ТРАДЫЦЫІ ЎШАНАВАННЯ ЦУДАДЗЕЙНЫХ АБРАЗОЎ МАЦІ БОЖАЙ НА БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯХ У К. ХІХ – ПАЧ. ХХ СТ.

Пілігрымы падчас адпусту ў Чэнстахове на Яснай Гары. Дрэварыт па малюнку А. Глэмбоцкага.

Для Беларусі на працягу многіх стагоддзяў характэрна існаванне разнастайных традыцый ушанавання Багародзіцы як у католікаў, так і ў праваслаўных. Часам формы праслаўлення Маці Божай адрозніваюцца, што абумоўлена ўнутранымі канонамі і догмамі Касцёла і Царквы, але ёсць і тое, што аб’ядноўвае ўсіх беларускіх хрысціянаў, — пакланенне цудадзейным іконам. Такая форма праслаўлення Багародзіцы на Беларусі існуе з першых часоў прыняцця хрысціянства на нашых землях [4, c. 1–14]. Вядома, што святая Еўфрасіння Полацкая пасля свайго прабывання ў Канстанцінопалі прывезла ў Полацк цудадзейны абраз Маці Божай Эфескай, які дагэтуль ушаноўваецца вернікамі. Паступова пашырэнне культу Багародзіцы прывяло да таго, што вернікі кожнай мясцовасці імкнуліся мець «сваю» Маці Божую ў святым абразе, якая б заступалася менавіта за іх. Першая мясцовая святыня такога кшталту — абраз Маці Божай Купяціцкай (1182 г.; [9, c. 387–393]).

Многія навукоўцы-этнографы ў другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. адзначалі, што ў беларускай народнай свядомасці культ Багародзіцы займае роўнае месца з Богам Айцом і Сынам: «Калі ена Мацер Божая, дак павінна быць старшэй за Бога, але нехай сабе Бог старшэй, бо Ён як ня есцека — Бог, да ўсё ж такі Прэчыстая свяцей за ўсіх святых» [19, c. 141]. Галоўным чынам гэты культ праяўляецца ва ўшанаванні выяваў і адзначэнні святаў, прысвечаных Маці Божай. Формаў ушанавання таксама існуе вельмі шмат: гэта і спецыяльныя малітвы, набажэнствы, паломніцтвы да месцаў знаходжання цудатворных абразоў. Часам цудатворны абраз Божай Маці, які карыстаўся вялікаю пашанаю, станавіўся сімвалам горада, мястэчка або вёскі. Толькі ў Мінскай праваслаўнай епархіі налічвалася 28 цудатворных абразоў, з якіх 25 з выяваю Багародзіцы [8, c. 62–78].

Самымі буйнымі багародзічнымі цэнтрамі на той час былі Вільня, дзе знаходзіліся абразы Маці Божай Вастрабрамскай і Маці Божай Віленскай Адзігітрыі, Бялынічы, Баркалабава, Краснасток, Юравічы, Жыровіцы, Супрасль, а таксама Мінск — месца прабывання абраза Маці Божай Мінскай. Святы, прысвечаныя цудатворным абразам, суправаджаліся вялікім наплывам вернікаў, часам іх налічвалася некалькі дзясяткаў тысяч. У такія дні кожны вернік лічыў неабходным далучыцца да святкаванняў шляхам удзелу ў набажэнствах, споведзі, Крыжовым шляху, працэсіях. Часта да такіх святаў былі прымеркаваныя кірмашы і разнастайныя гучныя забавы, але большая частка вернікаў найперш лічыла неабходным споўніць свае хрысціянскія абавязкі, а свецкія забавы былі справаю другаснай [3, c. 8–10].

Вось як апісвае ўбачанае каля абраза Маці Божай Вастрабрамскай рускі чыноўнік Захар’ін, які ўпершыню наведаў Вільню: «Начиная от самой Остробрамской часовни, заключающею в себе чудотворную икону Божией Матери, и вдоль улицы, вниз на протяжении по крайней мере двухсот шагов, на каменных тротуарах, по обеим сторонам улицы, стояли на коленях сотни мужчин и женщин, многие с маленькими книжками в руках, и все это молилось…» [5, c. 173–175]. І такія карціны можна было ўбачыць у многіх святынях, дзе знаходзіліся цудадзейныя абразы.

