УЗЫХОД НА ГАРУ КАРМЭЛЬ

Працяг. Пачатак у № 2 (76)/2016.

КНIГА ДРУГАЯ
ДЗЕЙСНАЯ НОЧ ДУХУ

Разуменне
У якой iдзе гаворка прa веру як найпрасцейшы сродак, з дапамогаю якога можна ўзысцi да злучэння з Богам. Маецца на ўвазе другая частка Цёмнай ночы — ночы духу, што апявае другая страфа песнi.

Раздзел 14
У якім абгрунтоўваецца неабходнасць гэтых прыкметаў i вучэння аб iх для таго, каб душа рушыла наперад.

1. Адносна першай прыкметы неабходна заўважыць, што духоўны чалавек, каб увасцi на шлях кантэмпляцыi, павiнен пакiнуць шлях уяўленняў i пачуццёвай медытацыi ў той момант, калi яму гэта ўжо не падабаецца i ён ужо не можа больш разважаць. I гэта адбываецца з дзвюх прычынаў, якiя ўрэшце злучаюцца ў адну. Першая прычына ў тым, што душы было дадзена ўсё духоўнае дабро, якое яна толькi магла знайсцi ў Божых рэчах з дапамогаю медытацыйнага разважання. Прыкмета гэтага — немагчымасць нi медытаваць, нi разважаць, нi атрымлiваць ад гэтага смаку навiзны цi задавальнення як раней, калi яна яшчэ не дайшла да духоўнага дабра, прыхаванага для яе ў гэтым практыкаваннi. Бо звычайна кожны раз, калi душа атрымлiвае нейкае духоўнае дабро, яна яго атрымлiвае, адчуваючы прыемнасць, прынамсi духоўную, у тым самым сродку, праз якi яна яго атрымлiвае i якi прыносiць ёй карысць. Было б цудам, калi б душа атрымлiвала карысць ад духоўнага дабра, але не адчувала б нiякага смаку ў тым сродку, праз якi яго атрымала. Як кажуць фiлосафы: «quos sapit, nutrit», — што мае смак, сiлкуе, дапамагае расцi i паўнець. I таму Ёў кажа: «Аut poterit comedi insulsum, quod non est sale conditum» — «Нiхто не можа есцi прэснае, тое, што нясоленае» (Ёў 6, 6). Прычына таго, чаму душа не можа больш медытаваць i разважаць, як раней, — у недахопе смаку i малой карысцi для духу.

2. Другая прычына ў тым, што душа на гэты момант па сутнасцi ўжо мае дух медытацыi як навык. Неабходна ведаць, што мэта медытацыi i разважання над Божымi рэчамi — гэта атрыманне новага пазнання i любові Бога. I кожны раз, калi душа праз медытацыю атрымлiвае iх, яна дзейнічае. Заўсёды пры любой актыўнасцi мноства дзеянняў спараджаюць навык у душы. Гэтаксама праз мноства дзеянняў душа асаблiвым чынам атрымлiвае пазнанне, поўнае Божай любовi. Гэтыя дзеяннi пры пастаянным паўтарэннi фармуюць у ёй навык. Аднак звычайна Бог можа падараваць многiм душам такі навык i без гэтых дзеянняў. Прынамсi, некаторыя душы Ён адорвае адразу гэтым станам кантэмпляцыi. Такiм чынам, калi спачатку душа праз сваё намаганне медытаваць атрымлiвала асобныя Божыя абвяшчэннi, цяпер, як вынiк сталага паўтарэння, гэтыя намаганнi перайначылiся ў ёй у навык i падставу для атрымання любоўнага пазнання — агульнага, а не частковага, як раней. Таму, калi нехта засяроджваецца на малiтве, яго душа падобная да таго, хто прыпаў да крынiцы вады i без высiлку спаталяецца яе слодыччу, бо ўжо не трэба даставаць гэтую ваду праз цяжкiя акведукi разважанняў над уяўленнямi i вобразамi. I тады, як толькi душа становіцца перад Богам, у ёй адразу пачынае дзейнiчаць няяснае пазнанне — любоўнае, спакойнае i непарушнае, якое наталяе яе мудрасцю, любоўю i асалодаю.

