«Паводле веры вашай
будзе вам дадзена»

У 1836 годзе вярнулася з Францыі ў Літву ў глыбокай жалобе з двума малымі дзеткамі (з якіх малодшую дачушку сама маці карміла) пані Хенрыка Місарэўская, год як удава, муж якой спачываў у чужой зямлі; у родным краі па памерлых ужо бацьках не засталося ў яе больш нічога, апрача ўспамінаў! Аднак у пані Місарэўскай былі сваякі, якія не толькі жылі ў дастатку, але і мелі добрыя сэрцы; яны паспяшаліся на дапамогу беднай удаве і забралі яе з дзецьмі да сябе. О, якую ж даў узнагароду ім гэты жэст спагадлівага сэрца, калі тая займальная сямейка ўнесла ў іх ціхі дом новае жыццё, нібы свежае паветра! Доўгія восеньскія і зімовыя вечары ў вялізнай сядзібе зазвінелі вясёлым шчабятаннем дзетак, упрыемніліся апавяданнямі іх маці пра некалькі гадоў побыту ў Тулузе, праўда, сярод чужых, але годных людзей.

Пані Хенрыка раней была вельмі прыгожая, цяпер жа, хаця ёй не было яшчэ трыццаці гадоў, ад яе былой прыгажосці засталіся толькі цёмныя і густыя бровы над выплаканымі вачыма, стройная фігура ды правільныя рысы. Але, хоць яе валасы, калісьці шаўкавістыя, сталі радзейшымі і шорсткімі, хоць яе зубы, раней як перліны, павыпадалі, замест гэтага з’явілася пячатка разважлівасці і чуласці, душа ўвайшла ў прыгаслыя вочы, а з пабляднелых вуснаў выходзілі словы, вартасць якіх узнагароджвалі страту зубоў. Пані Хенрыка для нематэрыяльных людскіх вачэй стала прыгажэйшаю ў сваім заняпадзе, чым раней была ва ўсім бляску маладосці і шчасця. Дык вось не такою, з якою дзесяць гадоў назад узяў шлюб яе муж, закаханы і малады, але якою яна стала па смерці свайго мужа, выпадае нам уявіць яе: як сядзіць яна паважна і ў смутку побач са сваёю цёткаю паняю Быстроўскаю, жывою і бадзёраю старою, а тая штохвіліны будзіць яе з задуменнасці, гаворачы:

— Хенрысю! Яшчэ што-кольвек аб Тулузе…

Насупраць пані Хенрыкі сядзіць малады чалавек, сын гаспадыні дома і дваюрадны брат пані Місарэўскай. Яго правільныя рысы, яго доўгія светлыя, старанна ўкладзеныя валасы, яго вялікія блакітныя вочы (nb. утаропленыя ў твар кузінкі), нават авал твару — усё ў ім мае адбітак падабенства з удавою, але адбітак свежы і светлы, бо пану Эрнэсту ўсяго 20 гадоў.

Пані Хенрыка занятая шыццём сукенкі для сваёй старэйшай дачушкі Гэльці, якой ужо 7 гадоў; рухамі і чужаземным шчабятаннем яна падобная да францужанкі, што пан Эрнэст лічыць у ёй вялікай вартасцю. Малодшая дачушка Ліда забаўляецца недалёка ад маці на дыване з цацкамі і сабачкам, а над ёю чувае арыгінальная постаць нетутэйшай нянькі ў спічастым чапцы — гэта французская бона, удава тамбурмажора войскаў Напалеона, пачцівая Маргарыта, якая не захацела пакінуць пані Місарэўскую і яе дзетак ды адважылася паехаць з імі «dans ce pays barbare»1. Яна завяршае сямейны «абразок».

Ужо трэці раз бадзёрая пані Быстроўская запытвае задуменную пані Хенрыку:

— Аб чым жа так задумалася, Хенрысю? Напэўна, зноў аб Тулузе? — калі тая нарэшце, нібы апрытомнеўшы ад сну, адказвае:

— Прабач, цёцю, задумалася, але не аб Тулузе. Аб чымсьці нашмат бліжэйшым, аднак жа вельмі … вельмі даўнім! — дадала з уздыхам.

— Толькі не плач, — перарвала цётка, абдымаючы пляменніцу. — Усё роўна гэта нічым не дапаможа.

Эрнэст працягнуў руку над сталом і звярнуўся да кузінкі:

— Скажы нам, што ляжыць у цябе на сэрцы, гэта цябе суцешыць.

