УЗЫХОД НА ГАРУ КАРМЭЛЬ

Працяг. Пачатак у № 2 (76)/2016.

КНIГА ДРУГАЯ
ДЗЕЙСНАЯ НОЧ ДУХУ

Разуменне
У якой iдзе гаворка прa веру як найпрасцейшы сродак, з дапамогаю якога можна ўзысцi да злучэння з Богам. Маецца на ўвазе другая частка Цёмнай ночы — ночы духу, што апявае другая страфа песнi.

Раздзел 8
У якім агульна даказваецца, што нiякае стварэнне i нiякiя веды, набытыя розумам, не могуць стаць сродкам для злучэння душы з Богам.

1. Перш чым пачаць гаварыць пра адзіны i адпаведны сродак злучэння з Богам — веру, неабходна сказаць, што нiводная рэч, нi створаная, нi пазнаная, не можа стаць сродкам для разумовай здольнасцi, каб злучыцца з Богам. Наадварот, усё дасягнутае розумам, замест таго, каб паслужыць сродкам для злучэння душы з Богам, становіцца перашкодаю, асаблiва калi розум чапляецца за яго. У гэтым раздзеле мы дакажам гэтую iсцiну ўвогуле, а пазней пагаворым больш дэталёва як пра самі веды, якiя розум можа атрымаць праз вонкавыя i ўнутраныя пачуццi, гэтак i пра небяспеку i шкоду, якiя тояць у сабе гэтыя веды, калi нехта больш засяроджваецца на iх, а не на веры — адпаведным сродку.

2. Трэба нагадаць, што, паводле фiласофскага прынцыпу, усе сродкi павiнны быць наўпрост прапарцыянальнымi мэце, гэта значыць, што ўсе сродкi павiнны адпавядаць i быць падобнымi да мэты такiм чынам, каб можна было дасягнуць жаданай мэты. Напрыклад, калi нехта хоча даехаць да нейкага горада, ён абавязкова павiнен iсцi адпаведнаю дарогаю, якая з’яўляецца сродкам, што вядзе да мэты i яднае яго з мэтаю. Iншы прыклад: калi нехта хоча запалiць драўнiну, дык цяпло, якое з’яўляецца сродкам, павiнна дасягнуць адпаведнай тэмпературы, каб драўнiна сталася падобнаю i прапарцыянальнаю агню. Таму, калi нехта хоча запалiць драўнiну iншымi сродкамi, адрознымi ад цяпла, як напрыклад, паветрам цi вадою, цi зямлёю, ён не здолее з’яднаць драўнiну з агнём. Таксама нiхто не здолее даехаць да горада дарогаю, якая да яго не вядзе. Вось чаму розум, каб дасягнуць магчымай у гэтым жыццi найвышэйшай ступенi паяднання з Богам, павiнен абавязкова выкарыстаць адпаведны i падобны да Яго сродак.

3. З гэтага пункту гледжання трэба адзначыць, што сярод усiх стварэнняў вышэйшых i нiжэйшых, няма нiводнага, якое магло б паслужыць сродкам для таго, каб паяднаць нас з Богам, i якое б мела хоць якое падабенства да Божага быцця. Бо сапраўды ўсе стварэннi, на думку тэолагаў, маюць пэўныя адносiны да Бога i нясуць у сабе Божы адбiтак у большай цi меншай ступенi, але памiж Iм i стварэннямi няма нiякага стасунку цi сутнаснага падабенства, i, больш за тое, адлегласць памiж быццём Бога i быццём стварэнняў — бясконцая. I таму немагчыма, каб розум змог зразумець Бога праз стварэннi: нi праз нябесныя, нi праз зямныя, паколькi памiж iмi няма суадноснага падабенства. Вось чаму Давiд, гаворачы пра нябесныя стварэннi, адзначае: «Сярод багоў няма нiводнага падобнага да Цябе, Божа» (Пс 85, 8). Давiд называе багамi анёлаў i святыя душы. У iншым месцы ён дадае: «Божа, Твой шлях у святасцi, цi ж iснуе якi-небудзь iншы бог, больш вялiкі за нашага?» (Пс 76, 14). Ён нiбыта кажа: шлях, каб дайсцi да Цябе, Божа, шлях святасцi, які азначае чысцiню веры. Бо якая яшчэ боскасць можа быць такою вялiкаю? Iншымi словамi: якi высакародны анёл цi якi ўзнесены ў хвале святы настолькi вялiкiя, каб стацца адпаведнаю i правільнаю дарогаю, каб дасягнуць Цябе? I той жа Давiд, узгадваючы стварэннi нябесныя i зямныя, сцвярджае: «Пан на вышынях глядзiць на рэчы малыя i вялiкiя i ведае iх здалёк» (Пс 137, 6), нiбыта кажучы, паколькi Ён Найвышэйшы па сваёй сутнасцi і бачыць, што зямныя стварэннi ў параўнаннi з Ім вельмi нiзкiя, Ён таксама ведае і рэчы высокiя, гэта значыць, што нябесныя стварэннi страшэнна далёкiя ад Ягонага быцця. Вось чаму нiводны створаны быт не можа служыць адпаведным сродкам для розуму, каб зразумець Бога.

