паспалітай на правым беразе Днястра ля Хацінскага замка.
Лёгкае расчараванне ад таго, што фундатар і герой — розныя постаці, прайшло пасля знаёмства з іх жыццяпісамі (каго гэта цікавіць, могуць звярнуцца да гербоўнікаў Нясецкага, Урускага ці «Гістарычных помнікаў» Свенцкага), менавіта яны трапілі на старонкі «Польскага біяграфічнага слоўніка». Нездарма ў 1576 г. канцлер літоўскі Мікалай Радзівіл «Руды» далучыў да герба «Трубы» «слаўнага жаўнера» (паводле Нясецкага), віленскага купца і буйнога гандляра пушнінаю, старосту ўцянскага Мацея і яго сына — войскага браслаўскага Яна. Паводле рэкамендацыйнага ліста канцлера Ян Рудаміна ўдзельнічаў пад камандаваннем гетмана дворнага літоўскага Рамана Сангушкі ў вайне супраць Масквы, між іншым, у 1567 г. прымаў удзел у баях пад Сушай і ў пераможнай бітве пад Чашнікамі. Змагаўся таксама ў кампаніях Стэфана Баторыя пад Полацкам, Вялікімі Лукамі і Псковам у 1579–1581 гг. Яны вылучаліся нават на тле іншых прадстаўнікоў гэтага выдатнага беларускага роду, гісторыя якога магла скончыцца не пачаўшыся, бо недзе перайшлі дарогу каралеве Боне, жанчыне з жалезнаю хваткаю. Магчыма, гэта адбылося ў выніку нейкіх гаспадарчых спрэчак, на тым «полі», на якім каралева ў барацьбе з магнатэрыяй і шляхтаю атрымлівала адну перамогу за другой, узмацняючы эканамічны фундамент улады караля і вялікага князя. На шчасце, праз некалькі гадоў пасля смерці мужа, Жыгімонта І Старога, Бона ад’ехала ў Італію (дарэчы, прыхапіўшы вялікія каштоўнасці). Цяпер Рудаміны (прозвішча якіх пайшло ад земляў у Рудамінскай воласці пад Вільняй, падараваных родапачынальніку купцу Андрэю Мікалаю вялікім князем Аляксандрам), маглі ўздыхнуць спакойна. Яны зноў расправілі плечы, пайшлі ўгару, набыўшы, між іншым, маёнтак Дусяты ў Вількамірскім павеце, да назвы якога далучылі сваё прозвішча, што, аднак, не перашкодзіла яшчэ ў 1595 г. прадстаўнікам літоўскай шляхты пратэставаць супраць надання аднаму з Рудамінаў-Дусяцкіх пасады гарадзенскага старосты менавіта на падставе таго, што «новая шляхта». Фундатар камайскага касцёла — войскі браслаўскі Ян Рудаміна-Дусяцкі, сын віленскага купца і буйнога гандляра пушнінаю Мацея і ўнук родапачынальніка — віленскага радцы, купца Андрэя Мікалая, умела ператварыў купецкі капітал продкаў у зямельныя ўладанні, стаўшы стваральнікам вялікага комплексу родавых маёнткаў на паўночным захадзе Вялікага Княства на Віленшчыне, у Вількамірскім, Ашмянскім і Браслаўскім паветах — Дукшты, Крэўны, Дусяты, Камаі, Граўжышкі, Гняздзілавічы, Вальберавічы, фальварак Нябышын, Відзішкі, Дуды, Губішкі, Пятрова, Стрыгонішкі, Задубінская воласць, фальварак Мілотын і г.