ПАЛЕСКІ ІКАНАСТАС

Заканчэнне. Пачатак у № 1 (83)/2018.

Ёсць на Палессі і «бабская святая» — Параскева Пятніца, Параска, Пяцёнка. Яе месца ў народным календары — 28 кастрычніка. Яна — заступніца жанчын і сям’і, апякунка жаночага рукадзелля. У яе дзень дзяўчатам і жанчынам забаранялася прасці, ткаць, купацца. Існавала павер’е, што ў гэты дзень сама Параскева ў вобразе старой хадзіла па вёсках і цікавала, ці не прадзе хто кудзелю? Таго, хто парушаў гэтую забарону, святая карала: насылала хваробу, блытала ніткі ў кудзелі, рвала палатно. У святой Параскевы прасілі нарачонага, маліліся пра заступніцтва сямейнага агменю і аб здароўі немаўлятаў, таму абразоў з выяваю святой захавалася даволі шмат.

Калі ў сям’і хацелі, каб сын вырас моцным і здаровым, яму давалі імя Міхась. 21 лістапада па народным календары — дзень святога Архістратыга Міхаіла, Міхайлы Архайлы, Страхадзёра. На палескіх абразах ён намаляваны як рымскі воін, з вогненным мячом у руцэ на тле цёмных навальнічных аблокаў — ён валадар прыродных стыхіяў, грому, ветру і маланкі. На Міхайлаў дзень зазвычай бывае вельмі моцны вецер і непагадзь. У гэты дзень палешукі моляць Архістратыга, каб лістападаўская бура не разнесла хату і не пабіла громам блізкіх. «На Міхайла не працуем, бо ён вельмі злы, аж дахі ірве». Адсюль пайшло адно з імёнаў святога — Страхадзёр. У гэты дзень, на Міхайлаўскія дзяды, палешукі паміналі сваіх продкаў на могілках, унукі ў Міхайлаў дзень абавязкова павінны былі пагасцяваць у сваіх бабуляў.

На апошнія дні восені па народным календары прыпадае дзень святога Юр’я Восеньскага. 26 лістапада — гэта памяць пра асвячэнне ў Кіеве храма святога Георгія (1051 г.). Восеньскі Юр’я адмыкае пашчы ваўкам, і крыважэрныя драпежнікі ў гэты дзень збіваюцца ў зграі, нападаюць на скаціну і нават на людзей. Таму пасля Юр’я хатнюю жывёлу больш не выганялі пасвіцца, а падарожнік, які выходзіў з хаты, маліўся святому Юр’ю, каб абараніў у дарозе ад ваўкоў. З Юр’я пачынаюцца першыя вялікія маразы («Юр’я мосціць, а Мікола гвоздзіць»).

«Зімовыя абразы» пачынаюцца з выявы святой Барбары, Варкі, Міколінай маткі. На Палессі ў адзіны цыкл звязаны тры святы, якія ідуць адзін за адным: святой Барбары (4 снежня), святога Савы Асвячонага (5 снежня), святога Міколы Зімовага (6 снежня). Таму палешукі кажуць: «Сава — гэта бацька Міколы, а Варвара — яго матка. Мікола сказаў: Ня празднуйце мяне, празднуйце маці і бацьку». Святая Барбара — збавіцелька ад раптоўнай смерці, бо яна перад смерцю маліла Бога, каб Ён уратаваў тых, хто просіць збавення ад раптоўнай смерці без споведзі. У палескім доме абавязкова мусіў быць абраз святой Барбары, «каб дзеці і жывёла ня тапіліся», — так казалі палешукі, якія спрадвеку жывуць сярод балотаў, азёраў і рэк.

Перад Калядамі ў палескім іканастасе найважнейшае месца займае абраз святога Міколы Зімовага. Характэрнай іканаграфіяй гэтага абраза з’яўляецца выява святога з каптуром біскупа — мітраю, «у зімняй шапцы», — так казалі ў народзе. Іконаў з выяваю святога Міколы з мітраю на галаве захавалася больш за ўсіх — такі абраз упрыгожваў чырвоны кут кожнай палескай хаты.