4. Таксама ўсё тое, на што здольнае ўяўленне, і ўсё, што можа пазнаць i зразумець у гэтым жыццi розум, не ёсць i не можа быць найпрасцейшым сродкам для злучэння з Богам. З пункту гледжання прыроднага парадку, розум не пазнае нiчога iншага, як толькi тое, што бярэ з формаў цi ўяўленняў, якiя ён атрымлiвае праз цялесныя пачуццi. А паколькі гэтыя рэчы, як раней ужо было сказана, не могуць быць сродкам, то з гэтага вынiкае, што нельга тут выкарыстаць натуральных здольнасцяў. У той жа час з пункту гледжання звышнатуральнага парадку, магчымага ў гэтым жыццi, неабходна адзначыць, што розум як звычайная здольнасць у палоне цела не мае нi схiльнасцi, нi здольнасцi, каб асягнуць яснае пазнанне Бога, таму што гэтае пазнанне немагчымае ў гэтым жыццi. Трэба альбо памерцi, альбо пагадзiцца жыць здаля ад Яго.

Вось чаму Майсею, якi папрасiў Бога паказацца яму, Бог адказаў, што чалавеку не дадзена бачыць Яго, бо: «Не можа чалавек пабачыць Мяне i застацца жывым» (Зых 33, 20), i таму святы Ян гаворыць: «Бога ніхто ніколі не бачыў» (Ян 1, 18). Таксама і святы Павел (1 Кар 2, 9) разам з Iсаем (Iс 64, 4) гаворыць: «Чаго вока не бачыла, і вуха не чула, і што не ўваходзіла ў чалавечае сэрца». Гэта таксама, паводле Дзеяў Апосталаў (7, 32), было прычынаю таго, чаму Майсей не асмельваўся глядзець на палаючы куст, дзе знаходзiўся Бог, ведаючы, што ягоны розум, нягледзячы на ўсю глыбiню яго перажывання, не здольны зразумець Бога адпаведным чынам. I наш святы айцец Iлля гаворыць, што на гары ў прысутнасцi Бога ён закрыў твар (1 Вал 19, 13), а гэта азначае, што ён асляпiў свой розум. Прарок зрабіў гэта таму, што не асмелiўся выкарыстаць такі нiзкi сродак, каб сузiраць нешта настолькi высокае, усведамляючы: што б ён ні пазнаў, што б ён ні зразумеў, усё гэта было б надзвычай далёка ад Бога i не падобна да Яго.

5. I таму нiякае веданне i нiякае звышнатуральнае ўспрыманне ў гэтым жыццi не могуць паслужыць найпрасцейшым сродкам для найвышэйшага любоўнага паяднання з Богам, бо ўсё тое, што можна пазнаць розумам, усё, што можа падабацца волі, i ўсё, што можа прыдумаць уяўленне, як ужо было сказана, усё гэта не падобнае да Бога i страшэнна адрознiваецца ад Яго. Менавiта гэта выдатным чынам тлумачыць Iсая (40, 18–19), калi з незвычайнаю моцаю гаворыць: «Дык вось, да каго ж прыпадобніце вы Бога? І якое падабенства знойдзеце Яму? Балвана вылівае майстар, і залатар пакрывае яго золатам, і срэбных спраў майстар срэбныя плашкi прырабляе». Пад майстрам тут маецца на ўвазе розум, справа якога фармуляваць паняццi, ачышчаць iх ад іржы ўяўленняў і ілюзій. Пад залатаром разумеецца воля, якая мае здольнасць прымаць форму i вобраз упадабанага, таму яна i ёсць золатам любовi. Срэбных спраў майстар, пра якога гаворыцца, што ён не можа выявiць Бога срэбнымi плашкамi, — гэта вобраз здольнасцi памяцi i ўяўлення, пра якія можна сказаць, што звесткi i выявы, выпрацаваныя iмi, падобныя да срэбраных плашак. I таму нiбыта гаворыцца: нi розум са сваiмi паняццямi не можа пазнаць рэчы, падобныя да Бога, нi воля не можа ўпадабаць рэчы, падобныя да Бога, нi памяць не можа змясцiць у сваiм уяўленнi звесткi i вобразы, якiя явяць Бога. I таму зразумела, што нiводнае з названага не можа непасрэдна прывесцi да Бога. Наадварот, каб дайсцi да Бога, неабходна адмовiцца ад жадання зразумець Яго, i каб больш наблiзiцца да Божага промня, трэба не расплюшчваць шырока вочы, а наадварот, аслепнуць i ўвайсцi ў цемру.

