ВЫСТАВА «САКРАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА КАСЦЁЛА БЕЛАРУСІ»

Імшал 1927 г. з касцёла Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі. Будслаў, Мядзельскі раён Мінскай вобласці.

Выстава «Сакральная культура Касцёла Беларусі» не абмяжоўваецца паказам твораў выяўленчага мастацтва — яна дае магчымасць убачыць культуру касцёльнага жыцця і ў іншых праявах. У гэтым артыкуле мы наводзім «фокус» на кніжную і музычную культуру Касцёла.

Кніжны шэраг у акрэсленай тэме яскрава прадстаўлены адборнымі, шырокага спектру і, падкрэслім асобна, візуальна вельмі прывабнымі выданнямі. Асноўны іх масіў склалі кнігі са збору Нацыянальнага гістарычнага музея. Група кніг з прыватных збораў і рэгіянальных касцёлаў (касцёл св. Юзафа ў в. Рубяжэвічы Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці; касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі ў в. Будслаў Мядзельскага раёна Мінскай вобласці) прыўнесла дадатковы акцэнт у гэты шэраг.

Кнігі камфортна размеркаваліся ў дзвюх гарызантальных вітрынах, кожная з якіх набыла індывідуальнае аблічча і свой эмацыянальны настрой. У першай вабяць сваёй урачыстасцю прадстаўнічыя кнігі, набраныя кірылічнымі шрыфтамі, зручнымі для чытання, падобнымі да праваслаўных выданняў. Аднак гэта два ўзоры друкаў для католікаў візантыйскага абраду, альбо грэка-католікаў. Першая з кніг — канвалют (зборнік) літургічных выданняў 1-й трэці XVIII ст., надрукаваных у слыннай Супрасльскай друкарні. Прывядзём апрацаваныя даследчыкам назвы выданняў, што ўвайшлі ў канвалют: «1) Октоих си ест Осмогласник: Творение пр[е]п[о]добнаго отца н[а]шего Яна Дамаскина. Всесилнаго в Тро[и]ци Б[о]га Бл[а]г[о]д[а]тию, Бл[а]г[о]слав[е]ниемъ Вселенскаго Архиерея Венедикта Папы Римскаго.Типомже Иноковъ Супрасльскго Чину С[вя]таго Василия Великаго изданный. Року 1728; 2) Апограф, или Слог чинный Вечерних и Оутрених пений. Б. в. д. [Супрасль, 1-я трэць XVIIIст.]; 3) Доксастикон се есть Песнославник нарочитый. Б. в. д. [Супрасль, 1-я трэць XVIIIст.]; 4) Месяца септемврия в 16 день Служба святому священномученику Иосафату».

Даследчык Юры Лаўрык каментуе: «Паколькі згаданыя выданні найчасцей выступаюць пад адной аправай і менавіта ў такім складзе, хутчэй за ўсё, канвалют мае выдавецкі характар — то бок, усе гэтыя кнігі былі злучаныя ў зборнік самімі выдаўцамі». З гэтых чатырох, змешчаных пад адной аправай выданняў, асаблівую цікавасць мае Актоіх (зборнік літургічных песнапенняў), датаваны 1728 годам, які сведчыць пра тое, што ў яго афармленні браў удзел Лявон Тарасевіч, выдатны гравёр, творчасць якога прызнана неардынарнай з’явай у мастацтве беларускай кірылічнай кнігі. На жаль, прадстаўлены асобнік пазбаўлены ўсіх гравюраў.

Другі выдатны асобнік з Супрасльскай друкарні айцоў базыліянаў — Літургіён, альбо Службоўнік, дапаможнік для святароў па выкананні царкоўных службаў у грэка-каталіцкіх цэрквах, што пабачыў свет у 1763 г.: «Леитоургиарион си есть Служебник. Вторицею Типом же издаден в Общежительном М[о]н[а]ст[ы]ре Супрасльском Чина С[вя]таго Василия Великаго в Лето Господне 1763 г.»

Рэмарка даследчыка (Ю. Лаўрыка): «…найбольш шырока распаўсюджанае ў XVIII ст. на Беларусі літургічнае выданне. Дадзены асобнік рэпрэзентуе перапрацаваную рэдакцыю, падрыхтаваную на загад мітрапаліта Феліцыяна Валадковіча». Гэтая заўвага аб перапрацаванай рэдакцыі адсылае да праблемаў ўніяцкай Царквы, якія ўзніклі пасля прыняцця ў 1596 г. царкоўнай Уніі1.

