Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
4(46)/2008
Галерэя
Дыялог
Ad Fontes

СЬЛЕДАМ ЗА ХРЫСТОМ
Год Божага слова

ЕВАНГЕЛIСТ ЯН
Пераклады
ВЕРА & CULTURA

ВЕЛІЧ І КВОЛАСЦЬ СУМЛЕННЯ
Мастацтва
На шляху веры
Інтэрв’ю
Пераклады

УСЛАВІМ ГОДНА ГАСПАДАРА ГОРНЯГА
Юбілеі

НАСУСТРАЧ АДАМУ МІЦКЕВІЧУ

КРЫМСКІЯ САНЕТЫ

«ДЫПТЫХ»
Пераклады

ВЕРШЫ
In memoriam

ЛІСТАПАД
У выдавецтве «Pro Christo»

ЧЫТАЮЧЫ ІРЫНУ ЖАРНАСЕК...

ЗЛУЧАНЫЯ ЛЮБОЎЮ
На кніжнай паліцы

НАТХНЁНЫ ПРОВІДАМ
Кіно

ХТО ПАНУЕ Ў СУЧАСНЫМ СВЕЦЕ?
Кніжныя скарбы
Юбілеі

ПАДАРОЖНІК ПА СУСВЕЦЕ
Па родным краі

ПАДАРОЖЖА ПА ЭТНАГРАФIЮ

Аляксандр ЯРАШЭВІЧ

ЕВАНГЕЛІСТЫ Ў ПОМНІКАХ
БЕЛАРУСКАГА МАСТАЦТВА


Дадатак да артыкула - Галерэя
 
Дванаццаць самых блізкіх вучняў суправаджалі Хрыста, аднак толькі двое з іх адважыліся пакінуць пісьмовае сведчанне пра яго зямное жыццё, цуды і вучэнне. Левій Мацей (памёр каля 60 г.), мытар з Капернаума, пакліканы Хрыстом, пакінуў усю сваю маёмасць і стаў адным з 12 першых увераваўшых відавочцаў зямнога жыцця Збаўцы. Пасля Унебаўзяцця застаўся ў Палестыне, у Ерузалеме, і напісаў першае Евангелле на яўрэйскай ці сіра-халдзейскай мове, пазней перакладзенае на грэцкую. Потым ён прапаведаваў у Македоніі, Сірыі, Персіі, стаў асветнікам Эфіопіі, дзе, паводле некаторых звестак, быў спалены на агні.

Ян, празваны Маркам, нарадзіўся ў Ерузалеме, у доме маці паблізу Гетсіманскага саду, прайшоў шмат краін з апосталамі Пятром, Паўлам і Барнабаю, быў у Рыме, заснаваў хрысціянскую царкву у Егіпце і вучэльню ў Александрыі, дзе прыняў пакутніцкую смерць. Пазней яго святыя рэліквіі былі перанесены ў Венецыю, а Марк прызнаны яе нябесным апекуном.

Апостал Лука, напэўна, грэк, паходзіў з Антыёхіі. Ён быў шматгранна адукаваны, вывучаў філасофію і медыцыну, валодаў майстэрствам жывапісу (намаляваў першыя абразы Маці Божай). Паплечнік апостала Паўла, будучы разам з ім у Рыме, па просьбе хрысціянаў напісаў Евангелле, пазней — «Дзеі Апосталаў». Прапаведаваў Евангелле ў Грэцыі, Македоніі і Афрыцы. Пражыў больш за 80 гадоў, замучаны паганцамі ў грэцкіх Фівах. Яго рэліквіі з IV ст. захоўваліся ў Канстанцінопалі.