На паклон да Багародзіцы прыходзілі людзі розных веравызнанняў. Да ўрачыстасці 400-годдзя абраза Маці Божай Супрасльскай, што святкавалася ў 1900 г., была выдадзена праца архімандрыта Мікалая (Далматава), у якой аўтар апавядае пра ўшанаванне абраза Маці Божай прадстаўнікамі ўсіх канфесій. Кожны дзень, па словах аўтара, каля абраза ў маленні можна было ўбачыць не толькі католікаў і праваслаўных, але і лютэранаў [2, c. 463]. Менавіта традыцыя ўшанавання цудадзейных абразоў мела агульны характар і служыла аб’яднаўчым працэсам у грамадcтве. Ушанаванне пэўнага цудадзейнага абраза мела, хутчэй, не канфесійную, а тэрытарыльную афарбоўку. Напрыклад, Маці Божая Юравіцкая лічылася апякункаю Палесся, і кожны год падчас святкавання ўрачыстасці, прысвечанай гэтаму абразу, у гэтую невялікую вёску сцякаліся вернікі з усіх палескіх мясцовасцяў: «… а заглянь у Юравічы, к Чудатворнай Божай Мацеры, што там робіцца? Ось што: не толькі паўнюсенька цэркаў людзей да і ў ваградзі нехдзе пальца ўваткнуць» [19, c. 140]. А падчас пераносу абраза Маці Божай Крупецкай у мінскую Крыжовую царкву ў працэсіі ўдзельнічалі разам з праваслаўнымі не толькі простыя парафіяне каталіцкага веравызнання, але і каталіцкія святары [14, c. 504–513].

Увогуле, традыцыя працэсій была і засталася вельмі распаўсюджанаю на нашых землях. Ніводнае значнае свята не праходзіла без удзелу ўсіх вернікаў у працэсіі. Згадаем, што каталіцкія працэсіі было дазволена праводзіць расійскімі ўладамі толькі з 1895 года, таму мноства католікаў падчас вялікіх урачыстасцяў прымала ўдзел у праваслаўных шэсцях, і, наадварот, калі каталіцкія працэсіі былі дазволеныя, актыўны ўдзел у іх прымалі і праваслаўныя вернікі. Вось як апісвае працэсію з цудадзейным абразом Маці Божай Тупічэўскай, які адбываўся штогод у мсціслаўскім загарадным тупічэўскім Свята-Духавым манастыры, архімандрыт Іаанікій: «Крестные ходы эти совершаются многими тысячами народа, собирающегося из Могилевской, Смоленской и даже Черниговской губерний; в них участвуют многие из католиков, движимые чувством уважения к чудотворной иконе» [1, c. 404–411]. Часта працэсіі па працягласці ахоплівалі сотні кіламетраў і некалькі дзясяткаў населеных пунктаў. Кожная вёска лічыла сваім абавязкам сустрэць працэсію і далучыцца да вернікаў. Так, працэсія з цудадзейным абразом Маці Божай Скорапаслушніцы, які рухаўся з Гарадзеі ў Шчорсы, працягваўся некалькі дзён з прыпынкамі ў Міры, Карэлічах і іншых населеных пунктах. Абраз сустракалі натоўпы сялянаў з усіх навакольных вёсак — яны прасілі вернікаў і святароў спыніцца і памаліцца з імі Багародзіцы, каб Яна сваёю апекаю ахінула і іх мясцовасць, сем’і і дамы [10, c. 22–28]. Часта ўздоўж дарогі, па якой рухалася працэсія, вернікі станавіліся на калені па абодвух баках і такім чынам сустракалі дарагую для іх святыню. Так было ў вёсцы Остраў Пінскага павета, куды ў 1914 годзе прыбылі праваслаўныя святыні — абраз Маці Божай Мінскай і мошчы святога мучаніка, дзіцяткі Гаўрыіла. Тады ўвесь шлях ад Ненькавічскага прыхода да вёскі Парэі быў запоўнены цеснаю сцяною багамольцаў, якія стаялі на каленях [11, c. 507–509]. Падчас працэсіі з цудадзейнымі абразамі вернікі часам стараліся легчы на зямлю перад іконаю, каб менавіта над імі пранеслі святыню: тады, па перакананні вернікаў, можна атрымаць благаслаўленне ад іконы, Божую ласку [8, c. 308–315]. Калі гэтага нельга было зрабіць, вернікі спрабавалі хаця б дакрануцца да кіёта або да вопраткі тых людзей, якія неслі абраз, і прасілі пранесці святыню самім хаця б некалькі крокаў: «Люди всех сословий, мужи, жены, и даже дети, просят, как милости, позволения пронести на себе хотя бы несколько шагов означенную икону» [1, c. 404–411].

