Галерэя - дадатак да артыкула

Калі б мне даручылі выбраць для Музея адной карціны жывапіс, напоўнены высокім сэнсам, і зямным, і нябесным, я выбрала б палатно «Перад Пакровамі» (1999) Кастуся Качана. Хата на ўскрайку, неба, восеньскае поле і — авечкі (на першым плане, схіліўшы галовы, згрудзіўшыся). І шмат святла — усёабдымнага, цёплага, шчодрага, міласэрнага, Божага. Святла абароны і любові — святла Пакроваў. Такія авечкі, напэўна, з першага ж разу спадабаліся б Маленькаму прынцу, які ўрэшце задаволіўся малюнкам скрынкі, бо дзеці здольныя бачыць скрозь шчыліны ў скрынцы тое, што ім трэба. «Гэта ж авечкі Божыя? Мы?» — запыталася я ў мастака, а ён, ужо ссівелы, сталы, паспяховы, вядомы, па-дзіцячы праўдзіва адказаў: «Не, гэта проста авечкі. Я нічога такога не задумваў». «Правільны адказ, — падумала я. — Задумвае Бог, а мы — толькі прылады ў Яго руках». У гэты час (па працы ў часопісе «Наша вера») я чытала «Чатыры віды любові» К. Льюіса (у добрым перакладзе з англійскай мовы Ю. Шэдзько), і мне здавалася, што я зразумела нешта большае пра самую галоўную любоў — безумоўную Божую любоў да кожнага з нас, да кожнай адзінокай хаты на ўскрайку поля. Менавіта любоўю, светлаю, шчымліваю, напоўненыя ўсе карціны Кастуся Качана — кожная па-свойму. Імя яго Узлюбленай — Беларусь, і мастак малюе сваю любоў да яе...

Паўтару агульнавядомае паводле Экзюперы: усе мы родам з маленства, і ўсё пачынаецца з любові. Сагрэты, ахутаны любоўю і цяплом маці, якая на руках насіла свайго сыночка ў старую Лаўрышаўскую царкву, мастак памятае яе цяпло як найцяплейшае ў свеце. Народжаны ў 1950-м, праз пяць гадоў пасля спусташальнай вайны, ён на імгненне становіцца хлопчыкам, успамінаючы, як гуляў з рознакаляровымі ласкуткамі (маці была швачкаю), разглядаючы іх фарбы і немудрагелістыя малюнкі, а трохі падросшы, «стварыў» сваю ўласную «мастацкую галерэю» з рэпрадукцый «Огонька», наклейваючы «карціны» бульбаю (а цяпер у яго свая мастацкая галерэя ў Наваградку, каля Замкавай гары )...

Усё ж такі відавочна, што толькі нямногім абраным даецца асаблівы зрок, асаблівае бачанне, адчуванне бясконцага хараства Божага свету, бо «„ў тым выявілася любоў, што не мы палюбілі Бога, а Ён сам палюбіў нас” (1 Ян 4, 10) <...> Вось малюнак Самой Любові, вытоку ўсіх іншых. Бог, Стварыцель усяго прыроднага, уклаў у нашу істоту любоў-дар і любоў-патрэбу. Любоў-дар — натуральны вобраз Яго самога, блізкі Яму паводле падабенства, які не заўжды і не ў кожным чалавеку становіцца блізкасцю праз набліжэнне» (чытайце К. Льюіса ў «Нашай веры»!).