Евангеліст Ян (памёр у 117 г.), паводле падання, сын Забэдэя і Саламіі, дачкі Язэпа Абручніка. Разам з братам Якубам быў пакліканы Хрыстом, стаў Яго любімым вучнем, быў сведкам Перамянення, стаяў пры Укрыжаваным Збаўцы разам з Маці Божай і клапаціўся пра Яе пасля Унебаўшэсця Хрыста (Яну прыпісваюць тэкст падання пра Унебаўзяцце Багародзіцы). Прапаведаваць яму выпала ў Эфесе, але пры Нероне ён быў сасланы на востраў Патмас, дзе напісаў Апакаліпсіс (Адкрыццё), змест прадказанняў якога імкнуліся разгадаць многія багасловы і вучоныя (кнігі пра гэта напісалі знакаміты фізік Ісаак Ньютан, рэвалюцыянер-народнік Мікалай Марозаў і шмат іншых асобаў).

Ужо ў рукапісных «Евангеллях» раннехрысціянскай эпохі часта перад тэкстамі змяшчаліся мініяцюры — «партрэты аўтараў». Самыя раннія выявы евангелістаў (Евангелле Равулы 586 г., Расанскае Евангелле канца VI ст.) маюць тры тыпы: пагрудныя медальёны, постаці ва ўвесь рост, найчасцей — сядзячыя пісары, у якіх кніга ці скрутак ляжыць на каленях (Мацвей). Марк і Лука звычайна глядзяць на тэксты кніг, толькі Ян выразна звернуты да неба. Фон выяваў пераважна абстрактны або з умоўнымі архітэктурнымі пабудовамі, наперадзе змешчаны столік або пюпітр.

Афонскі іконаграфічны дапаможнік («Ермінія»), якім карысталіся праваслаўныя мастакі на працягу многіх стагоддзяў, наказвае пісаць евангелістаў сядзячымі: Мацея — старцам з доўгаю барадою, Марка — сівога, з акруглаю барадою, Луку — маладым, з кучаравымі валасамі, Яна — старцам, з лысінай і доўгаю барадою.

Пазней побач з евангелістамі, як персаніфікацыя прыкметаў Бога, з’явіліся сімвалічныя выявы з візіі прарока Эзэхіэля. Анёл — знак учалавечання, сімвал прадказанага прарокамі месіянскага пасланніцтва ў свет Сына Божага. Леў — усёмагутнасць, каралеўская ўлада. Вол — ахвярнае служэнне Збаўцы, святарства. Арол — ласка Святога Духа, вышыня евангельскага вучэння і яго Боскай тайны. Першапачаткова гэтыя сімвалы звязваліся з евангелістамі адвольна, потым замацаваліся стабільна: анёл — побач з Мацвеем, леў — з Маркам, вол (цялец) — з Лукою, арол — з Янам.

Пераважная большасць старажытных беларускіх Евангелляў (як, дарэчы, і старадрукаў) цяпер знаходзіцца за межамі Беларусі: у нашай гістарычнай сталіцы Вільні, Пецярбургу, Маскве, Кіеве, Кракаве, Варшаве і больш далёкіх кнігасховішчах. Найбольш раннія выявы Мацвея і Лукі ацалелі ў Аршанскім Евангеллі канца ХІІ — пачатку ХІІІ ст., знойдзеным у 1812 г. у адным з аршанскіх манастыроў пасля адыходу французаў. На гэтых выявах адлюстраваныя экспрэсіўныя падоўжаныя постаці апосталаў, якія сядзяць пад высокімі вежамі і пішуць на шырокіх разлінаваных звоях (падобныя звоі можна ўбачыць у руках святых на фрэсках ХІІ ст. Спаскай царквы ў Полацку); перад апосталамі ўзвышаюцца раскрытыя пюпітры. Значна адышла ад візантыйскага канону свабодная разгорнутая кампазіцыя мініяцюры з Лаўрышаўскага Евангелля (ХIV ст.), у якой над Мацвеем, узнятым на высокі подыум, лунае анёл на воблачку. У вядомым Евангеллі з фундушавым запісам Льва Сапегі Жыровіцкаму манастыру змешчаны мініяцюры надзвычайнай прыгажосці — выявы евангелістаў абведзены шырокай паліхромнай рамкай, і над Мацвеем распасцёр крылы анёл, намаляваны на асобным полі.