Такім чынам, тагачасныя працэсіі былі своеасаблівым сімбіёзам. Побач з афіцыйным царкоўным цырыманіялам існавалі мясцовыя народныя традыцыі, якія, не перашкаджаючы, дапасавана ўпляталіся ў канву свята. Ні стаяння на каленях, ні ляжання крыжам перад абразом, ні імкнення дакрануцца да кіёта або вопраткі святара афіцыйная рэлігійная традыцыя не патрабавала, ды і сам удзел у працэсіі быў справаю дабравольнай.

Адметна, што Дзеву Марыю асаблівым чынам ушаноўвалі жанчыны. Ч. Пяткевіч адзначае, што жанчыны на Палессі «маніфестацыйна выказваюць значнасць Маці Божай, вывышаючы Яе па-над усімі святымі» [19, c. 141с]. Жанчына ў многіх жыццёвых сітуацыях звярталася ў сваіх малітвах менавіта да Багародзіцы. Падчас працэсіі з абразом Маці Божай Крупецкай ікону неслі толькі жанчыны ў спецыяльным адзенні, і кожная з прысутных жадала хаця б дакрануцца да кіёта або да насілак, або да вопраткі тых жанчын, якія неслі абраз [14, c. 504–513].

Лепшым прыкладам жывога і шчырага ўшанавання Багародзіцы з’яўляюцца зафіксаваныя цуды, што здараліся пасля малітваў і абяцанняў вернікаў. Напрыклад, у 1883 годзе аб сваім ацаленні засведчыла сялянка вёскі Горны Гродзенскага павета Фёкла Ласік, якая цярпела ад падучай хваробы, але пасля малітваў перад абразом Маці Божай Уладзімірскай у гродзенскім Багародзічным манастыры ацалілася [13, с. 469–471]. Першынство па зафіксаваных цудах на тагачасных землях Беларусі належыць іконе Бялыніцкай Божай Маці. У «Магілёўскіх епархіяльных ведамасцях» часта друкаваліся сведчанні людзей, аздароўленых пасля малітваў перад гэтым абразом. Здаралася гэта і ў 1862 годзе, калі ацалілася дачка святара мястэчка Эсмон, і неаднойчы ў 1884–1885 гадах. Аздароўлены чалавек сведчыў аб сваім духоўным досведзе, і чуткі аб ацаленні трансфармаваліся ва ўстойлівыя ўяўленні аб моцы цудадзейных абразоў. Так ўзнікала традыцыя ўшанавання і пакланення пэўнай хрысціянскай святыні [17, c. 332–333; 6, c. 803–807]. Менавіта аповеды аб ацаленнях сведчаць пра веру людзей у Бога, а не ў ікону.

Часта вернікі з асабліва важкімі праблемамі давалі Богу свае абяцанні, а таксама пешшу выпраўляліся да месца знаходжання цудатворнага абраза, каб там памаліцца і прасіць аб неабходных дарах. Прычым для таго, каб просьба была выслуханая, паломніцтва мусіла быць цяжкім. Пілігрымавалі беларусы і ў адзіноце, але часцей за ўсё групамі. У дарогу бралі крыху хлеба і малітоўнік, якім і карысталіся ўвесь шлях: чыталі малітвы, спявалі рэлігійныя песні. «С куском хлеба в котомке идет православный люд целыя сотни верст утолить духовную жажду пред чудотворной иконой. Кому приходилось наблюдать за этими путниками, тот не мог не уловить на лицах их религиозной настроенности, благочестивой сосредоточенности, все существо их проникнуто святостью совершаемого ими подвига», — так апісвае сведка паломнікаў, якія прыйшлі ў Краснасток да цудатворнага абраза Багародзіцы [15, c. 694–697]. Па асаблівых абяцаннях вернікі на каленях тройчы абыходзілі святыню і на каленях крочылі да абраза, ляжалі крыжам перад іконаю падчас асабістых малітваў [8, c. 308-315].