І нарэшце пра апошні значны абраз палескага іканастаса — святога Стыліяна Пафлагонскага, Усціліяна, нябеснага апекуна дзяцей і бясплодных жанчынаў. 9 снежня — дзень яго ўспаміну. Абразоў з выяваю святога абаронцы немаўлятаў вельмі шмат, бо ў кожнай сям’і марылі пра дзяцей і звярталіся ў малітвах да гэтага нябеснага заступніка. Першыя абразы святога прыйшлі на Палессе з праваслаўнай Еўропы (Грэцыі, Балгарыі, Румыніі), дзе шанаваліся з даўніх часоў.

Вось так выглядае своеасаблівы палескі іканастас, пабудаваны паводле круга народнага календара.

Духоўная крэпасць палешукоў узмацнялася і галоўнымі праваслаўнымі абразамі — Уседзяржыцеля і Багародзіцы. Вобраз палескага Хрыста ўзыходзіць да першакрыніцы — да візантыйскай іканаграфіі Вялікі Архірэй, або Цар царом, якая склалася па словах з Евангелля: «Кароль над каралямі і Пан над панамі». Звычайна па візантыйскім каноне такая іканаграфія, Цар царом, сустракаецца побач з Багародзіцаю і Янам Хрысціцелем, што дае агульную кампазіцыю — Дэісус. Але палескі Збаўца, як правіла, намаляваны адзін у каралеўскім адзенні з мітраю-каронаю на чале. У левай руцэ Хрыстус трымае Евангелле, а правай благаслаўляе вернікаў. Ён — Валадар над усім палескім светам.

Іканаграфія другога галоўнага абраза, Суцяшальніцы Палесся, Багародзіцы, таксама мае сваю значнасць у палескім іканастасе — у асноўным, гэта спісы, зробленыя тутэйшымі майстрамі з шанаваных абразоў Багародзіцы ва Украіне і Расіі, куды пілігрымы хадзілі з палескіх мястэчак.

Самы ўшанаваны абраз на Палессі — гэта Маці Божая Трохручніца, і трэцяя Яе рука на іконе намалявана не як срэбраная вота, а як частка плоці. Аднойчы я запытаўся ў антыкварнага дылера з Гомеля: «Чаму так распаўсюджана ў палешукоў такая дзіўная іканаграфія Божай Маці?» І атрымаў дзіўны адказ: «Трохручніца была вельмі папулярная ў злодзеяў! Гэта каб рукі былі больш спрытныя і хваткія! Вось і маліліся мясцовыя зладзюжкі Божай Маці, каб дапамагла пацягнуць у суседа кабанчыка ці мех бульбы». Вось так часам «народныя мары» не супадаюць з біблейскімі запаведзямі, але пазней я знайшоў у літаратуры такую палескую прыкмету: «Як на Барбару ўкрадзеш і ня пападзесся, то ўвесь год будзеш красці і ня пападзесся!» Можа, на Палессі з часам забыліся пра сапраўдны цуд іконы Божай Маці Трохручніцы? Давялося знайсці мясцовы цудатворны абраз Трохручніцы па гістарычнай і краязнаўчай літаратуры. Гэта быў Белабярэжскі абраз Багародзіцы з манастырскай мясціны ў Белым Беразе пад Бранскам. Шанаванне абраза Маці Божай Трохручніцы ў Расіі звязана з імем патрыярха Нікана, які для сцвярджэння Масквы як цэнтра праваслаўнага свету запрасіў архімандрыта Хіландарскага манастыра Феафана прывезці ў Маскву грэчаскія святыні і рэліквіі, у тым ліку і спіс з цудатворнага абраза Трохручніцы. Але паданне аб цудатворным выратаванні Яна Дамаскіна, які малітвамі да Багародзіцы выратаваў сваю адсечаную руку, забылася, і трэцяя рука на іконе ўжо малявалася не як срэбраная вота, а як рэальная рука. Спіс з грэцкай іконы, выкананы царскімі майстрамі Арцеміем Фёдаравым і Апанасам Івановым у 1718 г., быў перанесены ў манастырскую мясціну пад Бранскам. На працягу некалькіх стагоддзяў Белабярэжскі абраз праславіўся цудамі аздараўлення хворых, і да яго сталі штогод прыходзіць тысячы пілігрымаў, асабліва ў святочны дзень — 28 чэрвеня.