Евангелле 2-й чвэрці ХVI ст. з Шарашова захоўваецца ў Нацыянальным мастацкім музеі ў Мінску; у ім мініяцюры Мацвея і Лукі належаць аднаму майстру; далікатныя контуры малюнка і мяккі празрысты каларыт сведчаць пра яго мясцовае паходжанне. У трэцяй мініяцюры памерам на ўсю старонку — густыя колеры, рэзкія лініі горкаў фона, суровыя абліччы Яна і Прохара, якія выдаюць руку мастака невядомай іншай школы (магчыма, наўгародска-пскоўскай?). Рэнесансавай дакладнасцю і ўраўнаважанасцю кампазіцыі вызначаюцца мініяцюры Друйскага Евангелля, падараванага ў 1590 г. Спасаўскай царкве ў Друйску (на Браслаўшчыне); цікава, што апостал Ян паказаны на Патмасе адзін, без вучня Прохара.

Рукапісная традыцыя змяшчаць на першых старонках Евангелляў «партрэты аўтараў» канчаткова замацавалася ў друкаваных Евангеллях. Недасягальнымі шэдэўрамі графічнага мастацтва застаюцца гравюры на дрэве Пятра Мсціслаўца ў Віленскім Евангеллі 1575 г., якія А. А. Сідараў характарызаваў як готыка-маньерыстычныя, цалкам самастойныя. Больш простай і стрыманай пластыкай, блізкай да беларускага іканапісу свайго часу, вызначаюцца гравюры да віленскага Новага Запавету (1623 г.), куцеінскага Новага Запавету (1652 г.), Евангелля 1644 года. Для лацінскіх «Жыцій святых» («Żywoty swiętych z naukami doktórуw kościelnych», Вільня, 1693 г.) дасканалыя медзярыты выканаў Аляксандр Тарасевіч. У іх адчуваецца ўплыў нямецкай гравюры: рэалістычны інтэр’ер, прамая перспектыва, шматпланавая кампазіцыя — вынік верагоднай вандроўкі мастака ў Аўгсбург ці нейкі іншы заходнееўрапейскі цэнтр кніжнай гравюры.

Пераплёты царкоўных Евангелляў, асабліва напрастольных, як правіла, аздабляліся спераду чаканенымі пласцінамі або металічнымі накладкамі, у арнаментальны дэкор якіх упісваліся вуглавыя выявы чатырох евангелістаў.

У манументальна-дэкаратыўным аздабленні святыняў выявы евангелістаў, як асобны цыкл, знаходзяцца ў насценных роспісах і сярод абразоў іканастасаў. У роспісах крыжова-купальных храмаў выявы чатырох евангелістаў традыцыйна размяшчаюцца на падкупальных ветразях. Іх можна бачыць у нясвіжскай фары, гродзенскай катэдры, касцёле ў Лучаі — колішніх святынях езуітаў, якія асабліва ў ХVIII ст. імкнуліся аздобіць іх жывапісам і скульптурай. Выява евангеліста Яна (3-я чвэрць ХVIII ст.), як патранальнага святога, знаходзіцца ў завяршэнні ілюзіяністычнага галоўнага алтара пафранцішканскага касцёла ў Гальшанах: апостал піша пяром рукапіс, а насупраць, схіліўшы галаву, няўстойліва стаіць на гзымсе гіганцкі арол.

У 1683 г. у гродзенскім бэрнардынскім касцёле была завершана капліца святой Барбары (цяпер Ларэтанская), закладзеная ў 1679 г. віленскім ваяводам Міхалам Пацам. Яе цудоўнае аздабленне скульптурамі са штучнага мармуру, напэўна, выканана тымі ж майстрамі, што працавалі ў Вільні ў касцёле святых Пятра і Паўла ці ў касцёле трынітараў. Адмысловыя па пластыцы выявы евангелістаў з іх сімваламі пасаджаны на пастаменты ў вуглавых пятах крыжовага скляпення і ахінутыя ракавінамі з балдахінамі.