Побач з кірылічнымі годна ляжаць два імпазантныя лацінскія фаліянты, дэманструючы выдатнай якасці медзярыты. У канвалюце з двух твораў аўтарства арцыбіскупа італьянскага горада Равэнны Джыраламо Крыспі змешчаны зборнік яго казанняў-разважанняў паводле чытанняў са Святога Пісання (гамілій) за 1721–1725 гг. і яго ж ліст да Рымскага Папы Бэнэдыкта ХІІІ.

1) Crispi, Girolamo. Omilie di Monsignor Girolamo Crispi gia’ Arcivescovo di Ravenna, Dette al suo Clero, e Popolo nelle principali Festivita dall’anno 1721, fin al 1725 = Hieronimi Crispiolim Archiepiscopi Ravennatis, Homiliae Ad suum Clerum, Popolumque habitae inter Missarum solemnia, ab anno MDCCXXI usque ad annum MDCCXXV. Edition secunda. Romae: Typis Antonii de Rubeis, MDCCXXXIII; 2) Ad Sanctissimum Dominum Nostrum Benedictum Tertiodecimum Ordinis Praedicatorum P.O.M. Hieronimi Crispi Ferrariensis de Comitibus Montis Alti Archiepiscopi Ravennatis Epistola. S. l. &a.

Канвалют: 1) Крыспі, Джыраламо. Гаміліі мансіньёра Джыраламо Крыспі, былога арцыбіскупа равенскага, да свайго клеру і народу падчас урачыстага адпраўлення святой Імшы з 1721 па 1725 гг. Рым, 1733 г. ; 2) Ліст да Найсвяцейшага нашага спадара Бэнэдыкта XIII з ордэну дамініканаў ад Джыраламо Крыспі Ферарскага, з графаў Монтальтумскіх, арцыбіскупа равэнскага. Б. в. д.

Выдадзеныя гаміліі служылі ўзорам красамоўства. Змест ліста да Рымскага Папы нам не вядомы, аднак менавіта гэты ліст праз постаць папы Бэнэдыкта ХІІІ ускосным чынам звязвае гэты зборнік з супрасльскімі выданнямі2.

Суседні канвалют лацінскага друку аб’яднаў пад сваёй аправай тры выданні: Рымскі Імшал, Службы святым трох ордэнаў (абодва надрукаваны ў Венецыі каля 1781 г.) і Розныя службы каталіцкім святым, шанаваным у колішніх Каралеўстве Польскім і Вялікім Княстве Літоўскім (друк канца XVIII ст.)

Канвалют: 1) Missale Romanum. [Venetiis: apud Nicolaum Pezzana, са 1781]; 2) Missae propriae Sanctorum Trium Ordinum Fratrum minorum. Venetiis: apud Nicolaum Pezzana, s. a. [са 1781]; 3) Miscelanea…

Канвалют: 1) Рымскі Імшал. Венецыя: др-ня Міколы Пеццана, к. 1781 г. [Тытульны ліст з выходнымі звесткамі страчаны]; 2) Службы святым трох ордэнаў братоў меншых. Венецыя: др-ня Міколы Пеццана, б. г. [к. 1781]; 3) Розныя службы каталіцкім святым, што ўшаноўваліся на тэрыторыі колішніх Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага.

«Прапанаваны для агляду асобнік, — каментуе даследчык Ю. Лаўрык, — належаў бэрнардынскаму канвенту ў Будславе, дзе не раз дапаўняўся рознымі службамі айчынным святым, выдадзенымі напрыканцы XVIII ці ў першай палове ХІХ ст. на тэрыторыі колішняй Рэчы Паспалітай».