3. Вось чаму душа, якая дасягнула такога спакою i нерухомасцi, калi яе змушаюць iзноў рабiць высiлак i медытаваць над асобнымi эпiзодамi, стамляецца i не атрымлiвае нiякага задавальнення, падобна да дзiцяцi, якое, прыгорнутае да грудзей, смактала малако, i, калi яго адрываюць ад грудзей, яно пачынае шукаць iх, рухаючы i сцiскаючы ручкi. Цi як калi нехта, ачысцiўшы садавiну ад лупiны, пачынае смакаваць мякаць, але яго змушаюць адкласцi яе i зноў ачышчаць тую ж садавiну ад лупiны, ад якой ён ужо яе ачысцiў. Зразумела, што ён не знойдзе ўжо нi лупiны, але i не зможа смакаваць мякаць садавiны, якую трымаў у руках, гэтым самым упадабняючыся таму, хто пакiдае ўсё, што мае, дзеля таго, чаго не мае.

4. Гэтак дзейнiчаюць многiя, хто пачынае ўваходзiць у гэты стан. Яны думаюць, што ўся справа толькi ў медытацыi i разважаннi, маючы на ўвазе асобныя ўяўленнi i вобразы, якiя з’яўляюцца лупiнаю духу. I паколькi яны не знаходзяць гэтых вобразаў у нерухомым любоўным i сутнасным спакоi, у якiм душа прагне застацца i дзе яна нiчога не разумее з яснасцю, яны ўпэўненыя, што згубiлiся i згубiлi час, i вяртаюцца ў пошуку лупiнаў вобразаў i разважанняў, якiх яны таксама не знаходзяць, бо iх ужо адабралi. Такiм чынам, яны не знаходзяць смаку нi ў сутнасцi, нi ў медытацыi i пачынаюць непакоiцца, думаючы, што яны адступiлi назад i згубiлiся. I яны сапраўды губляюцца, але не так, як думаюць яны, яны губляюцца ва ўспрыманні ўласных пачуццяў i першапачатковага спосабу адчування, што на справе з’яўляецца духоўным набыткам, якi iм дараваны. Чым менш яны разумеюць, тым больш яны ўваходзяць у Ноч духу, пра якую мы гаворым у гэтай кнiзе, i праз якую яны павiнны прайсцi, каб злучыцца з Богам, якi знаходзiцца па-над любою людскою мудрасцю.

5. Пра другую прыкмету не трэба гаварыць многа, бо i так зразумела, наколькi неабходна, каб душа ў гэты час не адчувала смаку ва ўяўленнях гэтага свету, адрозных ад Бога, з той прычыны, якую мы ўжо растлумачылi. Але, як мы ўжо заўважылi раней, здольнасць уяўлення падчас гэтага стану засяроджання звычайна то знiкае, то вяртаецца, то змяняецца. I калi гэта адбываецца без волi цi жадання душы, яна засмучаецца, бо ўяўленне турбуе спакой i асалоду.

6. Пра неабходнасць i патрэбу трэцяй прыкметы для таго, каб пакiнуць медытацыю, гэта значыць пра агульнае пазнанне Бога, думаю, няма патрэбы гаварыць, бо нешта ўжо было сказана, калi мы тлумачылi першую прыкмету, i мы яшчэ будзем гаварыць пра яе ў тым месцы, калi я буду тлумачыць, на чым палягае гэтае агульнае i няяснае пазнанне Бога, пасля таго, як мы прааналiзуем усе асобныя ўспрыманнi. Тут жа я абмяжуюся тым, што назаву адну тольку прычыну, якая з яснасцю растлумачыць, чаму, калi кантэмплятыўны чалавек пакiдае медытацыю i разважанне, яму неабходна гэтае любоўнае абвяшчэнне i агульнае пазнанне Бога. Таму, што калi б душа ў гэтым стане не мела пазнання Бога i Ягонай дапамогi, дык яна не магла б нiчога рабiць, бо нiчога б не мела ў душы, бо ўжо пакiнула медытацыю, праз якую яна дзейнiчала, разважаючы пачуццёвымi здольнасцямi, але яшчэ не дасягнула кантэмпляцыi, гэта значыць агульнага бачання, як было сказана раней, у якiм актыўна дзейнiчалi б здольнасцi духоўныя, памяць, розум i воля, паяднаныя ў гэтым бачаннi (дзейснае i атрыманае iмi праз успрыманне). Такiм чынам, душа засталася б бяздзейнаю ў стасунку да Бога, бо яна не магла б нi дзейнiчаць, нi атрымлiваць нiчога нi праз здольнасцi пачуццёвыя, нi праз здольнасцi духоўныя. Дзякуючы пачуццёвым здольнасцям душа можа медытаваць i разважаць над рэчамi ў пошуку ведаў, а дзякуючы духоўным здольнасцям душа атрымлiвае асалоду ад ведаў, ужо атрыманых праз здольнасцi пачуццёвыя, але якiя ўжо спынiлi сваё дзеянне.