6. Вось чаму кантэмпляцыя, з дапамогаю якой розум атрымлiвае пэўныя звесткi пра Бога, называецца мiстычнай тэалогiяй, гэта значыць — таемнаю мудрасцю Бога, утоенай для розуму нават у момант яе пазнання. Таму святы Дыянiсiй называе яе промнем цемры. Пра яе гаворыць і прарок Барух (3, 23): «Няма нiкога, хто б ведаў шлях мудрасцi i хто б мог думаць пра яе сцежкi», i таму зразумела, што розум павiнен асляпiць у сабе ўсе веды пра сцежкі, якiя могуць прывесцi яго да Бога. Арыстоцель сцвярджае, што як для вачэй кажана святло сонца — абсалютная цемра, гэтаксама i святло Бога для нашага розуму — абсалютны змрок. Ён дадае, што наколькi Божыя рэчы з’яўляюцца найвышэйшымi i найяснейшымi самі па сабе, настолькi яны для нас невядомыя i цёмныя. Тое ж самае сцвярджае i Апостал, калi гаворыць: «Тое, што найвышэйшае ёсць у Богу, найменш вядомае людзям» (1 Кар 3, 19).

7. Працягваючы такiм чынам, мы нiколi не спынiлiся б цытаваць тэксты i прыводзiць аргументы, каб прадэманстраваць, што сярод рэчаў створаных, якiя можа пазнаць розум, няма такой лесвiцы, з дапамогаю якой розум можа дайсцi да вышыняў Пана. Але трэба ведаць, што, калi розум захоча выкарыстаць усе гэтыя рэчы як сродак дзеля паяднання з Богам, яны стануцца для яго не толькi перашкодаю, але i прычынаю многiх памылак i падманаў пры ўзыходзе на гэтую Гару.

Раздзел 9
У якім даводзiцца з дапамогаю тэкстаў i вобразаў, узятых са Святога Пiсання, што вера — гэта адзiны адпаведны i найпрасцейшы сродак, з дапамогаю якога душа можа дасягнуць злучэння з Богам у любовi.

1. З таго, што ўжо было сказана, вынiкае, што розум, каб падрыхтавацца да злучэння з Богам, павiнен быць чыстым i вызваленым ад усяго пачуццёвага. Больш за тое, ён павiнен быць аголеным i незанятым, пазбаўленым усяго таго, што ён добра разумее. Ён павiнен унутрана супакоiцца, змоўкнуць у веры, бо толькi яна ёсць адпаведным i найпрасцейшым сродкам для паяднання душы з Богам. Падобнасць гэтай цноты да Бога настолькi вялiкая, што амаль няма памiж iмi нiякай рознiцы, апроч адной: рознiцы мiж бачаннем Бога i вераю ў Яго. Бог — бясконцы, i вера явiць нам яго бясконцым. Бог — Адзiны ў Трох Асобах, i яна явіць нам Яго Траістым у адзінстве. Бог з’яўляецца для нашага розуму цемраю, таму i вера асляпляе i зацямняе наш розум. Такiм чынам, толькi з дапамогаю веры Бог явiцца душы ў Божым святле, якое перавышае ўсялякі розум, i таму, чым большую веру мае душа, тым больш яна злучаная з Богам. Менавiта гэта меў на ўвазе святы Павел у тэксце, якi мы цытавалi вышэй: «Той, хто хоча дасягнуць злучэння з Богам, павiнен верыць» (Гбр 11, 6). Неабходна крочыць да Бога выключна праз веру i трэба, каб розум перастаў бачыць у цемры веры, бо розум злучаецца з Богам у гэтай цемры, дзе ўтоены Бог, як гаворыць Давiд: «Нахіліў Ён нябёсы і зышоў, і змрок — пад нагамі ў Яго. І сеў на хэрубімаў і паляцеў, і паімчаў на крылах ветру. І зрабіў сваёю заслонаю змрок, і ценем вакол сябе змрок водаў, хмараў нябесных» (Пс 17, 10–11).