Паломніцтвы з’яўляюцца таксама прыкладам нефармальнага ўшанавання Божай Маці, бо яны вынікалі з канкрэтнага асабістага імкнення і жадання. У паломніцтвах не было і няма нічога, што магло быць навязаным Касцёлам, Царквою або дзяржаваю. Беларускія этнографы канца ХІХ ст. і тагачасныя святары, якія прыязджалі з цэнтральных раёнаў Расійскай імперыі, адзначалі асаблівыя адносіны і любоў беларусаў да паломніцтваў і багамолляў. Шляхі беларускіх пілігрымаў налічвалі ад некалькіх дзясяткаў да некалькіх сотняў кіламетраў. Акрамя святых месцаў, што знаходзіліся на тагачасных беларускіх землях, папулярнымі былі таксама шляхі, што вялі за іх межы. Несельніцтва Палесся з вялікаюй ахвотаю наведвала Кіева-Пячорскую Лаўру, дзе знаходзіўся цудатворны абраз Маці Божай, католікі з заходніх земляў пілігрымавалі да Маці Божай Чэнстахоўскай.

Пасля выканання разнастайных абяцанняў, а таксама ў знак удзячнасці за атрыманыя Божыя ласкі вернікі пакідалі каля абразоў свае прынашэнні і дары або па замове выраблялі воты, якімі ўпрыгожваліся цудатворныя абразы [1, c. 170–184]. Вось як апісвае ў той час абраз Маці Божай Віленскай (Адзігітрыі) К. Іваноўскі: «Риза св. иконы в настоящее время украшена самыми разнообразными украшениями: крестиками, брошками, серьгами, браслетами, кольцами, медалями, монетами, связками жемчуга, кораллов и т.д. Приносимыя к образу лампады, завесы, пелены, полотенца, ковры, гирлянды цветов — все это дань благоговейного почитания Богоматери, упования на Неё, благодарения за милость, Ею ниспосланною» [7, c. 96-118].

Воты і прынашэнні з’яўляюцца не толькі своеасабліваю формаю падзякі вернікаў сваёй Заступніцы, але адначасова і зваротам да Яе. Вотамі часцей за ўсё ўпрыгожваліся самыя вядомыя абразы ў буйных цэнтрах культу цудатворных абразоў, а ў дзясяткі малых святыняў, дзе знаходзіліся мясцовыя шанаваныя іконы, вернікі прыносілі больш сціплыя і простыя дары. Архіепіскап Мікалай у сваёй працы адзначае, што сяляне Мінскай епархіі на прастольныя святы і фэсты, прысвечаныя ў тым ліку і цудатворным абразам, неслі ў царкву воск, лён, бавоўну, хлеб, яйкі, сыры, нават жывых цялятаў, ягнятаў, парасятаў і курэй [8, c. 308–315].

Яшчэ адной своеасабліваю формаю ўшанавання Багародзіцы ў азначаны перыяд з’яўляюцца прошчы — месцы, якія іх жыхары лічылі святымі, абранымі Багародзіцаю. Прошча магла знаходзіцца ў адкрытым полі, ва ўрочышчы, у лесе, на лузе, каля крыніцы. Іх апісанні можна знайсці ў этнаграфічным матэрыяле, сабраным А. Сержпутоўскім («Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў»). Напрыклад, каля вёскі Вызна ляжаў цудоўны камень, на якім, па перакананні мясцовых жыхароў, Багародзіца пакінула свой след. Людзі пабудавалі там каплічку і збіраліся ў ёй кожную першую нядзелю месяца, каб памаліцца. «Шмат там бывае людзей, і ўсім прошча памагае» [16, c. 217].

