БЫЦЬ КСЯНДЗОМ — НЕ ЗНАЧЫЦЬ БЫЦЬ ПРАРОКАМ

На чым грунтуецца добрае казанне? Чаго чакаюць сучасныя хрысціяне ад прапаведніка на амбоне? І як змяняюцца гэтыя чаканні ў адпаведнасці з глабальнымі зменамі ў свеце і ў грамадстве? Прапануем вам, шаноўныя чытачы, цікавую гутарку на гэтую тэму, змешчаную ў часопісе «W drodze». На пытанні Владзімежа Багачыка адказвае ксёндз прафесар Анджэй Драгула — габілітаваны доктар тэалогіі, прафесар тэалагічнага факультэта Шчэцінскага ўніверсітэта, загадчык кафедры пастаральнай тэалогіі, літургікі і гамілетыкі.

— Ксёндз прафесар, ці слухаеце Вы казанні? Напэўна ж, Вы і самі іх прамаўляеце.

— Прамаўляю рэдка, хоць апошнім часам раблю гэта ўсё часцей. Аднак я нават сказаў бы, што ўсё роўна зарэдка, бо як выкладчык гамілетыкі павінен больш практыкавацца. Я ж часцей слухаю.

— Ці адчуваеце Вы, што гэтае слова ўзбагачае Вас? Ці, можа, наадварот?

— Бывае па-рознаму. Ёсць казанні, якія я назваў бы жыватворнымі, а ёсць такія, якія мяне раздражняюць, і такія, якія мяне расчароўваюць, асабліва калі я знаёмы з прапаведнікам, напрыклад, калі гэта мой даўні вучань. Тады я слухаю і думаю сабе: «Хм… Я крыху па-іншаму яго вучыў». Але ў ім ужо сфармаваліся пэўныя рысы стэрэатыпнага прапаведніцкага мыслення, або стэрэатыпных душпастырскіх паводзінаў. Аднак я не лічу, што маладыя прапаведнікі — гэта маё педагагічнае паражэнне. Зусім наадварот: мне здаецца, што яны гавораць добра.

— Ксёндз прафесар, Вы сказалі, што калі-нікалі падчас казання бываеце раздражнёным. А што Вас раздражняе?

— Дыдактызм і негатыўная педагогіка. Прапаведніку здаецца, што казанне — перш за ўсё элемент маральнага павучання, і гэта з’яўляецца вынікам даўняй традыцыі ў нашым Касцёле. На занятках па гісторыі гамілетыкі мы разбіралі казанне Яна Хрызастома на Вялікую пятніцу. Яго вернікі ў той дзень пайшлі ў цырк, а не ў касцёл. Гэта было ў IV стагоддзі — як бачым, пэўныя праблемы застаюцца і ў наш час… Казанне Яна Хрызастома — негатыўнае, незвычайна дыдактычнае ў дрэнным значэнні гэтага слова. У ім няма ніякага суцяшэння, ніякай надзеі, ніякай пазітыўнай матывацыі. Толькі ганьбаванне.

— Відавочна, ён быў расчараваны паводзінамі гэтых людзей.

— І даў гэтаму пачуццю выйсце! Заадно ўчыніў памылку, якую сёння таксама дапускаюць многія прапаведнікі: гаварыў у адрас тых, хто не прыйшоў. Тыя, хто быў, атрымалі за тых, каго не было. На жаль, дыдактызм і маралізатарства дагэтуль квітнеюць у нашых касцёлах.

— Адкуль гэта паходзіць?

— Па-першае, з мыслення, што хрысціянства — гэта маральнасць, а па-другое — з пераканання, што негатыўная матывацыя дзейнічае. Сёння, хіба, ужо не страшаць пеклам, але ўвесь час узмацняюць у чалавеку пачуццё віны. У апошнім казанні, якое я чуў, ксёндз у пэўны момант сказаў: «Цяпер давайце зробім рахунак сумлення з таго, што…» Праз гэтую прызму чалавек перад Богам перш за ўсё вінаваты, а не адораны збаўленнем.

— Мы не ведаем, як казанне святога Яна Хрызастома паўплывала на слухачоў, але можам задумацца над тым, як такія казанні дзейнічаюць у наш час.