7. Рознiца ў дзеяннях адных i другiх душэўных здольнасцяў падобная да рознiцы памiж працэсам дзеяння i радасцю ад вынiкаў дзеяння; памiж цяжкасцямi шляху i адпачынкам, спакоем напрыканцы яго; памiж працэсам гатавання ежы i смакам прыгатаванай ежы, калi яе каштуеш, ясі i перажоўваеш без усялякага высiлку; памiж атрыманнем нечага i карысцю, якую атрымлiваеш ад ужо атрыманага. I таму, калi душа, з аднаго боку, ужо не разважае i не медытуе над тым, што ёй прапануюць пачуццёвыя здольнасцi, а, з другога боку, калi яна яшчэ не дзейнiчае праз духоўныя здольнасцi i не кантэмплюе над тым, што яна праз iх атрымала, гэта значыць над атрыманай навiной (пра што мы гаварылi), дык тады душа была б нiчым не занятая, паколькi i адны i другiя здольнасцi ўжо бяздзейнiчалi б i яна не ведала б, нi куды яна iдзе, нi дзе яна знаходзiцца. I таму неабходна, каб душа мела гэтае пазнанне для таго, каб пакiнуць шлях медытацыi i разважання.

8. Але неабходна адзначыць, што агульнае пазнанне, пра якое мы гаворым, часам настолькi субтыльнае i далiкатнае, настолькi найчысцейшае, найпрасцейшае, найдаскалейшае i найдухоўнейшае i глыбока ўнутранае, што душа, нават калi яна цалкам засяроджваецца на iм, яго не бачыць, не адчувае. I гэта адбываецца таму, што пазнанне, само па сабе вельмi зразумелае, дасканалае i простае, тым больш захоплiвае душу, чым вальнейшая душа, якая яго атрымлiвае, ад усялякiх паняццяў i частковых ведаў, да якiх розум i пачуццi маглi б прывязацца. I паколькi душа пазбаўлена гэтых частковых, звыклых для яе паняццяў — вынiкаў дзеяння розуму i пачуццяў, ёй не хапае пачуццёвых вобразаў, каб успрыняць агульнае пазнанне. Гэта прычына таго, што чым больш пазнанне чыстае, дасканалае i простае, тым менш яго ўспрымае розум i тым больш яно падаецца яму цёмным. I наадварот, чым менш пазнанне чыстае i менш простае, тым больш яно ўспрымаецца розумам i падаецца яму больш значным, бо яно апранута i агорнута ў некаторыя зразумелыя формы, якiя, аднак, могуць затрымаць розум i пачуццi.

9. Усё сказанае будзе больш зразумелым праз наступнае параўнанне. Калi мы назiраем за сонечным промнем, што свецiць праз акно, дык можна заўважыць, што ён напоўнены часцiнкамi i пылам, якія падаюцца адчувальнымi i яснымi для пачуццёвага ўспрымання. Зразумела ў гэтым выпадку, што промень, якi сам па сабе чысты i яскравы, меней просты i дасканалы, бо напоўнены пылам i часцiнкамi. I, адпаведна, чым промень больш чысты i ачышчаны ад усiх гэтых часцiнак i пылу, тым менш ён адчувальны i больш цьмяным ён падаецца матэрыяльнаму воку. Калi б промень быў цалкам ачышчаны ад усiх часцiнак i пылу, нават ад самых найменшых пылiнак, такi промень падаўся б воку цалкам цьмяным i незразумелым, бо няма нiякiх бачных формаў, якiя былі б прадметам бачання, i вока не знайшло нiякай формы, на якой можна спынiцца, бо святло не з’яўляецца адпаведным для бачання прадметам, а толькi сродкам, з дапамогаю якога яно ўспрымае бачныя прадметы. I таму, калi б не было бачных формаў, у якiх адлюстроўваецца сонечны промень цi святло, немагчыма было б нiчога ўбачыць. Калi ж сонечны промень увайшоў праз адно акно i выйшаў праз другое, не сутыкнуўшыся нi з чым, што б мела форму цела, не было б бачна нiчога. Аднак сам па сабе промень быў бы найчысцейшым i празрыстым, паколькi не быў бы напоўнены бачнымi рэчамi i ўспрымаўся б больш ясным.