д., у тым ліку на Наваградчыне і на Меншчыне. Пад канец жыцця валодаў дзясяткамі фальваркаў і некалькімі дзясяткамі вёсак, ужываючы на магнацкі манер пры прозвішчы «на Палонцы». І калі ў 1595 г. Рудамінаў-Дусяцкіх папракалі за тое, што яшчэ ўчора яны займаліся гандлем, то праз два гады гэты «недахоп» быў пераадолены, калі на грамнічным сойміку ў Вількаміры Ян Рудаміна-Дусяцкі на чале сваёй «групоўкі» выступіў супраць абрання нейкага з дэпутатаў на Літоўскі Трыбунал. Шляхта, якая валодала землямі на паўночным захадзе Вялікага Княства, вылучалася асаблівай ахвярнасцю для Касцёла. Дастаткова прыгадаць святой памяці воіна і фундатара Юзафа Корсака. …Няма фундатараў, а косткі іх ці раскіданыя чужынцамі, ці няўдзячнымі, атупелымі ў сваім бяспамяцтве нашчадкамі, і толькі храмы стаяць непахіснымі цвярдынямі. Войскі браслаўскі па-гаспадарчаму забяспечыў функцыянаванне святыні. На ўтрыманне плябана з умоваю адпраўлення трох Імшаў штотыдзень прызначыў штогадовы чынш у памеры 75-ці злотых з двара і па 3 грошы з кожнай валокі ў Камайскай воласці, а таксама 2 вёскі (22 валокі і 17 сялянаў), вольнае карыстанне азёрамі, дом з участкам, валоку зямлі і 3 сялянаў для ўтрымання арганіста. Звыш гэтага пабудаваў філіяльны касцёл у Дукштах пад тытулам Узвышэння Св. Крыжа. Імя фундатара і год яго смерці злучылі гісторыю камайскага касцёла з успамінам пра бітву пад Хацінам у 1621 годзе. Гэты ўспамін падмацоўвае абарончая канструкцыя святыні, а таксама ядры ад шведскіх гарматаў, умураваныя ў сцены ў сярэдзіне XVII ст. па загадзе другога сына фундатара — кашталяна смаленскага Пятра Рудаміны-Дусяцкага. Бітва пад Хацінам згадваецца ў айчынных энцыклапедыях, але акрамя згадак ды некаторых артыкулаў, больш нічога няма. Зразумелае бяспамяцтва. Зразумелае для тых, хто лічыць беларусаў забітым сялянскім насельніцтвам у штучным увасабленні фальклорных калектываў. Нашы браты па тагачаснай зброі — палякі, добра ўсведамляюць, якая пагроза для Рэчы Паспалітай была спынена ў тыя восеньскія дні аб’яднаным польска-літоўскім войскам вялікага гетмана літоўскага Яна Караля Хадкевіча і казакамі гетмана Пятра Сагайдачнага. Аб гэтым нагадвае надпіс на магіле невядомага жаўнера ў Варшаве, выбіты пасля падзення камуністычнага рэжыму: «CHOCIM 2 IX — 9 X 1621/10 — 11 XI 1673». Памяць аб падзеях замацоўвалася ў шматлікіх успамінах, публікацыях, манаграфіях. Маштаб адведзенай катастрофы ілюструюць намаганні Жыгімонта ІІІ Вазы ўстанавіць літургічную падзяку, якая цэлебруецца 10 кастрычніка.
Не будзем стамляць чытача ўсімі акалічнасцямі: каму цікава, той знойдзе шмат даступных інтэрнэт-рэсурсаў. Сцісла пазначым асноўныя вехі. Калі зазірнуць у Электронную энцыклапедыю «Вялікае Княства Літоўскае», у артыкул «Хацінская бітва 1621» Валерыя Пазднякова, даведаемся, што «вайну пачала Турцыя з мэтай захопу ўкраінскіх і польскіх зямель». Гэта канстатацыя факта, за якім хаваецца гісторыя даволі неблагіх адносінаў Рэчы Паспалітай з Турцыяй у XVI ст., якія пачалі псавацца па віне крымскіх татараў і ўкраінскіх казакаў, што перыядычна рабілі напады на суседнія тэрыторыі, не зважаючы на дзяржаўныя дамовы. Турэцкі султан Асман ІІ — жорсткі, упарты і імпульсіўны падлетак, вырашыў пакласці канец казакам, якіх люта ненавідзеў, а заадно і Рэчы Паспалітай. У верасні-кастрычніку 1620 г. туркі пад Цацораю ўшчэнт разбілі польскае войска, у склад якога ўваходзілі ўкраінскія рэестравыя казакі. 