— На маю думку, не вельмі добра. Аргумент, які я сам неаднаразова чуў у дзяцінстве, — «а памятаеш, што ксёндз гаварыў на амбоне?» — не дзейнічае. Не хачу называць гэта паўсюдным крызісам аўтарытэту, хутчэй гэта яго паўсюдная перамена. Усе аўтарытэты сёння становяцца прадметам дыскусіі. Няма бясспрэчных і несумніўных аўтарытэтаў. Калісьці для вернікаў аўтарытэтам быў святар, не кажучы ўжо пра біскупа. Сёння ж ставіцца пад сумненне нават аўтарытэт Папы Рымскага.

— Да нядаўняга часу такое немагчыма было ўявіць.

— Я нават сказаў бы, што крызіс аўтарытэту дасягае ўжо самога Пана Бога. Катэхізіс Каталіцкага Кацёла падкрэслівае, што праўдзівасць сказанага Богам вынікае з аўтарытэту Таго, хто гаворыць. Але многім людзям гэтага мала. Яны пытаюць: «А чаму Пан Бог так гаворыць?» <…> Недастаткова ўжо толькі нагадаць, што нешта з’яўляецца злом: трэба яшчэ растлумачыць, чаму гэта зло.

— Аўтарытэт як аргумент перастаў дзейнічаць.

— Для многіх — так, і мы не павінны гэтаму дзівіцца. Магчыма, чалавецтва дасягнула ўжо такога ўзроўню інтэлектуальнага развіцця, што нічога не прымае выключна на веру. У мяне нават склалася такое ўражанне, што мы як хрысціяне перажываем «падлеткавы перыяд» у веры. Маладому чалавеку, які ставіць пад сумненне ўсялякія аўтарытэты, асабліва аўтарытэт бацькоў, на пытанне «чаму?» усё радзей дастаткова таго, што мама скажа: «Бо тата так загадаў». Таму ў прапаведніцкай практыцы, спасылаючыся на маральныя нормы, мы павінны іх на чымсьці моцна ўгрунтаваць. Маральныя нормы, якія вынікаюць з Евангелля, датычаць веруючых. Трэба ўмець падаць гэтыя нормы не толькі як наказы, але і як штосьці, напоўненае глыбокім сэнсам. Акцэнтаваць увагу не на тым, што за іх парушэнне будзе кара, а на тым, што гэта вядзе да пэўных наступстваў.

— І ксёндз з амбоны павінен наўпрост казаць, што́ католікі мусяць рабіць?

— Я гэтага не сказаў. Думаю, што галоўны прынцып сучаснага прарочання — няспынна абуджаць у чалавеку матывацыю да маральнага дзеяння. Гэтая матывацыя павінна вынікаць з веры. Калі я веру ў Бога і ў Хрыста, які мяне збавіў, то гэтая фундаментальная праўда мае пэўны ўплыў на маё жыццё. Але маральны складнік не з’яўляецца першым у прапаведніцтве: у Гамілетычным дырэкторыуме, выдадзеным летась Кангрэгацыяй Божага Культу і Дысцыпліны Сакрамэнтаў, ён апынуўся на апошнім месцы. Першы складнік — гэта вера, другі — літургія, трэці — жыццё. Гэта значыць, што чалавек, які прыняў керыгму, перажыў яе ў літургіі, ідзе ў свет і ў гэтым свеце спрабуе функцыянаваць як чалавек адкуплены.

Зразумела, прапаведнік павінен яму сказаць: «Звярні ўвагу, ёсць такі грэх, зло гэтага граху заключаецца ў гэтым, а яго наступствы ў тваім жыцці могуць быць такія». Як гаворыцца ў Дакументах Другога Ватыканскага Сабору, кожны сам прымае рашэнне, у «санктуарыі» ўласнага сумлення. <…>

Зыгмунт Баўман слушна заўважыў, што постмадэрн з’яўляецца крыніцаю цярпенняў. А найбольшае цярпенне чалавека постмадэрну — неабходнасць рабіць выбар. <…>

Мы часта падкрэсліваем, што традыцыйная вера, атрыманая ў спадчыну, павінна трансфармавацца ў веру паводле выбару. Калі ж яна не трансфармуецца, то вельмі верагодна, што ў пэўны момант мы адвернемся ад яе. Але гэты пераход няпросты, часам вельмі балючы. <…>

Даследаванні сацыёлагаў рэлігіі паказваюць, што калі вера з’яўляецца толькі элементам знешняй структуры, то ў крызісны час яна можа быць страчаная альбо ўзмоцненая, але ў значэнні акасцянення, акамянення. Гэта абарончая рэакцыя на рэчаіснасць, якая раптам становіцца менш стабільнаю.