Кастусь Качан прыйшоў у беларускі жывапіс на пачатку 1980-х, калі ўсе кірункі ў выяўленчым мастацтве, усе стылі, тэматыка і праблематыка былі амаль напоўніцу занятыя, распрацаваныя мноствам таленавітых творцаў. У мастацкай прасторы заўважна ўзвышалася аўтарытэтная постаць народнага мастака БССР (і СССР) Міхаіла Савіцкага, які ў агромністых палотнах ілюстраваў нават Янку Купалу, і яго палотны ў музеі паэта ў Мінску відавочна кантраставалі (і цяпер кантрастуюць) з геніяльнай простасцю карцінаў Ф. Рушчыца («Зямля»), М. Філіповіча («На Купалле»), П. Сергіевіча («А ты, сіраціна, жыві», «Званар»), з тонкім псіхалагізмам І. Ахрэмчыка («Янка Купала») і Я. Кругера («Партрэт Янкі Купалы»), работы якіх, таксама змешчаныя ў музеі, натуральна, праўдзіва супадаюць з Купалам. Менавіта М. Савіцкі, убачыўшы палатно К. Качана «Апошні шлях хрысціяніна» (1984), кінуў яму легкадумна-жорсткую фразу: «Религия нам не нужна». Зрэшты, можна пашкадаваць народнага мастака, які нават пасля жахаў канцлагернага існавання так і не спасцігнуў для сябе найважнейшых праўдаў быцця, і парадавацца за прынцыповага маладога мастака з Лаўрышава, які, прыйшоўшы ў выяўленчае мастацтва Беларусі ў час апантанага атэізму, прынёс з сабою мараль сваіх продкаў, любоў да роднага кутка і яго традыцый і спакойна, ненавязліва, някідка і нягучна, але вельмі ясна, пераканана, з любоўю напаўняе святлом хрысціянскага быцця сваю творчасць (магчыма, не заўсёды свядома: проста ён так жыве, так адчувае, бачыць, любіць). А карціна «Апошні шлях хрысціяніна» — гэта не «пра рэлігію», а пра кожнага з нас, таму зліты ў адно шчыльны людскі натоўп, які ідзе ад расчыненай брамы на могілкі, звужаючыся, пакорліва цячэ да капліцы, да Бога, усведамляючы, дзе яго апошні прыстанак. Мноства дробных крыжоў (дакладней, крыжыкаў) і помнічкаў таксама нібы гатовае растварыцца ў небе — так сімвалізуецца наша хуткая зямная прамінальнасць, нявечнасць («кароткае доўгае жыццё», як трапна напісаў вядомы польскі ксёндз і геніяльны паэт Ян Твардоўскі, але яшчэ ён напісаў, што «канец — гэта падманшчык у свеце бясконцым»).

Тэма бясконцасці, вечнасці найдасканалейшага Божага тварэння (прыроды, якой дадзена трыумфаваць у кожную вясну) і прамінальнасці, нявечнасці зямнога жыцця не вельмі дасканалага чалавека, які часам кепска жыве з-за таго, што сумняваецца ў існаванні жыцця вечнага, з’яўляецца найважнейшаю ў мастацкай творчасці Кастуся Качана. Тэма вечнасці Божага свету перадаецца мастаком традыцыйнымі для ўсіх пейзажыстаў выявамі прыроды (вада, зямля, неба, дрэвы, яблыкі, кветкі, снег, дождж, святло і г. д.), але для ўвасаблення чалавечай прамінальнасці на зямлі Кастусь Качан, апрача сваіх адметных фарбаў, мае свой стыль, сваю энергетыку, свае (ужо пазнавальныя гледачамі) мастакоўскія сродкі: няпэўны, эскізны, амаль не заўважны малюнак птушыных гнёздаў; невыразна акрэсленыя, з нябачнымі тварамі фігуркі людзей у полі, на лодках, на возе, на сцежках і дарогах; пераважна фрагментарна, не напоўніцу намаляваныя хаты (на ўскрайку, адсунутыя ўглыб, калі бачныя толькі дах, адно-два акенцы); нетрывалыя агеньчыкі ў вокнах; старыя яблыні, якім ужо не дадзена пладаносіць (метафара нядоўгага жаночага веку). Менавіта эскізнасць, немаштабнасць чалавека і яго жытла, што было не прынята на карцінах пра «будаўнікоў камунізму», надаюць пейзажным палотнам Кастуся Качана асаблівы настрой, адчуванне непазбежнай прамінальнасці, што нараджае ў тых, хто прыйшоў паглядзець на яго карціны, раптоўнае шчымлівае пачуццё, якое выклікае неадольнае жаданне пакінуць горад і паехаць у родныя мясціны, каб абняць сваіх блізкіх і надыхацца родным паветрам. Так адбываецца, калі глядзіш на карціны Кастуся Качана «Вясна ў Лаўрышаве» (1997), «Хутар» (1998), «Дарога дамоў» (2000), «Самы доўгі дзень» (1993), «Шарая гадзіна» (2001), «Сакавіцкая самота» (1997).

Усведамленнем непазбежнасці знікнення, сумам і разам з тым светлаю ўдзячнасцю за аддадзенае чалавеку цяпло напоўненыя карціны мастака «Хутарок» (2001), «Старыя яблыні» (2007), «Забытае» (2015), «Зімовы вечар на хутары» (2002). Драма адзіноты чалавека выразна ўвасобленая мастаком на карціне «Удавец» (2010). Напісаная з глыбокай праўдзівасцю, яна надоўга захоўваецца ў памяці — як спынены кадр з кароткаметражнай стужкі пра адзінокага старога чалавека, асірацелага ў сужэнстве праз страту жонкі. Гэта і сапраўды «дакументальны кадр»: мастак расказваў, што да яго ў час працы над карцінаю (зіма, вуліца, касцёл) падышоў мужчына, які раптам пачаў гаварыць яму пра сваё ўдаўство, а калі ён павярнуўся, каб пайсці, мастак намаляваў яго са спіны, і менавіта гэтая спіна найбольш падкрэслівае гаротнасць удаўца, яго бяду, адрынутасць ад сямейнага цяпла, ад звыклага жыцця, яго неабароненасць, нетрываласць, што перададзена і праз яго сагнутасць, і праз кавеньку, на якую ён абапіраецца (і нават здаецца, што чуваць, як ён цяжка ўздыхае). Ён ідзе па заснежанай дарозе, у якой выразна акрэсленая адмеранасць (адмеранасць яго жыцця), але наперадзе, справа на ўзгорку, ёсць палёгка і паратунак — касцёл. Трэба толькі дайсці... Дарэчы, у кіно і выяўленчым мастацтве паказ чалавека са спіны стварае эфект загадкі, таямніцы: а што там у яго цяпер на твары — слёзы, усмешка, спакой або трывога? І ўвогуле хто ён? Хочацца дагнаць, зазірнуць у вочы, магчыма, нешта выправіць… Вобраз дарогі, сцежкі (кладкі, броду) — адзін з найважнейшых у карцінах мастака (часам гэта сімвал лёсу, выбару, сустрэчы, вяртання, расстання, абранага шляху). У жывапісе Кастуся Качана нямала твораў, дзе людзі паказаны менавіта на дарозе каля царквы або касцёла. Гэтыя карціны маюць амаль аднолькавую кампазіцыю і падобныя назвы, што і выклікае асацыяцыі з «дакументальнымі кадрамі»: «Зіма ў Трабах» (2001), «Зіма ў Нясвіжы» (2004), «Зіма ў Жупранах» (2012), «Зіма ў Іўі» (2007), «Зімовы вечар у Гальшанах» (2007), «Зімовы вечар у Івянцы» (2012), «Пасля Імшы» (2010). Немудрагелістасць назваў і зместу твораў падкрэслівае паўсюдную аднолькавасць чалавечага побыту, а выявы цэркваў і касцёлаў (на заднім плане, як абарончыя крэпасці) сведчаць пра тое, што духоўнае жыццё людзей у заходнебеларускіх гарадах, мястэчках, вёсках пераважна засяроджанае вакол хрысціянскіх святыняў. Гэты пейзажны цыкл мастака сваёю простаю праўдзівасцю нагадвае мне мудрую «Камароўскую хроніку» нашага таленавітага апавядальніка Максіма Гарэцкага: «покуль недзе будуюцца амерыкі», людзі жывуць сваім звыклым жыццём — нарадзіўся, хрысціўся, вучыўся, ажаніўся, выгадаваў дзяцей, памёр…

Адштурхоўваючыся ад вобраза дарогі, нельга не заўважыць, што вобраз вады таксама асэнсоўваецца мастаком як шлях і як лёс. Здаецца, што мастак ведае, пра што маўчыць вада, і шануе яе таямніцы. Захоўваючы паўсюдную таемную маўклівасць, вада на карцінах К. Качана ўвасобленая па-рознаму: на карціне «Блакітная царква» (1997) вада — як прыгожае люстэрка, у якім дакладна адбіваюцца выявы неба, царквы і дрэваў; на карцінах «Брод» (1996), «Белы касцёл» (1997), «Вечар у Гальшанах» (2001), «Восеньскі сум» (2003) ёсць выразная акрэсле­насць шляху; але на карцінах з выявамі мясцінаў, у якіх людзі залежаць ад вады, уладарна-маўклівае панаванне стыхіі набывае сімволіку лёсу, наканаванасці — гэта карціны «Шарош» (1994), «Вялікая вада» (1996), дзе вадою «ўзятыя ў палон» маленькія хаты; карціны «Рыбакі» (2000), «Вясна на Палессі» (2003), «Напрадвесні» (2002), «Бабіна лета» (2001), дзе вада паказана як неад’емная частка жыцця чалавека. Паважлівае адлюстраванне таямніцы вады на палотнах сведчыць пра тое, што мастак разумее яе як увасабленне вялікай жыццёвай сілы: яна і нараджае, і наталяе, і ачышчае (падчас хросту і кожны дзень), і можа быць патопам (зямным і біблейскім). Напэўна, таму на палотнах К. Качана вада і неба сэнсава (і фарбава) паяднаныя — яны быццам перацякаюць адно ў адно. Дарэчы, старажытныя арыі верылі, што рэкі бяруць пачатак на небе, а індусы менавіта так успрымаюць свяшчэнныя воды свайго Ганга; і суша-зямля (паводле Кнігі Быцця) таксама з’явілася з вады (згадаем і рускі выраз «мать сыра земля» — сырая пасля вады)…

Я не прыхільніца параўнанняў, бо кожны творца цікавы сваёю індывідуальнасцю, але ў асобных карцінах Кастуся Качана ёсць настрой і фарбы, уласцівыя творам Станіслава Жукоўскага (светлы сум і прыглушаныя фарбы), і ёсць тая таемная запаветная цішыня, якую шмат гадоў настойліва шукаў у сваіх фарбах Вітольд Каятанавіч Бялыніцкі-Біруля, шукаў для таго, «каб ёю адгукнуцца на вечны спакой Левітана» (так пісаў Віктар Карамазаў у аповесці-эсэ «Крыж на зямлі і поўня ў небе»). Адметнасць гэтай урачыста-таемнай цішыні ў Кастуся Качана ў тым, што яна дыхае, яна жывая прысутнасцю Усюдыіснага, Найвышэйшага. Найбольш выразна гэтая цішыня ўвасобленая мастаком на палатне «Вада, зямля і неба» (1997), на якім глыбінная таемная бясконцасць вады таленавіта паяднаная з таемнай бясконцасцю неба маленькім лапікам зямлі, дзе вясковыя хаты нібы ўзятыя пад ахову касцёла і царквы (белым святлом іх дахаў пазначаны і дахі хатаў, і сама зямля, хоць гэта ўсяго толькі святло першага снегу). Пра гэтую карціну цяжка разважаць адназначна, як цяжка (а часам і не трэба) гаварыць пра ўсё натхнёнае звыш, бо толькі простыя ісціны маюць ясныя словы, а вялікія ісціны — маўклівыя (так лічыў Рабіндранат Тагор). Ёсць на карціне «Вада, зямля і неба» просты прадмет — кладка на вадзе. Доўгая, вузкая, збітая з некалькіх частак, таксама выразна асветленая, яна заканчваецца на сярэдзіне глыбокай, таемнай вады, а далей... напэўна, трэба проста паверыць і, прайшоўшы «вузкім шляхам», адважна пайсці па вадзе, як і вучыў Езус сваіх вучняў. Вертыкальная незавершанасць кладкі, што імкнецца да гарызантальнай палоскі неба і зямлі, умацаванай святынямі (царквою і касцёлам), нібы стварае, малюе ў прасторы нябачны, але такі «чытэльны», зразумелы знак крыжа, які і павінен выразна акрэслівацца вераю і ўласным крыжам кожнага з нас. Менавіта ў гэтай карціне, у яе бачнай зямной прадметнасці і таленавітай сімволіцы, найбольш асэнсавана, глыбінна засведчана хрысціянская пазіцыя Кастуся Качана (гэтае палатно ён выбраў для сваёй візітоўкі, і гэта сапраўды самая важная праца ў яго творчасці, тое, што называюць вяршыняю).

Цішынёю, дзе ў прасторы высокага неба жыве ласкавая прысутнасць Бога, уражвае карціна, якой Кастусь Качан даў па-філасофску шматзначную назву: «За гадзіну да зімы» (1996). Калі ўспрымаць гэты твор як звыклы каляндарны сюжэт (восеньскі пейзаж з амаль голымі бярозамі на пачатку зімы), можна захоплена гаварыць пра шчымліва-кранальны лірызм палатна, пра яго надзвычай трапна, далікатна падабраныя фарбы, якімі перадаецца прыгожая безабароннасць бярозак, іх наіўная ружовасць на фоне ўсёабдымнага неба. Калі думаць пра тое, што непазбежная зіма — гэта метафара нашага чалавечага ўзросту і завяршэння зямнога быцця, то ў гэтых бярозаў Кастуся Качана можна вучыцца простай, спакойнай пакоры і даверу: ружова-аголеныя, чыстыя (як аголеным, чыстым становіцца чалавек пасля споведзі, скідаючы, нібы лісце, свае грахі), гэтыя бярозы з пакораю гатовыя прыняць зіму з яе вятрамі і сцюжамі, гатовыя да сну і кароткага нябыту, бо яны поўныя надзеі на вясновае ўваскрасенне. А ці ёсць такі давер і спакой у чалавека перад яго непазбежнаю зімою?.. У каталогу «Кастусь Качан. Жывапіс» (2004) пазначана, што цяпер гэтая карціна знаходзіцца ў прыватнай калекцыі ў Аўстрыі, і хоць немагчыма «вывезці» ўсе нашы бярозы і «купіць» наша неба, хочацца, каб найлепшыя творы беларускага жывапісу набывалі нашы калекцыянеры і нашы музеі.

