Галерэя - дадатак да артыкула

У ХVІІІ ст. беларуская культура развівалася ў складаных умовах. Гэта было звязана з асаблівасцямі грамадска-палітычнага, эканамічнага і сацыяльнага жыцця Рэчы Паспалітай, у склад якой уваходзілі беларускія землі. Айчынная культура ў гэты час развівалася няроўна і неаднолькава, асабліва ў мастацкіх стылях. Да сярэдзіны ХVІІІ ст. тут вызначальную ролю адыгрывала барока, але з 1740—1750-х гг. у мастацкую практыку пачаў актыўна ўваходзіць напрамак ракако, а ў канцы стагоддзя з’явіўся класіцызм. Уся другая палова ХVІІІ ст. пазначана суіснаваннем у беларускім мастацтве названых стыляў і кірункаў.

У гэты перыяд важную ролю ў развіцці культуры пачалі адыгрываць буйныя магнацкія маёнткі-рэзідэнцыі. Сярод такіх цэнтраў вылучаецца, у першую чаргу, Нясвіж, дзе быў заснаваны тэатр, збіралася бібліятэка, архіў, была створана карцінная галерэя, сабраны калекцыі археалагічнага і этнаграфічнага характару, будаваліся і аздабляліся фрэскамі велічныя храмы.

Роля манументальных роспісаў у інтэр’ерах храмаў была надзвычай вялікаю. Лепшыя прыклады такіх твораў паказваюць іх здольнасць аб’ядноўваць у адзіны мастацкі вобраз усе рашэнні інтэр’ера, даносіць да чалавека найважнейшыя ідэі хрысціянскага вучэння. Роспісы ХVІІІ ст. ужо не будаваліся па кананічных схемах, як гэта было ў ранейшыя часы, у іх больш свабодна трактаваліся евангельскія сюжэты, уключаліся гістарычныя сцэны, змяшчаліся нават партрэты вядомых асобаў. Найбольш значныя жывапісныя цыклы вызначаліся зададзенай праграмнасцю, дзе галоўная ідэя ўспрымалася ў супастаўленні ўсіх частак роспісаў.

Выдатным помнікам манументальнага жывапісу ў сталіцы некаранаваных каралёў Вялікага Княства Літоўскага — Радзівілаў, з’яўляюцца роспісы нясвіжскага фарнага (да 1772 г. езуіцкага) касцёла Божага Цела, выкананыя ў 1751—1753 гг. Ксавэрыем Дамінікам Гескім з памочнікамі.

Па пластычным і вобразным вырашэнні, трактоўцы асобных сцэн, насычанасці выяваў сімваламі, алегарычнымі ўвасабленнямі фрэскі нясвіжскага касцёла адлюстроўваюць позні этап стылю барока. Але ў іх дастаткова адчувальныя настроі класіцызму, якія можна заўважыць у большай яснасці, стрыманасці кампазіцый, некаторым лаканізме формаў, узнёсласці характарыстык. Гэтыя рысы маглі з’явіцца і ў выніку панаўлення пачатку ХХ ст., аднак ацаніць ступень умяшання майстроў, якія працавалі тады ў касцёле, вельмі цяжка.

Сістэма роспісаў храма даволі складаная. Яна ўключае больш за 40 кампазіцый: шматлікія выявы асобных фігураў, архітэктурных формаў, а таксама імітацый у тэхніцы грызайля скульптурнага дэкору. Яе пабудова пачынаецца з алтара, дзе змешчаны вялікі алтарны абраз «Тайная Вячэра», выкананы Ксавэрыем Дамінікам Гескім. Тут задаецца галоўная тэма манументальнага ансамбля — ахвяраванне, Эўхарыстычная таямніца, якая знайшла далейшае развіццё ў роспісах. У прасторы ад конхі да перакрыжавання трансепта змешчаны сцэны сімвалічнага ахвяравання, барацьбы нябесных сілаў са злом, якія завяршаюцца алегарычнай выяваю трыумфу Каталіцкага Касцёла. У першай паказаны анёлы, якія трымаюць ягня над ахвярнікам, у другой — барацьба анёлаў на чале з арханёлам Міхалам з дэманамі, якія падаюць у пекла. Кампазіцыя вылучаецца асаблівай дынамікай і складанымі ракурсамі фігур.