Такая практыка ўшанавання Божай Маці не была арганізаванаю Царквою ці Касцёлам, а вынікала з народнага духоўнага досведу. Чуткі пра аб’яўленні Маці Божай, а часам пэўнага святога, разыходзіліся імгненна, і жыхары ваколіцаў сотнямі крочылі на малітву да новай прошчы. Кожны вернік адчуваў патрэбу наведаць святое месца, якое знаходзілася ў яго мясцовасці, і абавязкова там памаліцца. Вельмі часта такія калектыўныя маленні забараняліся і пераследаваліся чыноўніцтвам і святарствам. Так, ва ўрочышчы Коцеры Берасцейскага павета знаходзіўся калодзеж, да якога людзі прыходзілі на святы на малітву. Мясцовая сялянка нібыта бачыла на гэтым месцы жанчыну, якая прадказала ёй будучыню і загадала ўсталяваць на гэтым месцы крыж, што і было зроблена, але рашэннем мясцовых уладаў калодзеж засыпалі, а людзям забаранілі збірацца на гэтым месцы [Ф. 1, воп. 27, спр. 2133, арк. 5]. Забаранілі збірацца мясцоваму насельніцтву і каля крыжа ва ўрочышчы Вербава каля вёскі Бераставіца Гродзенскага павета, дзе мясцовая жыхарка бачыла «святых жанчын» [Ф. 2, воп. 8, спр. 878, арк. 15].

Яшчэ адным прыкладам калектыўных масавых маленняў на месцы аб’яўлення Багародзіцы можа служыць прошча ў полі каля вёскі Долістава, дзе фігуру або абраз Багародзіцы ў небе назірала адразу некалькі чалавек. На прошчы людзі ўсталявалі крыж, прынеслі абраз, каля якога і сталі збірацца тысячы вернікаў. Мясцовым уладам давялося прыкласці шмат намаганняў, каб спыніць паломніцтвы да гэтай прошчы [Ф. 1, воп. 8, спр. 883, арк. 46–54].

Але здараліся выпадкі, калі некаторыя прошчы з цягам часу былі прызнаныя Царквою. Прыкладам можа служыць Еўліцкая прошча каля Слуцка, дзе Маці Божая аб’явілася дзяўчынцы. Там пабудавалі царкву, і кожную нядзелю праваслаўны святар прыязджаў туды, каб адслужыць літургію [16, c. 219].

Многія навукоўцы лічаць традыцыю існавання святых месцаў — прошчаў або крынічак — дахрысціянскай, язычніцкай, але з этнаграфічных і архіўных матэрыялаў відаць, што ў канцы ХІХ — пач. ХХ ст. гэтыя месцы атаясамліваліся вернікамі з хрысціянскай святыняй. Большая частка прошчаў прысвячалася Божай Маці і Яе цудоўнаму аб’яўленню ў дадзенай мясцовасці. На такіх месцах людзі ставілі крыжы або абразы, там гучалі тыя ж малітвы, што і ў царкве або касцёле. Людзі, якія там збіраліся, верылі, што і тут Бог іх абавязкова пачуе: «Туды цягнуцца й калекі ды хворыя, туды прыходзяць прасіць Бога да Найсветшу Матку, каб выбавіцца ад бяды ды ліха або напасьці…» [16, c. 217с].

Такім чынам, традыцыя ўшанавання прошчаў з’яўляецца прыкладам нефармальнай хрысціянскай традыцыі ўшанавання Багародзіцы, якая мела значнае распаўсюджанне на тагачасных беларускіх землях. Гэты звычай нарадзіўся з народнага духоўнага вопыту і з’яўляецца часткаю народнай традыцыі, але разам з тым ушанаванне прошчаў вернікамі атаясамлівалася з традыцыямі ўшанавання хрысціянскіх святыняў, а паломніцтвы да іх з паломніцтвамі да месцаў, афіцыйна прызнаных Царквою ці Касцёлам цудатворнымі.

Відавочна, што культ Маці Божай сярод беларускага народа мае вельмі глыбокія карані. Традыцыі ўшанавання цудатворных абразоў Багародзіцы, пешыя паломніцтвы да месцаў іх прабывання, разнастайныя набажэнствы і працэсіі існуюць на нашых землях сотні гадоў, і за гэты час яны моцна ўплывалі на лад жыцця і свядомасць беларусаў. Перш за ўсё, яны садзейнічалі этнічнай кансалідацыі. Нават улічваючы першынство розных пануючых хрысціянскіх канфесій у розныя гістарычныя перыяды — праваслаўнай, каталіцкай, уніяцкай — нельга казаць пра выцясненне адных традыцый другімі цалкам. Наадварот, традыцыі, характэрныя для кожнай з канфесій, перапляталіся і такім чынам служылі і служаць развіццю рэлігійнай талерантнасці. Разам з тым, афіцыйныя рэлігійныя абрады і формы ўшанавання Багародзіцы па-свойму дапаўняліся народнымі традыцыямі, ствараючы своеасаблівы сімбіёз, які склаўся з духоўнага досведу Касцёла, Царквы і народа.