10. Тое ж самае здараецца з духоўным промнем у душэўным бачанні, гэта значыць — у розуме. Агульнае веданне i звышнатуральнае святло, пра якое мы гаворым, захоплiвае розум гэтак чыста i проста, спусташаючы i вызваляючы яго ад усiх пазнавальных формаў, прадметаў разумовай здольнасцi, што ўрэшце розум нават гэтага не ўсведамляе i не бачыць. I больш за тое, часам, калi разумовая здольнасць больш чыстая, у розуме робiцца цемра, бо, пазбаўлены звычнага святла формаў i ўяўленняу (фантазмаў), ён успрымае, такiм чынам, толькi цемру. Але калi Божае святло не захоплiвае розум з такою сiлаю, душа не адчувае цемры, не бачыць святла i не ўспрымае нiчога нi тут, нi там. I тады душа апынаецца нiбыта ў вялiкiм забыццi, такiм вялiкiм, што, ачуняўшы, не ведае, дзе яна знаходзiлася, што рабiла, колькi часу прайшло. Часам здараецца — i гэта сапраўды так, — што душа праводзiць многiя гадзiны ў такiм стане, але калi яна апрытомнее, дык ёй здаецца, што прайшло не больш за хвiлiну.

11. Прычына такога забыцця — чысцiня i простасць гэтага пазнання, якое, заняўшы душу, робiць i яе чыстаю, простаю i пазбаўленаю ўсiх формаў i вобразаў пачуццяў i памяцi, праз якiя душа дзейнiчае ў часе, i такiм чынам душа губляецца ў па-зачасавым забыццi. Таму такога кшталту малiтва, як мы казалi, нават калi доўжыцца ў часе, падаецца душы вельмi кароткаю, бо яна была паяднаная з чыстым па-зачасавым розумам. I гэта малiтва, пра якую гаворыцца, што яна (Экл 35,21) працiнае неба, сапраўды кароткая, бо яна па-зачасавая, i сапраўды працiнае неба, таму што душа яднаецца з нябесным розумам. Вось чаму гэтае пазнанне пакiдае душу ў момант апрытомненасці, i душа нават не ўсведамляе вынiкаў, якiя гэтае пазнанне здзейснiла ў ёй. Маецца на ўвазе ўзнясенне духу да нябеснага розуму, аддзяленне i вызваленне ад ўсiх рэчаў, формаў, вобразаў i ўзгадак пра iх, як гэта здарылася з Давiдам, калi ён, апрытомнеўшы пасля такога забыцця, усклiкнуў: «Vigilavi, et factus sum sicut passer solitarius in tecto» (Пс 101,8) — «Малiўся i стаў, бы самотная птушка на даху». Ён гаворыць «самотная», бо быў адарваны ад усiх рэчаў; «на даху» — гэта значыць, што ягоны розум быў узнесены на вышыню. Такiм самым чынам душа нiбыта забываецца на ўсе рэчы, бо ведае аднаго толькi Бога, але не ведае, як. Вось чаму сужэнка ў Песнi Песняў (6,11) гаворыць, што вынiкам яе соннага забыцця, у якое яна занурылася, стала яе няведанне: «Nescivi», што значыць: «Не ведаю». Вось чаму, як мы ўжо казалi, душа павiнна ведаць, што нават калi ёй падаецца, быццам яна ў прысутнасцi гэтага пазнання нiчога не робiць i не дзейнiчае нi пачуццямi, нi iншымi здольнасцямi, яна ўсё ж не губляе часу. Бо сапраўды, нават калi знiкае гармонiя памiж здольнасцямi душы, яе розум знаходзiцца ў стане, пра якi я казаў. I таму сужэнка з Песнi Песняў, паколькi была мудраю, адказвае сама сабе на сваё сумненне: «Ego dormio, et cor meum vigilat», нiбыта кажучы: нават калi спала, паводле маёй прыроды, спынiўшы дзеяннi, маё ж сэрца чувае, бо яно ўзнялося ў звышнатуральным пазнаннi, якое пераўзыходзiць усе чалавечыя здольнасцi.