29 красавіка наступнага года Асман ІІ вырушыў з Канстанцінопаля на чале аграмаднага войска, каб завяршыць так удала пачатае. Адносна колькасці бакоў усе крыніцы і публікацыі пацвярджаюць адно — турэцкае войска пераважала ў два-тры разы. На беразе Днястра, на дзяржаўнай мяжы, стаяла прыкладна 46–50 тыс. супраць 100–120. (В. Пазднякоў падае прыкладна 80 тыс. (каля 30 тыс. кароннае войска, каля 11 тыс. войска ВКЛ і каля 40 тыс. казакаў гетмана Пятра Сагайдачнага) супраць 210 тыс. туркаў і крымскіх татараў). Наўрад ці бітва пад Хацінам уяўляе цікавасць з пункту гледжання ваеннага мастацтва, але як узор мужнасці і гераізму — бясспрэчна. Нашы войскі стаялі перад упартасцю і перавагаю вельмі небяспечнага праціўніка са слаўнымі баявымі традыцыямі. Безумоўна, мужнасці і гераізму дадавала асоба вялікага гетмана літоўскага Яна Караля Хадкевіча, які пакінуў Днестр за спінаю сваіх ваяроў, адрэзаўшы шляхі да адступлення. На працягу верасня-кастрычніка войска вытрымала шэраг моцных штурмаў, пакутавала ад голаду і хваробаў, але стаяла насмерць. Канешне, яно трымалася і на такіх камандзірах, як Ян Рудаміна-Дусяцкі, які прывёў з сабою гусарскую харугву (100 коней), набраную за свой кошт (яго імя неаднаразова сустракаецца ва ўспамінах удзельнікаў бітвы). 7 верасня ён удзельнічаў у знакамітай контратацы чатырох гусарскіх ротаў, узначаленай вялікім гетманам, тады ўжо вельмі хворым, на турэцкую цяжкую кавалерыю. Удар быў такі моцны, што туркі ў беспарадку адступілі, а гусарскія роты гналі іх ажно да самага лагеру. У Дусяцкага загінула 9 таварышаў, у тым ліку брат Юрый, гусарскі паручнік. Сам ротмістр пазбегнуў смерці коштам забітага пад сабою каня і ранення ў руку... Відавочна, кароль меў рацыю прасіць аб устанаўленні ўспаміну, бо не інакш як Багародзіца прымусіла ворага павярнуць назад, калі абарона Рэчы Паспалітай абапіралася ўжо не на зброю, а на сілу духу… …Камайскі касцёл і Хацінская бітва шчыльна пераплеценыя ў асобах двух Янаў. Нам застаецца толькі pro memoria даць кароткую біяграфічную даведку. Ян Рудаміна-Дусяцкі герба «Трубы» (каля 1543–1621) — войскі браслаўскі (з 1600), фундатар камайскага касцёла св. Яна Хрысціцеля (1603–1606). Удзельнік Інфлянцкай вайны 1558–1582. «Ва ўсіх экспедыцыях караля Стэфана Баторыя мужнасцю праславіўся» (паводле Нясецкага), «доблесны воін спураць Масквы ў 1579–1581» (паводле Урускага) пад Полацкам, Вялікімі Лукамі і Псковам. Дэпутат Трыбунала ВКЛ (1602, 1605, 1615). На смерць войскага браслаўскага адгукнуліся панегірыкамі і нікому не вядомы студэнт тэалогіі Віленскай акадэміі Міхал Баркоўскі, і класік польскай паэзіі Мацей Казімір Сарбеўскі.