Сярод ацалелых палескіх святыняў вылучаецца абраз з выяваю Ахтырскай Божай Маці. Яго лёгка пазнаць па журботнай постаці Багародзіцы з непакрытаю галавою і складзенымі ў малітве рукамі — Яна стаіць перад невялікім Распяццем на Галгоце. Незвычайную іканаграфію і прамую перспектыву, не характэрную для візантыйскага канона, можна растлумачыць першаўзорам Ахтырскай Багародзіцы з італа-крыцкай школы іканапісу. Аб’яўленне цудатворнага абраза адбылося 2 ліпеня 1739 г. каля сценаў Пакроўскай царквы горада Ахтырка (цяпер Сумская вобласць Украіны). Дарэчы, насельніцтва Ахтыркі на той час пераўзыходзіла па колькасці насельніцтва такіх гарадоў, як Харкаў і Сумы. Па загадзе імператрыцы Лізаветы Пятроўны на месцы з’яўлення цудатворнай іконы па праекце архітэктара Д. Б. Ухтомскага быў узведзены велічны каменны сабор, асвечаны ў 1768 г., што паспрыяла пашырэнню культу ўшанавання цудатворнага абраза. Кожны год 2 ліпеня да іконы ідуць тысячы пілігрымаў. На Палессі склаўся такі звычай: ваду, якой абмывалі абраз у святочны дзень, ужывалі як лекавую, асабліва ад ліхаманкі, а звычка гэтая пайшла ад легенды пра з’яўленне абраза: ахтырскі святар, які знайшоў яго падчас сенакосу, абмыў яго і хацеў выліць ваду ў раку, але па дарозе яму сустрэлася Багародзіца і сказала: «Вярніся дадому і захавай гэтую ваду, яна дапаможа ад ліхаманкі».

Пачаеўская Багародзіца — таксама Збавіцелька ў чырвоным куце палескай хаты, і гэта тлумачыцца цудамі, якія адбываюцца нават ад спісаў выявы Божай Маці з Пачаева. Больш за чатыры стагоддзі знаходзіцца цудатворны абраз у Пачаеўскай Свята-Успенскай Лаўры (Украіна). Іканаграфія Багародзіцы ўзыходзіць да старажытнай візантыйскай кампазіцыі Елеуса, дзе лік Багародзіцы ў бязмежнай любові схілены да Сына. Тры разы ў год — 31 сакавіка, 23 ліпеня і 8 верасня — адзначаюцца святы ў гонар Пачаеўскай Багародзіцы. У гэтыя дні асабліва шмат пілігрымаў з усяго Палесся прыходзіць у Лаўру. У кнігах Лаўры запісаныя шматлікія сведчанні цудаў, таму вернікі моляцца гэтай іконе ў розных патрэбах, але асабліва, каб захаваць спакой і любоў у сям’і, таму гэтым цудадзейным абразом благаслаўлялі маладых на вянчанне.

Асобнай некананічнай іканаграфіяй здзіўляе палескі абраз Укаранаванне Багародзіцы. Прататып гэтай іканаграфіі вядомы ў заходнім сакральным жывапісе з XIII ст. У цэнтры абраза намаляваная Дзева Марыя. У малітве Яна склала далоні на грудзях. Злева і справа ад Багародзіцы ў аблоках намаляваны Бог Сын і Бог Айцец, якія разам падтрымліваюць вялікакняскую карону над галавою Багародзіцы. Усё гэта сакральнае дзеянне благаслаўляе зверху Дух Святы, які пазначаны на іконе выяваю белай галубкі. Магчыма, гэта іканаграфія была ўзятая з малітоўных кніг сярэдзіны XVII ст., якія выдаваліся ў манастырскіх друкарнях на землях Украіны. Ужо ў канцы XVII ст. абраз Укаранавання Багародзіцы атрымаў распаўсюджанне і ў расейскім іканапісе, асабліва ў майстроў Зброевай палаты Крамля. Самы вядомы з іх — Укаранаванне, напісанае крамлёўскім майстрам Кірылам Уланавым у срэдніку іконы Успенне Багародзіцы (1694 г.). Такое сумяшчэнне іканаграфій прыводзіць да думкі, што палескі абраз Укаранавання Багародзіцы — гэта напамін пра іншы цудатворны абраз блізу Палесся — Кіева-Пячэрскае Успенне Багародзіцы. Галоўная святыня Кіева-Пячэрскай Лаўры вядомая з 1073 г., калі абраз Успення ў Кіеў прынеслі грэчаскія дойліды, якія ўзвялі па загадзе Багародзіцы Успенскі сабор. Абраз праславіўся мноствам цудаў, таму 15 жніўня, у свята Успення Найсвяцейшай Багародзіцы, у Кіева-Пячэрскую Лаўру ідуць з малітвамі тысячы пілігрымаў.