12. Зразумела, такое пазнанне неабавязкова павінна выклікаць забыццё такой сiлы, якое мы толькi што апiсалi. Такое здараецца толькi тады, калi наш Пан аддаляе душу ад дзеяння ўсiх яе прыродных i духоўных здольнасцяў. Гэта адбываецца не вельмi часта, бо не заўсёды душа цалкам занятая гэтым пазнаннем. Каб гэта здарылася, розум мусіць пакiнуць усе віды частковага пазнання, як дачаснага, гэтак i духоўнага, i трэба, каб воля, як было сказана, не мела нiякага жадання думаць нi аб адным нi аб другiм, бо йначай гэта азначала б, што душа занятая.

Вось прыкмета, якая азначае, што душа знаходзiцца ў стане забыцця: калi пазнанне ўздзейнiчае толькi на розум i абвяшчаецца толькi яму, душа гэтага не ўсведамляе? але калi адначасова гэтае пазнанне паведамляецца волi, i гэта адбываецца амаль заўсёды, душа заўважае гэта i больш менш разумее, што яна занятая i запоўненая гэтым пазнаннем, бо адчувае ў сабе асалоду любовi, нават калi не асаблiва разумее, каго яна любiць. I таму гэта называецца любоўным агульным пазнаннем, бо душа адчувае слодыч, поўную любовi, не ведаючы i не разумеючы з яснасцю, каго яна любiць.

13. Таго, што было сказана, пакуль дастаткова, каб зразумець, што неабходна душы, занятай гэтым пазнаннем для таго, каб пакiнуць шлях духоўнага разважання i быць пэўнаю, нават калi ёй падаецца, што яна нiчога не робiць, што на справе яна занятая, i каб заўважыць у сабе вышэйзгаданыя прыкметы. Думаю таксама, што праз параўнанне з промнем святла душа мусіць зразумець, што яна не павiнна лiчыць больш чыстым, больш узнёслым i больш ясным святло, якое яна разумее i адчувае розумам, падобна да сонечнага промня, што напаўняе сваімі часцiнкамi вока. Наадварот, як вучыў Арыстоцель i тэолагi, вiдавочна, што чым больш чыстае, узнёслае i яснае Божае святло, тым больш цьмянае яно для нашага розуму.

14. Шмат чаго яшчэ можна сказаць пра Божае пазнанне, як само па сабе, гэтак i пра вынiкi, якiя яно здзейсняе ў кантэмпляцыйных душах, але пакiну гэта для адпаведнага месца, бо нават на тым, што было сказана ў гэтым раздзеле, я не спыняўся б так доўга, каб не баяўся, што гэтае вучэнне можа падацца больш цьмяным, чым ёсць на самай справе. Прызнаю, што яно яшчэ пакуль даволi няяснае, бо гаворка iдзе пра рэчы, аб якiх мала гаворыцца i пiшацца. Само па сабе яно надзвычайнае i цьмянае, але да гэтага дадаецца мой нязграбны стыль i мае малыя веды. Паколькi я сумняваюся, што здольны добра ўсё растлумачыць, я заўважаю, апроч таго, што даволі часта станаўлюся вельмi шматслоўным i выходжу за межы, дазволеныя тэмаю i вучэннем, якое тлумачу. Часам я гэта раблю спецыяльна, упэўнены, што калi нешта незразумела з аднымi аргументамi, можа стацца зразумелым з iншымi, i таксама таму, што разумею, што такiм чынам будзе лепей асветлена тое, што будзе сказана пазней. Мне падаецца што, каб закончыць гэтую частку, трэба адказаць яшчэ на адно пытанне наконт працягласцi гэтага пазнання, на чым я коратка спынюся ў наступным раздзеле.

Пераклад з іспанскай мовы
Святланы Грэсвi.

Працяг будзе.

* У трактаце святога Яна ад Крыжа цытаты са Святога Пісання падаюцца на лацінскай мове. У беларускім тэксце яны пададзены ў перакладзе Святланы Грэсві.