У іканастасах ХVII–XVIII стст. маляваныя выявы на царскіх варотах былі абавязковыя паводле канона. У браме з Дабраслаўкі (Піншчына) сярэдзіны ХVІІ ст. пануе сіметрыя кампазіцыі жывапісу адносна восі. Марыя і Арханёл Габрыэль стаяць каля столікаў, евангелісты сядзяць перад столікамі на крэслах насупраць адзін аднаго ў абсалютна аднолькавых позах. Статычнасць, сіметрыя кампазіцыі, насычанасць архітэктурнымі элементамі — усё гэта прыкметы рэнесансу ў царскіх варотах.

Шэдэўрам рэнесансавага стылю ў беларускай скульптуры з’яўляюцца вароты, своечасова вывезеныя ў музей з царквы ў Варанілавічах, знішчанай уладамі ў 1960-я гады. Фундушавы дакумент царквы 1644 г. ад Казіміра Льва Сапегі датуе час стварэння варотаў невядомым выдатным майстрам — сніцарам з сапегаўскага кола. «Звеставанне» і «Евангелісты» выкананы як паліхромныя барэльефы з архітэктурнымі фонамі, іконаграфічна блізкія да беларускай кніжнай гравюры і абразоў 2-й чвэрці ХVII ст. У браме з-пад Брэста сярэдзіны ХVІІІ ст. выразна адбіўся стыль ракако ў выглядзе С-падобнай формы картушаў з выявамі, абведзенымі невысокай навылётнай разьбой.

У апостальскім (дэісусным) радзе беларускіх іканастасаў значнасць евангелістаў у іерархіі святых падкрэслена месцам іх размяшчэння. Абапал цэнтральнага «Дэісуса» (Багародзіца-Спас на прастоле— Апостал Ян) стаяць абразы першавярхоўных апосталаў Пятра і Паўла, а за імі евангелісты з кнігамі або звоямі ў руках: злева — Мацвей і Марк, справа — Лука і Ян.

У касцёлах эпохі Барока жывапісныя ці скульптурныя выявы евангелістаў змяшчаліся на амбонах, прызначаных для пропаведзі евангельскіх ісцінаў. У тым жа гродзенскім касцёле св. Францішка Ксавэрыя ніжні гзымс манументальнай амбоны (1752 г.) у стылі ракако аздабляюць разьбяныя скульптуры евангелістаў (досыць сціплых памераў). Падобнымі амбонамі вядомыя і францішканскія касцёлы. Пінскі касцёл Унебаўзяцця Багародзіцы захаваў дасканалы ансамбль манументальна-дэкаратыўнай разьбы па дрэве 1-й чвэрці XVIII стагоддзя. Апрача чатырох алтароў у яго ўваходзіць амбона выдатнай работы («per belle fabricate», як напісаў храніст кляштара). Майстар сніцар цэнтральна-еўрапейскай школы паставіў у нішах кораба амаль што мініяцюрныя фігуры евангелістаў. На амбоне ў гродзенскім пафранцішканскім касцёле, наадварот, дынамічныя буйныя фігуры сядзячых апосталаў цалкам запаўняюць выгнутыя грані кораба, дэманструючы мясцовае разуменне стылю барока. З гістарычнай літаратуры вядома, што фігурамі разьбяных апосталаў была аздоблена амбона касцёла францішканаў у Гальшанах (майстар Ян Шмыт).

 
Літаратура

Энциклопедия православной святости. Авт.-сост. А. И. Рогов, А.Г. Парменов. Т.1. Москва, 2003.
Библейская энциклопедия архимандрита Никанора, Москва, 1991.
Жывапіс Беларусі XVII–XVIII стагоддзяў. Аўтар уступнага тэксту і складальнік Н. Ф. Высоцкая. Мінск, 1980.
Нікалаеў Мікола. Палата кнігапісная. Мінск, 1993, с. 140–141.
Шматаў В.Ф. Мастацтва беларускіх старадрукаў XVI–XVIII стст. Мінск, 2000.
Senoji lietuvos grafika (XVI–XІХ a.). Vilnius, 1995.

Фота М. Мельнікава
і М. Новікава


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY