МАСТАК СВЯТЛА І БОЖЫХ ТАЯМНІЦАЎ

Галерэя - дадатак да артыкула

Гартаючы кнігу водгукаў на адной з мастацкіх выставаў, прачытала цікавы, не банальны запіс: «У Вашы пейзажы хочацца ўвайсці і застацца ў іх». Так, ёсць такія пейзажы — і даўнія агульнапрызнаныя, і не надта вядомыя, якія вельмі нас кранаюць, і таму ў іх «хочацца ўвайсці». А яшчэ ёсць пейзажы, каля якіх стойваецца дыханне. Каля іх няма жадання «ўвайсці», каб не парушыць нават гэтым жаданнем іх дасканалую гармонію, іх таямніцу, у якой нібы сабраныя праменні Божай хвалы — «над Беларусяй ціхой і ветлай», як геніяльна-проста напісала Наталля Арсеннева. Менавіта так успрымаецца пейзаж Сяргея Шэмета «Гальшаны. Аранжавы вечар» (2003), дзе Божыя праменні сабраныя, а не рассыпаныя, і цёплага бурштынавага святла і бязмежнага спакою на карціне столькі, што здаецца, быццам святло ідзе не зверху, з глыбіні палатна. І неба на палатне не блакітнае, а таксама залаціста-цёплае, і толькі лёгкія блакітна-бэзавыя фарбы воблака-зігзага нагадваюць пра тое, што гэта ўсё ж такі неба. Напэўна, так можна маляваць шчасце… Напэўна, так можна маляваць радасць ад усведамлення таго, што гэты свет падараваны табе «проста так» і назаўсёды. Так можна маляваць любоў і ўдзячнасць. Проста рэчка, проста яе берагі, парослыя травою, кустоўем і дрэвамі, проста — хаткі ўдалечыні і проста касцёл, які не дамінуе і не ўзвышаецца, — проста ёсць. Так Сяргей Шэмет далучае нас да свайго роздуму пра Божы свет — просты і таемны… Так ён запрашае нас у родныя мясціны, у свой маленькі рай на зямлі — у «Гальшаны ўвечары» (2005), у «Яблыневы сад» (2006), на «Далёкае возера» (2003) і ў свае «Ашмяны над ракою» (2010), ставячы на гэтым шляху мноства букетаў з ружамі — «Чырвоныя ружы» (2008), «Белыя ружы» (2011), «Ружы на стале» (2007)…

Пра творчасць Сяргея Шэмета мы ў сваім часопісе і згадвалі і асобна пісалі ўжо двойчы. Першаю была публікацыя Галіны Багданавай «Пленэр пад знакам духоўнасці» (№ 3, 2004 г.), у якой апавядалася пра мастацкі вернісаж, прысвечаны 500-годдзю Будслава, а папярэднічаў гэтаму вернісажу пленэр «Будслаў-2004», у якім прынялі ўдзел дзесяць беларускіх мастакоў — Мікалай Кірэеў, Юрый Алісевіч, Пётра Багданаў, Ігар Гардзіёнак, Вольга Гардзіёнак-Кірэева, Ліліяна Гудава, Ірына Каваленка, Таццяна Сіплевіч, Лада Шчасная і Сяргей Шэмет. Гэта была ўнікальная акцыя, але найперш яна была па-святому прыгожая, гарманічна-ўзнёслая, з трапяткімі свечкамі ў руках і каля карцінаў і, вядома ж, з незабыўнымі ўражаннямі і пачуццямі, якія засталіся ў сэрцах і на палотнах. Адна з працаў — краявід Сяргея Шэмета, была тады падараваная кардыналу Казіміру Свёнтку, якому прысвячалася фотавыстава побач з мастацкай экспазіцыяй…

Другой асобнай публікацыяй менавіта пра карціны Сяргея Шэмета было эсэ Дануты Бічэль, якая напісала пра выставу мастака «У пошуках сіняй птушкі» ў гродзенскай галерэі імя Антонія Тызенгаўза. Сваё эсэ Данута Бічэль назвала «Сіняя птушка шчасця — гэта Будслаў» (№ 1, 2006 г.), і ўжо самою гэтаю назваю было вельмі многае сказана і пра асобу мастака, і пра змест яго творчасці. Захопленая святлом і цеплынёю фарбаў на палотнах Сяргея Шэмета, Данута Бічэль і на вокладцы сваёй кніжкі «Дайсці да Каложы» (2017) папрасіла нашага мастацкага і тэхнічнага рэдактара Алега Глекава змясціць выяву яго «Каложскай царквы» (2005), і цяпер Каложа атуляе сваёю бурштынаваю цеплынёю старонкі адметнай духоўнай паэзіі. Менавіта ў жаданні святла, вечнага, высокага, таемнага, мы вырашылі яшчэ раз звярнуцца да творчасці Сяргея Шэмета напярэдадні Будслаўскага фэсту.