Калі няма пастаянных кропак суаднясення, то хтосьці можа навучыцца нанова раскрывацца як чалавек, які ў гэтай рэчаіснасці кіруецца сваёю вераю, свядомасцю, перакананнямі, але ведае, што гэта заўсёды рызыка і адказнасць. Іншы чалавек можа ўнутрана замкнуцца, спалохацца свабоды і будзе шукаць такія механізмы, якія вызваляць яго ад гэтай свабоды. Ён аддасць гэтую свабоду камусьці іншаму — якому-небудзь знешняму аўтарытэту. І захоча, каб хтосьці сказаў яму, што ён павінен рабіць, як жыць, што глядзець і чаго не глядзець, бо столькі ўсяго ёсць навокал. Але ў пэўным сэнсе чалавек вызваляецца таксама ад адказнасці.

Па гэтай прычыне частка католікаў у наш час з цяжкасцю ўспрымае адгартацыю папы Францішка «Amoris laetitia», таму што яна дазваляе свабоду дзеяння — няма адной нормы на ўсё, бо апрача аб’ектыўнай нормы ёсць чалавек, яго сумленне і, верагодна, яго спаведнік у канфесіянале. Таму людзі пытаюцца: «Дык як яно ўрэшце, ойча? Можна ці не можна? Пост абавязвае ці не?» Зразумела, людзям патрэбная пэўнасць у веры, а калі я скажу, што гэта залежыць ад канкрэтных умоваў, то адразу хто-небудзь мне адкажа: «Гэта тыповы адказ постмадэрніста». Але па сутнасці папа Францішак менавіта так і кажа: «Гэта залежыць ад канкрэтных умоваў». У дадзенай сітуацыі трэба прааналізаваць мноства акалічнасцяў. Гэта ўжо не проста матэматычная логіка.

— У 80-я гады Касцёл рыхтаваў нас да свабоды. Я да гэтага часу памятаю казанні пра тое, што мы не павінны баяцца адважных рашэнняў. Сёння гэта змянілася. Мы часцей чуем, што трэба рабіць так і так... У адносінах святароў да вернікаў нібы прысутнічае нейкі элемент недаверу: маўляў, калі мы пакінем людзям свабоду, то яны…

— …зробяць памылку.

— Можа, святары баяцца, што вернікі самі не змогуць зрабіць правільны выбар, што недастаткова абвяшчаць Евангелле, абавязкова трэба сказаць: зрабі «а», не рабі «б».

— Сацыяльна-палітычны кантэкст 80-х гадоў спрыяў такім казанням. Сітуацыя зняволення была відавочная, рэчаіснасць была вельмі дыхатамічная: там — зняволенне, тут — свабода. На маю думку, сёння такіх выразных падзелаў не ўдасца правесці.

— Хоць у казаннях часта можна пачуць, што на гэтым баку — дабро, а на гэтым — зло, у тым ліку ў сацыяльным і палітычным кантэксце.

— Магчыма, для некаторых зло, якое было вынікам камуністычнага рэжыму, замяніў ліберальны свет. <…>

— А што канкрэтна павінен зрабіць вернік, якому не спадабалася казанне?

— Я заўсёды раю адно: «Ідзі ў сакрыстыю і скажы пра гэта ксяндзу. Можна таксама выслаць электронны ліст або паведамленне на Facebook». Я часта гавару сваім студэнтам: «На святой Імшы ксёндз не з’яўляецца адзіным „знаўцам“. Памятайце: у нас становіцца ўсё больш тэалагічна адукаваных слухачоў. Таму можа здарыцца так, што хтосьці прыйдзе і скажа: „Ойча, гэта не так, гэта памылка“».

Добра гэта ці дрэнна? Няпроста адказаць. Нядаўна я быў на лекцыі пра вынікі медыятызацыі ў медыцыне. Цяпер амаль кожны, перш чым пойдзе да ўрача, гугліць усю інфармацыю. Выкладчык распавядаў пра станоўчыя і адмоўныя аспекты гэтай сітуацыі. Такі пацыент прыходзіць ужо з уласным дыягназам і часам патрабуе, каб яму прызначылі лячэнне, якое далёка не заўсёды правільнае.