Сярод ацалелых палескіх Багародзічных абразоў рэдка сустракаюцца мясцовыя ўшанаваныя іконы. Толькі аднойчы ў маю калекцыю трапіў абраз Мішкоўскай Адзігітрыі, які атрымаў назву ад месца праслаўлення — вёскі Мішкоўка (цяпер Старадубскі раён Бранскай вобласці). Іканаграфія, а дакладней, убор Панны Марыі і Яе непрыхаваныя валасы, сведчаць пра заходнееўрапейскае паходжанне кампазіцыі. Адметная асаблівасць кампазіцыі — выява Дзіцяткі Езуса не толькі з дзяржаваю і скіпетрам, але і з кветкаю ў правай руцэ — звычайна гэта быў гваздзік, як сімвал пакутаў Хрыста. Час праслаўлення абраза пачынаецца з канца XVII стагоддзя. Паданне аб праслаўленні Мішкоўскай Багародзіцы сведчыць пра дачыненне да гэтай справы свяціцеля Дзімітрыя Растоўскага, які пабываў у гэтых месцах і загадаў, каб цудатворны абраз быў змешчаны ў алтары мясцовага храма (пра гэта нагадвала сярэбраная вота з выяваю свяціцеля).

Сярод палескіх Багародзічных абразоў у другой палове ХІХ ст. пачалі з’яўляцца і спісы з цудатворных абразоў, праслаўленых у Царкве: Знаменне, Казанская, Іверская, Ціхвінская, Уладзімірская...

На жаль, час не быў літасцівым да палескага іканастаса, але хрысціянская вера за гэтым духоўным бастыёнам выжыла сярод лясоў і балотаў нават у страшныя гады багаборства. З часам на палескіх іконах праступілі, нібы сляды ад слёз, светлыя палосы — гэтак абсыпаецца маляўнічы слой, агаляючы тэкстуру драўлянай асновы, некалі стогадовых смалістых соснаў, якія ўвабралі ў сябе залатыя промні з бязмежных палескіх нябёсаў і срабрыстую ваду Прыпяці. Гэтыя слёзы часу зносяць у нябыт памяць аб велізарных райскіх кветках, сярод якіх белы конь святога Юр’я дапамагаў таптаць свайму гаспадару палескага цмока, і нават сусветная бясконцасць чорных нябёсаў за святым Міколам ператвараецца ў пыл адыходзячых стагоддзяў. Вядома, хочацца не даць сысці ў нябыт гэтаму непаўторнаму палескаму іканастасу — нібы яркаму сакральнаму «дывану» з сотняў абразоў ад падлогі да столі. Гэтую карціну падчас адной з размоваў мне намаляваў вядомы мастак-манументаліст Валеры Даўгала, род якога паходзіць з Гомельшчыны. Ён вырас у гомельскай вёсцы старавераў, дзе не ў навіну былі вялікія хатнія іканастасы, якія мясціліся ад падлогі да столі. Перад Вялікаднем іконы праціралі ад пылу, а пасля шчыльна выкладвалі на стале, каб прасыхалі. Ледзь затрымцелі першыя ранішнія промні, і хлопец паляшук, які з нецярплівасцю чакаў свята, адчыніўшы цяжкія дзверы ў святліцу, убачыў невыказны цуд — яркія промні вясновага сонца толькі-толькі прабіліся праз белыя фіранкі-прошвы і «запалілі» сусальнае золата і яркія фарбы мноства іконаў, якія ў чаканні Уваскрэсення Хрыстова ляжалі суцэльным дываном на велізарным стале. Ззянне золата, водблескі кветак і фігураў святых, здавалася, трымцелі паўсюдна: на столі, на сценах святліцы. Здавалася, што яны лёталі ў паветры, што імі поўніўся ўвесь свет — гэта быў казачны рай, які застаўся ў душы маленькага палешука на ўсё жыццё...