Бліскучым адлюстраваннем асаблівасцяў барочнай мастацкай мовы з’яўляецца сцэна, дзе паказаны трыумф Касцёла, вобраз якога ўвасоблены ў выглядзе маладой жанчыны з папскай тыярай на галаве. Да яе набліжаюцца фігуры, якія сімвалізуюць іншыя веравызнанні — юдаізм і іслам. У роспіс уключаны дэталі, закліканыя дадаткова тлумачыць і дапаўняць змест сюжэта: грубая вопратка персафінікаваных асобаў, келіх у руцэ жанчыны, з якога б’е маланка, талерка з хлябамі, сімвалічнае ўвасабленне веры ў выглядзе выявы якара. Сэнс кампазіцыі складаецца са зместу, што ўкладваецца ў выявы асобных прадметаў, таму выяўленае раскрываецца ў апасродкавым выглядзе. Цэльнае ўяўленне ад роспісаў фарміруецца быццам з кавалачкаў мазаікі, у кожным з якіх заключаны свой змест.

Скляпенні трансепта з паўночнага боку распісаны сцэнамі, прысвечанымі Хрысту, з паўднёвага — Марыі. Паводле сімволікі архітэктуры каталіцкай базылікі, рукавы трансепта звычайна трактаваліся як раскінутыя рукі ўкрыжаванага Хрыста, таму кампазіцыям надаваўся асабліва важны сэнс. У трансепце знаходзяцца сцэны «Гэта маці», «Нараджэнне Хрыстова», «Пакланенне кантынентаў», «Саламон і царыца Саўская» (паўднёвы бок) і «Гэта чалавек», «Бічаванне Хрыста», «Абрагам вядзе Ісаака на ахвяру», «Ахвяраванне Абрагама» (паўночны бок).

На скляпеннях галоўнай навы, за падкупальнай прасторай, і на скляпеннях бакавых наваў змешчаны вялікі цыкл кампазіцый: «Сустрэча Абрагама і Мельхізэдэка», «Сон прарока Іллі», «Цуд у Эмаўсе», «Давід — псальмапевец», «Святая Цэцылія», «Прарок Ілля ў пустыні» і «Вяртанне блуднага сына». Апошняя кампазіцыя з’яўляецца шырокавядомым біблейскім сюжэтам, які набыў у касцёле новы сэнсавы кантэкст, бо ён паказаны ў атачэнні іншых выяваў, якія перагукаюцца з Эўхарыстычнай тэмай. На высокіх прыступках дома сядзіць старац з сівымі валасамі, які толькі што падняў з каленяў свайго сына, што вярнуўся да бацькі. Асаблівай выразнасцю вылучаюцца рукі старога: адной ён падтрымлівае сына, другой, адведзенай убок, імкнецца яго абняць. У гэтых руках, у персанажах біблейскай прыпавесці знаходзяць сцвярджэнне важныя ідэі не толькі аб усёдаравальнасці і бацькоўскай любові, але і аб пошуках чалавекам правільнага шляху ў жыцці. Кампазіцыя нараджае думку аб няпростых шляхах асобы да сапраўднай хрысціянскай веры.

У падкупальнай прасторы знаходзяцца дваццаць выяваў святых, айцоў Касцёла і Царквы — Аўгустына, Васіля Вялікага, Яна Златавуснага, Афанасія Александрыйскага, Грыгорыя Назіянзскага, святых Казіміра, Мікалая, Ганны, Тэафіла, Яўфіміі, Станіслава і інш. Кожная з іх — выкананая ў тэхніцы грызайль скульптура, змешчаная ў напісанай нішы. Жывапіс вельмі дакладны і прафесійны — ён не толькі перадае пластыку, але і ўлічвае характар натуральнага асвятлення. Ніжэй, на паверхнях ветразяў, у акружэнні архітэктурных формаў прадстаюць чатыры Евангелісты з кананічнымі для кожнага атрыбутамі.

Роспісы Нясвіжскага касцёла Божага Цела займаюць пачэснае месца ў гісторыі беларускай культуры. У іх увасобіліся галоўныя рысы манументальнага мастацтва ХVІІІ ст., асноўныя прынцыпы барока — яго сімвалічнасць, імкненне да алегорый, і іншасказальнасці. Аўтары фрэсак выкарысталі ілюзіяністычныя эфекты не толькі для таго, каб паказаць фігуры ў складаных ракурсах, але і для перадачы важнага сэнсу евангельскіх сцэнаў. Разам з тым роспісы дэманструюць увагу мастакоў да бытавых дэталяў — у іх шмат трапна перададзеных момантаў рэальнага жыцця, але гэта не перашкаджае аўтарам насычаць сцэны алегорыямі, сімваламі, іншаказаннямі, што характэрна для стылістыкі перыяду позняга барока.

Вячаслаў Мазалеўскі — старшы навуковы супрацоўнік
Нацыянальнага гісторыка-культурнага музея-запаведніка «Нясвіж».