— Як гэта адносіцца да Касцёла?

— Адукаваны ў духоўна-тэалагічным або таксама псіхалагічным плане пэнітэнт таксама будзе прыходзіць да канфесіянала з уласным духоўным дыягназам, а не толькі з апісаннем сімптомаў ці пералічэннем грахоў. Гэтак жа можа быць са слухачом казання, які будзе даказваць, што «ведае лепш».

Яшчэ раз скажу: я не хачу вырашаць, ці добра гэта, ці дрэнна. З аднаго боку, гэта ставіць перад святаром больш высокія патрабаванні, аднак з другога — можа стаць прычынаю страты даверу да святара, яго ведаў, духоўнага досведу. Як з тым пацыентам, што калісьці давяраў урачу і згаджаўся на ўсё, а сёння хоча мець падрабязную інфармацыю пра тое, як будзе праходзіць тэрапія і якія яна можа мець пабочныя вынікі. Ужо скончыліся тыя часы, калі ў вясковай парафіі быў мудры ксёндз і пераважна непісьменныя вернікі. <…> Дастаткова паразмаўляць з ксяндзамі катэхетамі, каб ведаць, што моладзь часта вяртае іх на зямлю. Такіх сітуацый будзе ўсё больш. У вачах людзей тое, што мы з’яўляемся ксяндзамі, яшчэ не робіць нас прарокамі.

Мы, душпастыры, павінны разумець, што наш адрасат стаў іншым. Ён мае іншую свядомасць, іншы духоўны фундамент. Ён мае інтэрнэт, чытае кнігі, тэалагічныя блогі, рэлігійныя парталы.

Цяпер нельга сказаць, што ў касцёльнай лаўцы сядзіць пасіўны вернік, і яго адзіны кантакт з Панам Богам ажыццяўляецца праз пробашча ці вікарыя, які ў нядзелю перад Імшою Сумаю выкладаў яму катэхізіс, а той успрымаў гэта, не ставячы нічога пад сумненне. Сёння ў касцёл прыходзіць вернік, які, напрыклад, толькі што вярнуўся з ігнацыянскіх рэкалекцый, таму ён ужо нашмат больш чакае ад ксяндза, які, несумненна, страціў прывілей выключнасці ў абвяшчэнні Евангелля.

— Гэта значыць, палемізаваць з тымі, хто гаворыць казанні, можна.

— Безумоўна, галоўнае — рабіць гэта разважліва.

— А пярэчыць?

— Можна ўсё, абы толькі па справе. Тое самае датычыць і крытыкі.

— А дзе мяжа бяздумнага падтаквання?<…>

— Адкажу не наўпрост. У казанні Яна Хрызастома, якога мы згадвалі на пачатку размовы, гаворыцца пра неабходнасць адсякаць зло. Але хрысціянства на гэтым не заканчваецца. Мысленне выключна ў катэгорыях «адсякання», выгнання з Касцёла, асуджэння, на маю думку, не адпавядае Евангеллю. Такая пазіцыя была ўласцівая фарысеям, якія трымаліся як мага далей ад грэшнікаў, бо былі перакананыя ва ўласнай дасканаласці. Хіба мы ўсё яшчэ не засвоілі прыпавесці пра марнатраўнага сына і не перажылі як след Году Міласэрнасці. Мы ўсё яшчэ не ведаем, як быць з тымі, хто раніў Касцёл, здрадзіў яго пасланню, і якім чынам супольнасць павінна зноў прыняць іх да сябе.

Памятаю тэкст ксяндза прафесара Януша Пасерба, які гаварыў, што з алкаголікам не хоча мець справы ніводнае таварыства і яго выключаць нават з паляўнічага клуба. Касцёл не можа так рабіць, бо ў ім ёсць месца для кожнага. Вядома ж, гэта не значыць, што супольнасць не можа рэагаваць. Аднак супольнасць не можа дзейнічаць гэтак, як паляўнічы клуб, і ў якасці пакарання выключаць кагосьці са сваіх шэрагаў. Не! <…> Выгнаць іх з Касцёла — гэта значыць страціць іх. Мы павінны мець для іх прастору, у якую яны маглі б вярнуцца.

Пераклала з польскай мовы Ганна Шаўчэнка.
Паводле: «W drodze», № 10, 2016.