Хенрыка зірнула на кузэна, і неўстрыманая слязіна скацілася па шчацэ на шыццё.

— Успамінаю, — сказала яна, намагаючыся ўсміхнуцца, — адно дзівацтва… аднак незабыўнае, калі ў першы год нашага шлюбу мой муж і я пасадзілі ў адным вазоне два кактусы, якія называюць альясамі; яны прыняліся і раслі хораша пару гадоў, а калі прыйшлося пакідаць край, той вазон застаўся ў доме брата майго мужа, ён і яго жонка абяцалі яго старанна даглядаць. Не была я дагэтуль у швагра, не ведаю нічога пра тыя дрэўцы…можа, аднаго з іх, — дадала праз паўзу, — ужо няма!..

— Калі насамрэч так, — сказала пані Быстроўская, — адкуль пэўнасць, што гэта альяс твайго мужа загінуў? Яны ж былі аднолькавыя, як ты гаворыш.

— Прадбачылі мы гэта, — адказала пані Хенрыка, — і накрэслілі нашыя імёны на ствалах.

— Варта было б у тым пераканацца, — сказаў пан Эрнэст.

— Я таксама хацела прасіць цёцю дазволіць мне адведаць мужавага брата з яго жонкаю, — нясмела сказала пані Місарэўская. — Для мяне гэта адначасова абавязак і жаданне сэрца.

Пані Быстроўская з ахвотаю задаволіла жаданне пляменніцы; кузэн заняўся экіпажам, і на другі дзень пані Місарэўская, забраўшы дзяцей, паехала ў адведзіны да швагра, дзе захоўваліся слынныя альясы, пасаджаныя рукамі маладых сужэнцаў дзесяць гадоў назад. Ці знайшла іх пані Хенрыка? Знайшла, але толькі адзін з яе ўласным імем; другі альяс з імем мужа засох год назад. Даты яго заняпаду і скону, запісаныя спецыяльна братам і яго жонкаю, адпавядалі датам хваробы і смерці пана Місарэўскага. Альяс жа пані Хенрыкі рос моцным і вясёлым, нібыта і не страціў таварыша; зусім падобны да людзей, нячулых да стратаў, ён здаваўся шчаслівым і свабодным, будучы гаспадаром усяго вазону…

Пані Хенрыка глыбока задумалася, слухаючы аповеды аб прыгодах памерлага альяса, і, паказаўшы на той, што застаўся, сказала прысутным:

— Як убачыце, што ён пачне канаць, — гэта знак, што і мяне тут хутка не стане.

— Дзякуй Богу, яму яшчэ далёка да скону! — сказала братавая.

— Гэта бабскія прымхі, — сказаў швагер, — гэта забабоны, якія Касцёл забараняе.

Усе, аднак, былі агаломшаныя гэтым здарэннем, якое, хаця і было, можа, вынікам супадзення, пацвярджала прадчуванне чулага сэрца.

* * *

Прайшло пару гадоў, дзеткі пані Місарэўскай раслі вясёлымі і гожымі. Гэльця ўжо навучылася па-польску, а Ліда самастойна бегала і рабілася дзіўна падобнаю да маці. Пані Хенрыка не здымала жалобы ані з убрання, ані з сэрца, была заўсёды задуменная і сумная і ажыўлялася хіба падчас успамінаў, калі, змушаная да іх роспытамі блізкіх, забывалася пра сваё гора, згадваючы лепшыя часы маладосці.

Кожнае лета яна адведвала мужавага брата з жонкаю і кожны раз бачыла свой альяс гожым і штораз вышэйшым, нібы ён заахвочваў яе да веры ў жыццё. Аднойчы, калі яна была ў швагра, сабралася там вялікая кампанія. Адзін госць прывёз з сабою выжлу, якую досыць гучна вітаў хатні пудзель. Гаспадар устаў, каб выправадзіць свайго сабаку, калі нехта, запабягаючы спатканню, крэслам загарадзіў дарогу праціўнікам. Неасцярожным рухам, ножкаю ад крэсла, ён зачапіў вазон з альясам, які перакуліўся, і альяс паламаўся…

— Ужо па мне, — сказала знешне спакойна, але з сумам у голасе пані Хенрыка, звяртаючыся да сваёй братавай. — Тая ўскочыла з месца, пабегла ратаваць расліну: падняла яе з зямлі, у адну хвіліну звязала яе, стачыла паміж сабою зламаныя часткі і перасадзіла ў іншы вазон.

— Гэта жывучая расліна, — сказаў госць, выжла якога ўчыніла тую неспадзяванку. — Запэўніваю панства, што альяс зрасцецца, быццам нічога і не было.

Усе, хто быў у курсе справы, стараліся супакоіць пані Хенрыку, але яна паўтарала з сумам: «Гэта папярэджанне для мяне, што не доўга мне ўжо быць на зямлі!», і на працягу вечара яна дзіўна балесна паглядала на дзяцей. Было гэта восенню, а на зіму пані Місарэўская паехала ў горад; здароўе яе здавалася добрым, але на бледным твары выступілі злавесныя чырвона-бурыя плямы, а вочы свяціліся дзіўным бляскам. У сваю чаргу настала лета і зноў восень; а ў сярэдзіне восені сваякі пані Місарэўскай з вялікім болем і жахам даведаліся насамрэч аб заўчаснай смерці пані Хенрыкі. Пачаткі хваробы, якая сядзела у ёй даўно ў выніку прастуды і бяссонных начэй каля хворай пляменніцы, ператварыліся ў хуткацечныя сухоты. Памерла яна ў дзень, якім распачынала свой трыццаты год.

Калі ўляглася першая хваля смутку, абуджанага гэтаю весткаю, узгадалі той паламаны і спаноўлены альяс, які выпадкова і ўсё ж так дакладна прадвызначыў скон пані Хенрыкі. Прадчуванні яе спраўдзіліся напоўніцу; той альяс насамрэч загаіў свае раны, перажыў зіму і лета, але з восені пачаў сохнуць, і ў дзень смерці пані Хенрыкі расліна, пасаджаная яе рукою, нібы яе душою, разам з яе адыходам перастала жыць.

Дык як тут не верыць у прымхі, калі яны часам спраўджваюцца?

А цяпер паглядзім на адваротны бок медаля ў наступным апавяданні.

Прыгоды ў дзень шлюбу

Дзве годныя і багатыя сям’і злучаліся паміж сабою праз шлюб маладой пары. Усе варункі для шчасця — стасоўны ўзрост, адпаведная маёмасць, узаемная прыхільнасць, злучэнне цнотаў, заслугаў і талентаў — прарочылі прыгожую будучыню тым, хто пачынаў новае жыццё. Вяселле адбывалася ў Варшаве ў летнюю пару. Ужо з дзвюх гадзін абедзве сям’і і шматлікая іх асістэнцыя былі сабраныя ў доме бацькоў маладой, і пан натарыус з пяром у руцэ сядзеў за столікам над актавай кнігаю, аднак не прыступалі да падпісання шлюбнай дамовы, бо адна з найважнейшых асобаў, дзядзька маладога, яшчэ дагэтуль не прыбыў. Нецярплівасць малюецца на ўсіх тварах, але нарэшце туркатанне карэты абвяшчае жаданае прыбыццё. Уваходзіць паважны старац, і па прывітаннях ex voto2 пану генералу падаюць крэсла і пяро, каб паставіць подпіс у кнізе; ды ледзь толькі той усеўся, ломіцца пад ім крэсла… прысутныя на ляту падхопліваюць пана генерала разам з крэслам; ужо з другім спяшае сам малады, але напаўдарозе вырываецца ў яго крэсла з рук, і толькі парэнча застаецца ў далоні. Дзядзька так уражаны, што ўжо не хоча ніякага крэсла і дрыжачаю ад перапуду і старасці рукою падпісвае, стоячы, шлюбную дамову; за ім падпісваюць іншыя, пасля чаго настае чарга благаслаўлення і выезду да касцёла. Ксяндзы-місіянеры Святога Крыжа, у касцёле якіх меўся адбыцца шлюб панства R*, былі папярэджаныя, што а шостай гадзіне вечарам прыбудзе вясельная дружына, і чакалі ў касцёле, запаліўшы свечкі каля вялікага алтара. Але калі ўжо прабіла дзявятая, а ніхто не з’явіўся, яны памеркавалі, што сёння, напэўна, шлюбу не будзе, і, згасіўшы свечкі ды замкнуўшы касцёл, пайшлі ў свае келлі для пасілку і малітвы перад спачынкам.

А палове на дзясятую вясельная дружына прыбывае пад касцёл, але, на жаль, ён замкнёны! Маладая белай зданню стаіць на высокім ганку касцёла, а нецярплівыя паны-дружкі пачынаюць настойліва грукаць у дзверы: абазнаныя з мясцовасцю бегаюць туды-сюды праз фортку ў браме, каб абудзіць насельнікаў. Праз чвэрць гадзіны чакання касцёл адчыняецца, але ў ім цёмна, як у труне! Пачуццё страху прабірае ўсіх; адна толькі маладая, пачуцці якой чыстыя, згодныя з воляй бацькоў, маладая, якая сёння да таго ж ачышчаная споведдзю, узіраецца ў сябе і адчувае, што нічым не заслужыла Божай няміласці; маладая, якая кахае нарачонага, а значыць ні ў чым злым яго не падазрае, сярод іншых, неспакойных і дрыжачых, адна спакойная, бо давярае міласэрнасці Божай, бо да неба ўзносіць думкі і сэрца і, заглыбленая ў ціхую малітву, не чуе навакол шамацення прароцтваў і прапаноў, якія нашэптваюць сабе на вуха матроны і дружкі.

Тым часам прыходзіць заспаны і бурклівы сакрыстыянін і запальвае свечкі каля алтара, але разам з яго хадою першыя свечкі гаснуць; ды, нягледзячы на яго высілкі і запальванне наноў, на алтары ўсё роўна гарыць няцотная колькасць агеньчыкаў на запалохванне альбо на перасцярогу маладой пары…

Прыбывае, нарэшце, каб благаславіць шлюб, апрануты ў капу пробашч, чакае каля алтара; але збянтэжаны малады становіцца з процілеглага боку і капелан памыляецца ў рытуале.

Ужо скончана цырымонія; выходзіць дружына з касцёла, пад’язджаюць павозкі, а на іх чале пекны экіпаж маладога… Двое паважных дзядзькаў, якія суправаджалі маладую да алтара, падаюць ёй рукі, каб пасадзіць у карэту; ужо маленькая ножка ў белым чаравічку дакранаецца да першай прыступкі, але тая абрываецца, і маладая ўпала б на брук, каб не малады сужэнец, які на ляту яе падхапіў. Моладзь кліча другі экіпаж, пад’язджае бацькава карэта, але коні, знуджаныя доўгім стаяннем, торгаюць цуглі, блытаюцца ў пасах і нясуць карэту ўбок. Толькі ў трэцім экіпажы змагла свабодна ўсесціся пара маладых сужэнцаў. А калі, уражаны столькімі неспрыяльнасцямі, малады, баючыся, каб яны не зрабілі прыкрага ўражання на яго абранніцу, стараўся яе супакоіць, яна яму з мілаю ўсмешкаю адказала:

— Чаго ты спалохаўся? Мы ж уніклі няшчасця, таму што давяраем Богу, а Ён і ў будучым жыцці збавіць нас ад прыгодаў, як сёння…

* * *

Ужо мінула гадоў дваццаць з таго шлюбу. Праз нейкі час, калі я распытвала пра сям’ю R*, сказалі мне, што жывуць яны шчасліва, акружаныя дзецьмі… Ці так яно дагэтуль, ці не перарвала што-небудзь іхняй паспяховасці, не ведаю; але штосьці мне шэпча, што ім дагэтуль шанцуе… А калі раптам трапіцца ім прачытаць аб тых сваіх прыгодах, прашу іх прабачыць мне, калі ў маё апісанне, як мне здаецца вернае, уціснулася якая-небудзь памылка.

---

Якія ж высновы могуць зрабіць з нашага апавядання чытачы?.. Прымхлівыя гатовыя затрымаць у памяці толькі гісторыю альясаў як найбольшы доказ таго, што забабоны спраўджваюцца. Сапраўды веруючыя ўсцешацца развязкаю другога здарэння, а скептыкі назавуць адно і другое выпадкам… Мы ж мяркуем, што Бог дае заўсёды паводле таго, якая наша вера, караючы саманадзейнасць, узнагароджваючы пакору і давер да Яго міласэрнасці і ўсёмагутнасці. Ёсць свет духа! Успрымаем яго душою, і розум, чуйны розум, не дакажа нічога, што запярэчыла б існаванню духоўнага свету. Але, хоць Бог дазваляе калі-нікалі зазірнуць нам у неба, нібыта дзеля таго, каб мы занадта не прыляпіліся да зямлі… той самы Бог блытае нашы планы, таму што мы больш пакладаемся на сябе і больш верым уласным прадчуванням, чым аб’яўленням Касцёла.

1856 г.
у Гарадзілаве.

Пераклад з польскай мовы
Ірыны Багдановіч.

Гл. таксама:
:: СТВАРАЮЧЫ ЖЫВЫЯ ВОБРАЗЫ... ::

---

1. У тую варварскую краіну (фр.).
2. Са шлюбам (лац.).