2. Выразы «і змрок — пад нагамі ў Яго», «зрабіў сваёю заслонаю змрок», «ценем вакол сябе змрок водаў» азначаюць цемру веры, у якой утойваецца Бог. А iншы выраз: «сеў на хэрубімаў і паляцеў, і паімчаў на крылах ветру» азначае палёт па-над розумам душы, бо пад «хэрубiмамi» маюцца на ўвазе духi разумныя i кантэмпляцыйныя, а пад «крыламi ветру» — узвышаныя веды i паняццi духу, i паколькi Божае быццё пануе над iмi, нiводнае стварэнне не можа сваiмi ўласнымi сiламi iх дасягнуць.

3. У Святым Пiсаннi мы знаходзiм гэты вобраз, калi чытаем, як у момант, калi Саламон закончыў будаўнiцтва святынi, Бог зышоў, ахiнуты змрокам, i запоўнiў святыню такiм чынам, што сыны Iзраэля не маглi нiчога бачыць. I тады Саламон сказаў: «Пан абяцаў знаходзiцца ў імгле…» (1 Вал 8, 12). Таксама i Майсею на гары з’явiлася цёмная хмара (Зых 24, 15–18), у якой быў схаваны Пан. I ўсе разы, калi Бог аб’яўляўся, Ён заўсёды аб’яўляўся ў цемры, як, напрыклад, у кнiзе Ёва (38, 1; 40, 1), дзе чытаем, як Пан размаўляў са сваiм слугою ў змрочнай хмары. Усе гэтыя вобразы цемры азначаюць цемру веры, у якой хаваецца Боскасць, што зносiцца з душою. Гэтая цемра пачне знiкаць, калi, як гаворыць святы Павел: «Настане дасканалае, тады тое, што частковае, знікне» (1 Вал 13, 10). «Частковае» азначае цемру веры, а «дасканалае» — Боскае святло. Вельмi прыгожы вобраз гэтага ўвасоблены ў войску Гедэона, усе ваяры якога неслi запаленыя паходнi ў руках, але iх не было бачна, бо яны былi схаваныя ў глiняных пасудзiнах, i калi iх разбiлi, з’явiлася святло (Юдт 7, 16). Вось i вера, сiмвалам якой з’яўляюцца гэтыя пасудзiны, нясе ў сабе Боскае святло, i калi закончыцца дачаснасць, яна разаб’ецца з заканчэннем гэтага смяротнага жыцця, i з’явяцца хвала i святло Боскасцi, якое вера несла ў сабе.

4. I таму зразумела, што калi душа ў гэтым жыццi прагне злучыцца з Богам, яна павiнна ўвайсцi ў цемру, у якой, як казаў Саламон, Бог абяцаў знаходзiцца. Душа павiнна наблiзiцца да гэтай змрочнай хмары, у якой Богу спадабалася явiцца i аб’явiць свае таямнiцы Ёву. Душа таксама павiнна ўзяць у рукi цёмную пасудзiну Гедэона, каб несцi ў сваiх руках, гэта значыць у дзеяннях волi, Божае святло, якое ёсць злучэннем у любовi, нават калi ўсё гэта адбываецца ў змроку веры, каб пасля, разбiўшы пасудзiну гэтага жыцця — адзiную перашкоду для святла веры, душа ў хвале змагла пабачыць Бога тварам у твар.

5. Нам застаецца толькi больш дэталёва растлумачыць адрозныя веды i паняццi, якiя можа атрымаць розум, i тое, якiя перашкоды i небяспеку яны могуць учынiць для яго на шляху веры, а таксама, якiм чынам душа павiнна паводзiць сябе, каб усе гэтыя веды, пачуццёвыя i духоўныя, сталiся для яе карыснымi, а не небяспечнымi.

Пераклад з іспанскай мовы
Святланы Грэсвi.

Працяг будзе.

* У трактаце святога Яна ад Крыжа цытаты са Святога Пісання падаюцца на лацінскай мове. У беларускім тэксце яны пададзены ў перакладзе Святланы Грэсві.