Памёр 21 ліпеня 1621 г. і быў пахаваны 21 лютага 1622 г. разам з сынам Юрыем, загінуўшым у бітве пад Хацінам, у бэрнардынскім касцёле св. Францішка ў Вільні. Ян Рудаміна-Дусяцкі герба «Трубы» (1581–1646) — гусарскі ротмістр, кашталян наваградскі, «муж вялікай навукі» (паводле Нясецкага). Студэнт Віленскай акадэміі (1595–1596), член студэнцкай Марыйнай кангрэгацыі. Студэнт Інгальштацкага ўніверсітэта (1600–1604). (Універсітэт быў заснаваны ў 1472 г. кн. баварскім Людвігам Заможным, у адпаведнасці з фундацыйнай булаю ад 1459 г., выдадзенай Апостальскай Сталіцай. Наступ Рэфармацыі зменшыў колькасць студэнтаў, але дзякуючы езуітам універсітэт меў вялікую папулярнасць, асабліва сярод моладзі з Кароны і Вялікага Княства. Трэба адзначыць, што наша шляхецкая моладзь тады ў пераважнай большасці куды ахвотней займалася чым заўгодна, толькі не навукамі — п’янствавала ў кабаках, удзельнічала ў вулічных сутычках, хуліганіла, дэманстравала сваю пыху нямецкім плебеям. Былі выхадкі, якія маглі давесці да эшафоту, як, напрыклад, здарылася з Янам Чапліцам. Лічылі (і не без падставаў), што і без грунтоўнай навукі можна атрымаць уплывовыя месцы на Радзіме. Гэты факт канстатаваў Апостальскі нунцый у Рэчы Паспалітай кардынал Казіма дэ Торэс. Вельмі цікавую статыстыку прыводзіць кс. Павел Чаплеўскі: у стосах атэстатаў Інгальштацкага ўніверсітэта, у якім з 1473 да 1700 гг. навучалася 828 палякаў і літвінаў, было выяўлена толькі 45 атэстатаў для нашых суайчыннікаў: 10 па тэалогіі, 11 па філасофіі, 23 па юрыспрудэнцыі, 1 па медыцыне. У гэтых сціплых лічбах — 4 дактары тэалогіі і 2 дактары права). Студэнт Аўгсбургскага ўніверсітэта (1604–1606). У гэтым універсітэце вучыліся трое сыноў віленскага ваяводы Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі. Менавіта Яна Рудаміну Сіротка бачыў гувернёрам для сваіх сыноў, па словах іх тагачаснага ментара Мельхіёра Дзіцыюса: «Пан Рудаміна паважны і спрактыкаваны малады чалавек, але ad gubernandum малады». Гувернёр сыноў Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі (лета 1606 – травень 1607, калі заўчасна памёр у Балоньі Крыштаф Мікалай Радзівіл, і ад’езд астатніх сыноў у ВКЛ). Улетку 1608 г. ён вярнуўся ў ВКЛ, суправаджаючы цела нябожчыка ў Нясвіж. Да гэтага часу працягваў навуку і па даручэнні віленскага ваяводы набіраў юнакоў, здольных да службы ў Радзівілаў. Дэпутат Трыбунала ВКЛ (1610), сакратар і каралеўскі дваранін (1616), ляснічы вількійскі (Жмудзь) (1618), падваявода наваградскі (1619–1622), гусарскі ротмістр у бітве пад Хацінам (1621), удзельнік вайны са Швецыяй (1600–1629) у Інфлянтах (1627), харунжы наваградскі (за ваенныя заслугі) (1627–1636). Актыўны ўдзельнік палітычнага жыцця Рэчы Паспалітай — наваградскай шляхтаю дзевяць разоў абіраўся на сеймікі і Сеймы, кашталян наваградскі (1636). У 1643 г. у памяць загінуўшых таварышаў сваёй роты і брата Юрыя ў наваградскім фарным касцёле ўстанавіў мармуровую дошку, а таксама запісаў у вечнае карыстанне ўладанні Палонка і Круковічы на штотыднёвыя Імшы ў інтэнцыі загінуўшых (яшчэ ў 1621 г. вызначыў штогадовы фундуш у памеры 100 зл. на капліцу, дзе яны былі пахаваныя). Аўтар вершаванага твора «Праўдзівы дыярыуш экспедыцыі Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага супраць Асмана ў Валахіі шчасліва выпраўленай (1640)». Мацей Казімір Сарбеўскі прысвяціў Яну Рудаміну-Дусяцкаму некалькі сваіх твораў. Памёр 9 лютага 1646 г., пахаваны разам з бацькам і братам Юрыем.
Літаратура:
|
|
|
|
|
|