Вясною ў Мінску ў Мастацкай галерэі імя Міхаіла Савіцкага экспанавалася выстава карцін Кастуся Качана, у назве якой — «Правінцыя» — увасобіліся і паблажлівая іронія, і выклік, і гонар, і бязмежная любоў да роднай мастаку Наваградчыны, якую ніводны свядомы, адукаваны беларус усур’ёз ніколі не назаве правінцыяй, бо да сённяшняга часу (і назаўсёды!) гэтая зямля застаецца для нас духоўным княствам, прастору якога з XV ст. ахоўвае сам арханёл Міхал, адлюстраваны на гербе Наваградка з мечам у правай руцэ. Выйшаўшы з выставы, я думала пра фенаменальную таямніцу мастацтва: вось на вуліцы вясна, і ў яркай зялёнай траве мноства задзірліва-ўсмешлівых жоўтых дзьмухаўцоў, і я толькі што бачыла дзьмухаўцы на карцінах мастака («Май» (2014), «Хутарок» (2001), стоячы перад імі ў захапленні і замілаванні, глытаючы вачыма менавіта іх святло і цеплыню. У чым жа справа? Можа быць, у тым, што, «абменьваючыся» дзьмухаўцамі, два творцы, зямны і нябесны, проста і радасна сведчаць пра сваю любоў да ўсяго стварэння, і нябесны Творца благаслаўляе зямнога напоўніцу сцвярджаць, абвяшчаць, услаўляць зямное хараство, радуючыся найменшай яго драбніцы. І ад гэтага іх абмену, іх радаснага творчага дыялогу становіцца так светла, так хораша ўсім, хто проста прыйшоў паглядзець на карціны. Можа быць, так мастак напрамую спавядаецца перад найвышэйшым Творцам, пацвярджаючы, што не змарнаваў дадзенага яму таленту... Вось і я, едучы ў метро, у той дзень пасля наведвання выставы лёгка склала верш, што са мною здараецца рэдка.

Спавядаюцца фарбы на прыгожых карцінах улюбёнага ў Беларусь Качана Канстанціна. Спавядаюцца фарбы ў любові да неба — да нясмелага сонца, да дажджу і да снегу. Спавядаюцца фарбы ў любові да поля, да закінутых хатаў, да буславай волі. Спавядаюцца фарбы ў любові да тых, хто прастуе па снезе да святыняў сваіх. Адгукаюцца фарбам званы ў касцёлах, і ў адказ на шорганне стомленых ног, што ідуць да храмаў з усіх дарог, усміхаецца фарбам Бог.

Правінцыя, увасобленая ў карцінах Кастуся Качана, — гэта Краіна ў Краіне, аднак творы мастака — не ўзнёслы гімн Краіне, не «Песня Песняў»: у прыглушанасці яго фарбаў нібы схаваны боль за Беларусь, якая не адчувае, не ўсведамляе сябе напоўніцу беларускаю — мы ўсё яшчэ «тутэйшыя». Але мастак любіць Беларусь такою, якою яна ёсць. Гэтак кожны чалавек любіць (ці павінен любіць) сваю маці — такую, якая ёсць, але з жаданнем большай радасці для яе, большага святла, большага духоўнага здароўя. Вяртаючыся да пачатку артыкула, дзе я «выбрала» жывапіс для ўяўнага Музея адной карціны, мушу ўнесці карэктывы ў свой «выбар» — большасць палотнаў Кастуся Качана вартая і музеяў, і галерэяў самага высокага ўзроўню, бо яны абуджаюць, высвечваюць, мацуюць у сэрцы тое, без чаго наша існаванне немагчымае: любоў да роднай зямлі і жаданне нешта рабіць для яе — кожнаму на сваім месцы, каб у розных кутках разам ствараць светлую ахоўную аўру любові да Радзімы.