Літаратура

1. Архимандрит Иоанникий. Сведения о Тупичевской Чудотворной иконе Божьей Матери и крестных ходах, совершаемых в городе Мстиславле // Могилевские епархиальные ведомости. — 1885. — № 18-19. Часть неофициальная. — С. 404-411.
2. Архимандрит Николай (Далматов). Супрасльский Благовещенский монастырь. Историко-статистическое описание. — Санкт-Петербург: синодальная типография, 1892. — XVI, 611 с.
3. Брен, Я. К. Особенности религиозного быта крестьян Бельского уезда Гродненской губернии/Священника Ярослава Брена. —Вильна: Тип. Губ.правл., 1887.
4. Верашчагіна, А. У. Хрысціянскія святы на Беларусі/А. У. Верашчагіна. — Мінск: Беларуская навука, 2005. — 253[2]с.
5. Захарьин, И. Н. Тени прошлого/И. Н. Захарьин (Якунина). — С.-Петербург: издание А. С. Суворина, 1885. — 367 с.
6. Иеродиакон Василий. Белыничский монастырь и чудотворная в нем икона/ Иеродиакон Василий//Могилевские епархиальные ведомости. — 1885. — № 33. Неофициальная часть. — С. 803-807.
7. Ивановский, К. Виленская святая и чудотворная икона Божией Матери/ К. Ивановский// Виленский календарь на 1896 год. — Вильна, 1896. — С. 96-118.
8. Историко-статистическое описание Минской епархии, составленное ректором Минской духовной семинарии архимандритом Николаем. — Санкт-Петербург: в Типографии духовного журнала «Странник», 1864. — 315 с.
9. Корнилова, Л. А. Чудотворные католические иконы Богоматери в Белорусии/ Материалы международной научной конференции по региональной истории Восточной Европы «Культура народов Великого княжества Литовского и Белоруссии ХІІІ – нач. ХХ в.»/Отв. ред. и сост. Д. Карев. — Гродно, 1991. — 387-393 с.
10. Крестный ход из м. Городеи в село Щорсы Новогрудского уезда / Минские епархиальные ведомости. — 1908. — № 1. Часть неофициальная. — С. 22-28.
11. Любич, А. Встреча иконы Божией Матери, именуемой «Минская», и св. мученика Гавриила Слуцкого в с. Остров, Пинского у. / А. Любич // Минские епархиальные ведомости. — 1914. — № 23. Часть неофициальная. — С. 507-509.
12. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна.

    О чудесном исцелении больной крестьянки деревни Горны Гродненскаго уезда Фёклы Ласик/Литовские епархиальные ведомости, 1883. — № 51. — С. 469-471.

    Перенесение местночтимой Крупецкой іконы Божьей Матери в минскую Крестовую церковь / Минские епархиальные ведомости. — 1886. — № 21. Часть неофициальная. — С. 504-513.

    Православный Троицын день в Красностоке / Гродненские епархиальные ведомости. — 1906. — № 23. Отдел неофициальный. — С. 694-697.

13. Сержпутоўскі, А. Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў/Бел. акад. навук. Аддз. гуманітар. навук. — Мінск, 1930. — 284 с.
14. Синев, И. Чудесное исцеление/ И. Синев// Могилевские епархиальные ведомости. — 1893. — № 18. Часть неофициальная. — С. 332-333.
15. Пятницкий, И. Тупичевский монастырь Могилевской епархии. Исторический очерк. Второе издание с изображением Тупичевской иконы Божьей Матери и шестью политипажами / И. Пятницкий. — Могилев на Днепре: Губернская типография, 1907. — 37 с.
16. Pietkiewicz, Cz. Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego/Czesław Pietkiewicz. — Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1938. — 459 s.