Манументальнасць і статычнасць, якія сыходзяць ад фаліянтаў-канвалютаў, змяняюцца дынамізмам кішэннага фармату кніжак і кніжачак ХІХ — пачатку ХХ ст. У асноўным гэта польскамоўныя зборнічкі літургічных і малітоўных тэкстаў, прыгожа аздобленыя і зручныя для карыстання: Szczegółowe przygotowanie do Spowiedzi świętej dla dzieci.Warszawa, 1918.; Złoty ołtarzyk… Wilno, 1902.; Głos duszy. Zbiór nabożeństwa katolickiego… w Wilnie, 1868.; Służba Boża czyli Nabożeństwo domowe i kościelne… Częstochowa, 1874. Аднак сярод іх вылучаецца дзіўная лацінка: Holas Dušy; Padručnik żyćciapraktyki relihijnej dla bielarusaŭ; Boh z namі; Bielaruski madlitoŭnik. Гэта беларуская лацінка пачатку ХХ ст., перыяду першай хвалі беларускага нацыянальнага Адраджэння. Зборнічак «Голас душы» («Holas Dušy»), створаны Канстанцінам Стэповічам (1890–1924), ксяндзом і паэтам, вядомым пад псеўданімам Казімір Сваяк. Дэманструецца яго чацвёртае выданне, ажыццёўленае ў Рыме ў 1949 годзе. Кішэнны малітоўнік «Бог з намі» («Boh z namі») падрыхтаваў і выдаў у 1915 г. у віленскім выдавецтве Znič (Зніч) — Баляслаў Пачобка (1884–1940), каталіцкі святар візантыйскага абраду, настаўнік і рэлігійны публіцыст, актыўны дзеяч беларускага Адраджэння. Гэты асобнік з’яўляецца рэпрынтам 1993 г., выдадзеным у Мінску. У гэту кніжную прастору гарманічна ўпісаліся брашура «Літанія да Найсвяцейшай Панны Марыі» (Мінск, 1992 г.) і рускамоўны Каталіцкі катэхізіс С. Тышкевіча. Арыгінальны асобнік гэтай кніжкі быў выдадзены ў 1935 г. у Харбіне (Кітай). На выставе — рэпрынт 1992 г. (Жоўква, Украіна)3.

Гэта быў экскурс па адной з кніжных вітрынаў. Другая вяртае ў XVIII ст. У ёй каралюе рукапісны нотны зборнік «Гадзіны» да Найсвяцейшай Панны Марыі на ўвесь тыдзень для ўжывання ў ордэне св. Брыгіты (Godziny na cały tydzień zakonowi S. Brygidy reguły S. Salwatora…). Манускрыпт, створаны ў 2-й палове XVIII ст., належаў жаночаму кляштару ордэну брыгітак у Гродне. Згодна з ордэнскім статутам, хваласпевы ў гонар Панны Марыі выконваліся строга ў адпаведныя гадзіны сутак. Уражваюць памеры манускрыпта, нязвыклы характар напісання нотаў і адчуванне нейкае таямніцы. Лацінамоўны, 2-й паловы XVII — пачатку XVIIІ ст. «Рымскі рытуал» (Rituale Romanum), што ляжыць побач, — таксама зборнік прынагодных набажэнстваў з нотамі і каментарыямі. Кніга бытавала на беларускіх землях. Яе тытульны ліст з выходнымі звесткамі страчаны. Магчымае месца выдання — Кракаў.

Назавём іншыя выданні, што прадстаўлены ў вітрыне:

— Святая Біблія. Частка другая, якая змяшчае прарокаў з дадаткам Кніг Макавеяў і Новы Запавет (sacrorum Bibliorum Pars Altera completens Prophetas…). На лацінскай мове. 1740 г., Антвэрпэн;

— Амброс Нешпаровіч. Майстэрня аздобаў, што найважнейшыя тытулы ды панегірыкі Панны і Богамаці Марыі тлумачаць (Ambrosium Nieszporkowitz. Officina emblematum, quae praecipuos Virginis, &Matris Dei Mariae Тitulos). На лацінскай мове. 1691 г., Кракаў;

— Самуэль Высоцкі. Слава дастахвальнага ў святых сваіх Бога і святых, Богу мілых… Том 1 (Samuel Wysocki. Chwała Chwalebnego w Swiętych swoich Boga, y Swiętych w Bogu uwielbionych…). На польскай мове. 1747 г., Варшава.

Усе названыя кнігі дэманструюць сваю годнасць, ствараюць адчуванне іх поўнай самадастатковасці. Аднак яшчэ адна, пакуль не названая, выбіваецца з эмацыянальнай раўнавагі пералічаных вышэй фаліянтаў. Увагу прыцягвае тоўсты, раскрыты быццам кніга, рукапіс у зручным кніжным фармаце ў чвэрць аркуша і, як кніга, узяты ў аправу. Почырк бездакорны, выразны і надзвычай дробны — бісерны. Тэкст — лацінскі. Гэта канспект лекцый па курсе, прысвечаным кнігам тэолага Яна Дунса Шкота (каля 1266–1308). Курс праводзіў лектар Вінцэнт Сапліца ў кляштары бэрнардынаў у Вільні ў 1753 годзе. Апроч таго, у рукапісе занатаваны і непасрэдны тэкст кніг (альбо вытрымкі з іх). Прывядзём фрагмент першай старонкі рукапісу з тлумачальнымі звесткамі — у арыгінале і ў перакладзе. Sacra Theologia Speculativa: 1) 1) Liber primus Sententiarum de Deo uno et Trino Іuxta mentem Doctoris Subtiliset Mariani in C[onven]tu Custodiali Vilnensi explanatus ac in[c]hoatus s[ub] Superioratu ARPris Francisci Sawicz Anno D[omi]ni 1753 D[ie] 4 Mensis novembris; 2) Theologia Scholastica In secundum librum sententiarum iuxta mentem Doctoris Subtilis et Mariani in[c]hoata explanari Vilnae sub Superioratu ARP Francisci Sawicz Lectoris Jubilati, ex Ministri Provin[cia]lis, p[er] AVPr[um] Vincentium Saplica S[acrae] T[heologiae] Lector[em] G[e]n[era]lem Anno D[omi]ni 1753 D[ie] 4 Mensis 9bris. Vilnae, са 1753.

Святая тэалогія: 1) Першая кніга курсу пра Бога ў Тройцы Адзінага паводле Яна Дунса Шкота, у кустадыяльным канвенце віленскім выкладанага, а распачатага пры суперыёрстве Найвялебнейшага Францішка Савіча Году Панскага 1753 у 4 дзень месяца лістапада; 2) Схаластычная тэалогія ў 2-й кнізе курсу паводле Яна Дунса Шкота, што быў пачаты выкладацца пры суперыёрстве Найвялебнейшага Францішка Савіча, лектара-юбілята, экс-правінцыяла, Прывялебным Вінцэнтам Сапліцам, Святое тэалогіі лектарам генеральным, Году Панскага 1753 у 4 дзень месяца лістапада. Вільня, к. 1753 г.Вільня, к. 1753 г. (апрацоўка арыгінальнага тэкставага фрагмента і яго пераклад Юрася Лаўрыка).

Рукапіс гэты ўражвае і кранае. Стварэнне яго патрабавала ад выканаўцы надзвычайнага напружання і цярплівасці. На думку аўтара перакладу, «у XVIII ст. кніга належала брату Рэгулятусу Дабравольскаму, які, верагодна, яе спісаў і ўзяў у аправу». Для падобнага дзеяння мусіла быць моцная матывацыя4.

Багаслоўскія штудыі былі звычайнай практыкаю на землях былога ВКЛ і Рэчы Паспалітай. У канцы XVIII — першай палове ХІХ ст., пасля масавага скасавання кляштараў, дзе развівалася духоўнае інтэлектуальнае жыццё, філасофская тэалагічная думка на землях Беларусі заняпала, на шчасце, не назаўжды5.

Імшал 1927 г. разам з манстранцыяй 1783 г. і арнатам з устаўкамі са слуцкіх паясоў 30-х гг. ХХ ст. стварылі кампазіцыю асобнай вітрыны. Усе названыя прадметы прыбылі на выставу з касцёла Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі, што ў вёсцы Будслаў Мядзельскага раёна Мінскай вобласці.

Сегмент музычнай касцёльнай культуры на выставе, па тэхнічных прычынах, прадстаўлены досыць сціпла — у адной вітрыне6. Тым не менш, тое, што выстаўлена для агляду, дэманструецца ўпершыню, і гэта надзвычай цікавыя артэфакты, якія некалькімі штрыхамі, эскізна абмалёўваюць стан айчыннай касцёльнай музыкі ў сярэдзіне ХІХ – 1-й пал. ХХ ст. Прадстаўленыя матэрыялы — ноты і нотныя зборнікі — належаць Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі і прыватнаму збору Святланы Шэйпы, даследчыцы музыкі, кандыдата мастацтвазнаўства. У прадстаўленых нотных зборніках занатаваныя духоўныя творы як сусветных класікаў — Палестрыны, Моцарта, Гайдна, Бетховена, Манюшкі і іншых аўтараў, так і сачыненні таленавітых рэгіянальных кампазітараў, сярод якіх арганісты: Станіслаў Вайткевіч, А. Вялічка, Эдвард Гірдо, Яўхім Глінскі, Юзаф Грым.

Памерам і каларытнасцю сваёй вокладкі прыцягвае ўвагу партытура для чатырохгалосага змешанага хору ў суправаджэнні аргана — «Ecce lignum crucis» («Вось дрэва крыжа»). Аўтар музыкі — Станіслаў Манюшка (1819–1872). Твор не літургічны, для канцэртнага выканання, выклікае моцнае эмацыянальнае ўзрушэнне, адпаведнае настрою Вялікай пятніцы — смутку, калі перажываюцца мука і смерць Хрыста. Аднак рукапіс, які займае 8 старонак і напісаны чорным і чырвоным чарніламі, выкананы рукою Эдварда Гірдо, кампазітара і арганіста касцёла Божага Цела ў Нясвіжы7. Гэтай выдатнай асобе меркавалася прысвяціць асобную вітрыну, але, на жаль, не атрымалася. Аднак можна ўбачыць яго аблічча на арыгінальнай фотакартцы, што ляжыць на яго рукапісным нотным зборніку твораў касцёльнага рэпертуару, складзеным у 1920–1930-я гг. у Эйшышках, вёсцы на Віленшчыне (цяпер — тэрыторыя Літоўскай Рэспублікі). Творы Манюшкі часта сустракаюцца ў нотных альбомах Гірдо і іншых яго калегаў-арганістаў. Гэтыя прафесійныя музыканты ў сваёй творчасці кіраваліся прынцыпамі, закладзенымі стваральнікамі руху св. Цэцыліі, натхняльнікамі якога на землях Беларусі і Літвы былі кампазітары Станіслаў Манюшка і Фларыян Міладоўскі8.

Творчасць Э. Гірдо прадстаўлена яшчэ двума нотнымі сшыткамі. У адным з іх, «Zeszyt do Nut» (1920–1930-х гг.), знаходзяцца творы кампазітара, падрыхтаваныя для ўдзелу ў конкурсе патрыятычнай песні, пра што сведчыць надпіс на фіялетавай вокладцы. У другім, «Śpiew kościelny Soprano» (1-я пал. ХХ ст.), з белаю фігурнаю налепкаю на вокладцы, змешчаны сачыненні кампазітараў Палестрыны, Манюшкі, Любомічкі і самога аўтара запісаў.

Разлінаваныя нотныя альбомы і сшыткі розных фарматаў купляліся ў крамах. Памеры некаторых з іх вельмі блізкія да памераў сучасных электронных планшэтаў, зручных для пераносу; імі лёгка было карыстацца ў дарозе. У адным з такіх запісана просьба невядомага арганіста да харыстаў дбайна абыходзіцца з нотамі: «Proszę bardzo szanować nóty / Dobry chórzysta poznaje się po jego poszanowaniu nót własnych / nie gnieć i w rolki nie zwijaj / Po odśpiewaniu oddaj p.Organiście».

Адзін з экспанатаў гэтай вітрыны выклікаў у стваральнікаў выставы незвычайнае здзіўленне: гэта нотны альбом пачатку ХХ ст., прывезены Святланай Шэйпаю з вандровак па былой Дзісненшчыне — рэгіёне, дзе сутыкаюцца межы Беларусі, Літвы і Латвіі. Цвёрдая кардонная вокладка моцна пацёртая, на налепцы добра расчытваецца адзін з трох радкоў надпісу: «Harmonium Altum» («Фісгармонія Альтум»). Унутры, на старонках з нотнымі запісамі, — тэксты розных песняў, запісаных лацінкаю на розных мовах — літоўскай, рускай, латышскай і беларускай. Альбом разгорнуты на старонках з адным з такіх запісаў. Прывядзём некалькі радкоў у арфаграфіі арыгіналу:

Nie biaduj Nie biaduj što sonce niska       što prachodzić nudny dzień Nie biaduj što wosień bliska       što lehla na ziamlu cień. Nie biaduj što sniech chałodny       skryje ziamlu ad wačej, Nie zahinie kraj twoj rodny       ŭ ciemnacie lichich načej...

Гэта — хрэстаматыйны верш Якуба Коласа «Не бядуй!»9. Мяркуем, што першы ўладальнік альбома прыслухоўваўся да нацыянальных адраджэнскіх праяваў народаў гэтага краю.

Завяршае кампазіцыю вітрыны вертыкальна прымацаваны аркуш з лічбаваю выяваю старонкі са Статута Вялікага Княства Літоўскага 1529 года: кірылічнымі літарамі тэкст урачыстага спеву «Багародзіца».

Гл. таксама:
:: НАША САКРАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА ::

Рукапіс паводле твораў тэолага Яна Дунса Шкота. Вільня, 1753 г.

Канвалют (зборнік) літургічных выданняў. 1-я трэць XVIII ст. Супрасльская друкарня.		Літургіён, альбо Службоўнік. 1763 г. Супрасльская друкарня.

Гравюра: сцэна благаслаўлення горада ў зборніку казанняў 1721–1725 гг. Джыраламо Крыспі.		Гравюра: сцэна Уваскрасення Пана ў зборніку літургічных выданняў (Рымскі Імшал і інш). 1781 г., Венецыя.

Фрагмент вітрыны з кнігамі ХІХ–ХХ стст.

Рукапісны нотны зборнік «Гадзіны» з кляштара брыгітак у Гродне. 2-я пал. XVIII ст. Гродна.		Зборнік прынагодных набажэнстваў «Рымскі рытуал». 2-я пал. XVII – пач. XVIIІ ст.

Нотны альбом з запісам верша Якуба Коласа «Не бядуй!».

1. На працягу ўсяго першага стагоддзя і ў далейшым часе пасля ўтварэння хрысціянскай грэка-каталіцкай канфесіі яе вернікі і святары былі ў разгубленасці, бо не ведалі, напрыклад, як паводзіць сябе падчас літургічных службаў. Раней надрукаваныя альбо рукапісныя кнігі часта прыводзілі да розначытанняў і супярэчнасцяў, таму ўзнікла неабходнасць у друкаванні зусім новых альбо папраўленых кніг. Праблема паступова і паспяхова развязвалася дзякуючы названай у артыкуле вышэй друкарні Дабравешчанскага базыліянскага манастыра ў Супраслі. Хутка заняўшы месца сярод найаўтарытэтнейшых выдавецкіх цэнтраў ВКЛ, яна больш за 100 гадоў (1692–1803) забяспечвала літургічнымі кнігамі і разнастайнай асветніцкай літаратураю тысячы ўніяцкіх цэркваў і вернікаў Беларусі. Вялікую павагу выклікае той факт, што гэты маштабны рэлігійна-асветніцкі праект змог рэалізавацца дзякуючы ініцыятыве ўніяцкага іерарха, нараджэнца Полаччыны, Цыпрыяна Жахоўскага (1674–1693) і фінансавым складкам шараговых святароў. Што да выстаўленага Літургіёна, так прыгожа надрукаванага, ён з’явіўся ў хуткім часе пасля абрання царкоўнага дзеяча беларускага паходжання Феліцыяна Філіпа Валадковіча (1697–1778) Мітрапалітам кіеўскім, Галіцкім і ўсяе Русі (з 1762 г.)
2. У вельмі хуткім часе па сваім абранні Пантыфікам у 1724 г. папа Бэнэдыкт ХІІІ падпісаў пастановы Замойскага Сабору, дакумента надзвычайнай важнасці для развіцця ўніяцкага веравызнання, у тым ліку для развіцця Супрасльскай друкарні.
3. Аўтар выдання, Станіслаў Міхайлавіч Тышкевіч (1887, Кіеўская губерня — 1962, Рым) — буйны тэолаг і філосаф, прадстаўнік слаўнага роду, граф, які абраў шлях духоўнага служэння спачатку як каталіцкі, затым як грэка-каталіцкі святар. У суаўтарстве з Марыяй Валконскай ён надрукаваў любімую многімі кнігу «Дон Боска — сябра беспрытульных». Названыя вышэй, рэпрынтныя, пачатку 1990-х гг. кніжачкі, адчынілі дзверы ў новы вялізны свет веры і айчыннай гісторыі.
4. Інтэрнэт-рэсурс дазволіў пазнаёміцца з уладаром думак аўтара рукапісу. Ян Дунс Шкот (Скот) (Johannes Duns Scotus) — манах францішканін шатландскага паходжання, сярэднявечны тэолаг, філосаф-схаласт. Аўтарытэт яго твораў не згасаў у стагоддзях. Яго кнігі тыражыраваліся ў скрыпторыях, выдаваліся ў друкарнях Венецыі і Рыма, папаўнялі бібліятэкі кляштараў і прыватных асобаў усёй Еўропы. Ян Дунс атрымаў мянушку «doctor subtilis» — «вытанчаны доктар», бо фармуляваў свае думкі вельмі неардынарна, праз ланцужкі лагічных збудаванняў, здабываючы тонкую аргументацыю, няпростую для разумення. Напрыклад, паводле Дунса, паняцце «існага» адносна Бога і Яго стварэнняў мае адзін і той самы сэнс (унівакацыю), іначай, у адваротным выпадку, гэта значыць пры пазнанні па аналогіі, усялякае сцвярджэнне ці адмаўленне Бога ёсць адвольным і не дае аніякіх ведаў пра Яго…Усялякія веды ўзнікаюць з узаемадзеяння аб’екта, які пазнаецца, і розуму, які спасцігае. Спасціжэнне абстрактнае і спасціжэнне інтуітыўнае: беспасрэднае веданне пра існаванне той ці іншай рэчы, калі з розумам узаемадзейнічае беспасрэдна тая ці іншая рэч, тут і цяпер, адначасова і цалкам — інтуітыўнае веданне; веданне пра сутнасць рэчы, пра тое, што яна з сябе ўяўляе — абстрактнае. У выпадку абстрактнага пазнання розум абапіраецца на розумаспасцігальныя формы, якія прадстаўляюць «агульную прыроду» рэчы… [1]. І гэтак далей. «Кіно», як кажуць, не для ўсіх. Тым не менш, брат Рэгулятус Дабравольскі, адзін са слухачоў курса, прачытанага ў 1753 г., верагодна, знайшоў у асобе сярэднявечнага тэолага Яна Дунса Шкота блізкія сабе матывы.
5. Як ні трагічна складаўся лёс нашай краіны далей і яшчэ далей, у канцы ХХ — пачатку ХХІ ст., пры першых кволых знаках свабоды, пры больш ці менш спрыяльных умовах гэтая, быццам бы назаўжды зніклая субстанцыя, ізноў мабілізавалася і заўважна сябе выявіла. Сведчанне таму — творчасць і грамадская дзейнасць сучаснага філосафа і доктара тэалогіі Ірыны Дубянецкай, а ў больш шырокім, свецкім кантэксце — прадстаўнічы спіс імёнаў беларускіх інтэлектуалаў, сабраных у «Анталогіі сучаснага беларускага мыслення» [2], [3]. Дух тэалагічных штудый XVI–XVIII стагоддзяў у нашых краях не згінуў марна.
6. Беларуская каталіцкая музычная культура, якая пачала развівацца з канца XIV ст. з пашырэннем дзейнасці каталіцкіх ордэнаў на землях ВКЛ, мела разнастаўныя формы — ад аднагалосага мужчынскага грыгарыянскага спеву, арганнага выканальніцтва да шматгалосых месаў і сімфанічнай касцёльнай музыкі. «Адна са з’яў гэтай культуры — песьні беларускага касцёлу» [4].
7. Эдвард Гірдо (2-я пал. ХІХ ст. – пасля 1947 г.) – кампазітар і арганіст касцёла Божага Цела ў Нясвіжы, адзін з найбуйнейшых кампазітараў касцёльнай музыкі 1-й паловы ХХ ст. Яго багаты рукапісны нотны архіў, які складаў асобную частку архіўнага комплексу з нясвіжскага касцёла, у 1997 г. быў перададзены ў Нацыянальную бібліятэку Беларусі. Багатую, але забытую спадчыну кампазітара адкрыла даследчыца музыкі Святлана Шэйпа, якая ажыццяўляла ўласныя пошукі касцёльнай музычнай спадчыны ў розных рэгіёнах Беларусі і замежжа. Песні Э. Гірдо мае ў сваім актыўным рэпертуары хор «Залатая Горка» касцёла св. Роха (Св. Тройцы) у Мінску. Рэгент хору – С. Шэйпа [5].
8. У канцы XVIII ст., пасля канчатковага далучэння земляў ВКЛ да Расійскай імперыі, у выніку мэтанакіраваных дзеянняў царскага ўраду па знішчэнні каталіцкай канфесіі пераважная большасць ордэнскіх кляштараў, цэнтраў каталіцкай адукацыі, была скасавана, што прывяло, у тым ліку, да заняпаду касцёльнай музыкі і спеваў. У касцёлах запанавалі адсутнасць ці недахоп арганістаў і сяброў хору, дылетантызм і аматарства сярод тых, хто спрабаваў нешта падтрымліваць. У 30-я гг. ХІХ ст. стала зразумелым, што так прымітыўна, не ў лад размаўляць з Богам, выконваючы малітоўныя спевы, нягодна. Адказам на такое становішча з’явіўся несанкцыянаваны музычна-адраджэнскі рух адукаваных музыкантаў, мэтаю якіх было развіццё якасці спеўнай і інструментальнай культуры Касцёла праз дабрачыннае павышэнне кваліфікацыі кадраў, стварэнне вартасных сачыненняў, фармаванне рэпертуару, выданне і распаўсюджванне спецыяльнай асветніцкай літаратуры па праблемах касцёльнай музыкі. Рух дабрачынных музычных суполак (таварыстваў), які ахапіў усю Цэнтральную Еўропу, атрымаў імя св. Цэцыліі, даўняй апякункі музыкі і музыкантаў. Неацэнную ролю ў яго стварэнні і развіцці на землях Беларусі і Летувы адыгралі Станіслаў Манюшка і Фларыян Міладоўскі. Рух дзейнічаў да канца ХІХ ст. і даў бліскучыя вынікі [6], [7]. У гэтай сувязі важна ўзгадаць, што ў Мінску, у касцёле св. Роха (Св. Тройцы) на Залатой Горцы, на працягу 26-ці гадоў (1871–1897) дзейнічала вучэльня арганістаў [8]. Праз 100 гадоў, у канцы 1991 г., менавіта тут былі падрыхтаваны ўсе фарматы прапановы на конкурс па стварэнні новага дзяржаўнага гімна з тым, каб стварыць спеў вершаў Наталлі Арсенневай на музыку Міколы Равенскага «Магутны Божа» гімнам Рэспублікі Беларусь. Перададзеныя ў Міністэрства культуры клавіры для хору былі заўважаны легендарным дзеячам культуры Віктарам Роўдам і праз пэўны час харавое выкананне прагучала ў эфіры. Спеў гэты цяпер з’яўляецца нефармальным духоўным гімнам краіны.
9. Тэкст напісаны сінімі чарніламі з выразным каліграфічным націскам на літарах. Верш Якуба Коласа «Не бядуй!» упершыню пабачыў свет у 1907 г. у газеце «Наша Ніва», № 28. Рэдакцыйная абвестка кожнага нумара паведамляла: «Першая Беларуская Газэта з рысункамі. Выходзіць раз у тыдзень рускімі і польскімі літарамі». На нашу думку, уладальнік нотнага альбома пазнаёміўся з вершам, надрукаваным «польскімі» літарамі ў «НН». Хутчэй за ўсё, тэкст запісваўся па памяці, на што паказваюць некаторыя недакладнасці. Апроч таго, тэкст скарочаны на адзін слупок (прапушчаны чацвёрты) і зменена іх паслядоўнасць (месца трэцяга слупка заняў пяты), у выніку чаго змянілася драматургія верша: на наш погляд, ён стаў больш дынамічным і менш тужлівым.

БІБЛІЯГРАФІЧНЫЯ СПАСЫЛКІ

1. Ян Дунс Скот [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://newacropolis.org.ua/ru/articles/duns-skot-ioan – Дата доступу: 08.02.2019.
2. Разанаў А., Бабкоў І., Усманава А. і інш. Код прысутнасці: анталогія беларускага мыслення 2000–2015. – Мінск: Логвінаў, 2016.
3. Міхеева Л. Код прысутнасці. Праклён і выратаванне беларускіх інтэлектуалаў [Электронный ресурс]. – Рэжым доступу: http://journalby.com/news/kod-prysutnasci-praklyon-i-vyratavanne-belaruskih-intelektualau-674. – Дата доступу : 21.02.2019.
4. Неўдах У. Беларуская каталіцкая музыка. Касцельныя песьні. Для зьмешанага хору: Музычнае выданне. – Менск: БКГ, 1992. – С. 3.
5. Лицкевич С. Золотые орехи Эдварда Гирдо [Электронны рэсурс]. – Режым доступу: https://www.sb.by/articles/zolotye-orekhi-edvarda-girdo.html – Дата доступу : 31.01.2019.
6. Шэйпа С. Беларускае таварыства святой Цэцыліі // Наша вера. № 4, 2001.
7. Шэйпа С. Цэцыліянскі рух і рэформа касцёльнай музыкі пачатку ХХ стагоддзя // Наша вера. № 1, 2004.
8. Шэйпа, С. Сакральная культура касцёлаў Беларусі. Музычная практыка Каталіцкага Касцёла ў Беларусі [працоўны матэрыял] / С. Шэйпа // Асабісты архіў С. Шэйпы.