Мастакі вельмі па-рознаму малююць Будслаў, дакладней — яго слынны касцёл. Сёння ўсе католікі ўпэўнена могуць сказаць: «Наш Будслаў», а некаторыя з мастакоў гэтак жа ўпэўнена могуць сказаць: «Мой Будслаў», і гэта будзе іх шчасліваю творчаю праўдаю. Здавалася б, як можна па-рознаму маляваць адну і тую ж архітэктуру, той самы помнік? Можна, калі для цябе гэта не проста архітэктура, не проста культавы помнік, а... І тут можна гаварыць розныя словы: святыня, надзея, апірышча, паратунак, збаўленне, цуд, Сіняя птушка... А можна не гаварыць нічога, бо няма нічога больш уласнага, інтымнага, чым нашы адносіны з Богам, асабліва — з Божаю Маці. Вось так і нараджаецца па-дзіцячаму наіўнае, уласніцкае слова «мой» — «мой Будслаў», і хоць гэтага слова няма ў назвах карцінаў, яно ціха жыве ўнутры, у сэрцы.

У большасці палотнаў нашых мастакоў будслаўскі касцёл дамінуе як дасканалы, надзейны, светла-ўзнёслы карабель. Моцна ўкаранёны на зямлі, ён нібы гатовы стартануць уверх, у неба, і запрашае нас да гэтага палёту, і аднойчы гэты палёт адбудзецца (для кожнага з нас), а касцёл застанецца на зямлі, рыхтуючы да нябеснага падарожжа іншых пілігрымаў. Менавіта як нябесна-зямны карабель паказаны будслаўскі касцёл на палотнах Мікалая Кірэева («Будслаўскі матыў») і Таццяны Сіплевіч («Будслаў»), а Вольга Гардзіёнак-Кірэева на карціне «Будслаў» увогуле намалявала дзівосна-казачны рай, у сінім небе якога, акружаная зоркамі, лунае Маці Божая з Дзіцем на руках. Крыху казачным, але і рэальна зямным (бо да яго прытуленыя местачковыя пабудовы) паказаны Будслаў на палатне Сяргея Шэмета, таксама з простаю і вельмі напоўненаю назваю — «Будслаў» (2004). Рэальна зямным яго робіць і звілістая пясчаная дарожка да касцёла, а казачнасці дадаюць нерэальна яркія, незямныя фарбы: на ўсхваляванай лілова-сіняй зямлі нібыта пакінула сваё дыханне Сіняя птушка, а дзіцячае жаданне мастака сказаць «мой Будслаў» выявілася ў тым, што ён па-дзіцячы, агульным чырванавата-бурштынавым абрысам моцна, шчыльна прытуліў да касцёла і дрэвы, і як бы ўсё мястэчка. Гэты «Будслаў» Сяргея Шэмета, дакладней — яго касцёл, больш нагадвае замак ці палац, бо ў ім жыве Маці Божая, і, напэўна, для таго, каб паказаць, што гэта Яе жытло, Яе замак, мастак змясціў Яе абраз проста ў небе над касцёлам.

Ёсць у Сяргея Шэмета і пазнейшая выява Будслава, дзе касцёл намаляваны дакладна-рэальна і таксама падобны да нябесна-зямнога карабля, і над ім таксама змешчаны абраз Маці Божай. Гэтае палатно адметнае рысамі класічнасці, характэрнай для напісання гістарычных помнікаў, але дрэвы абапал дарожкі да касцёла відавочна нагадваюць пілігрымаў, якія нібы застылі ў малітоўнай пашане. На гэтым палатне больш прасторы неба, і гэтая прастора, і дарожка з дрэвамі-пілігрымамі нібы заклікаюць: прыходзьце, у Маці Божай Будслаўскай для ўсіх хопіць месца!.. Згадаю, што адна з выяваў Будслава Сяргея Шэмета была змешчана на вокладцы нашага часопіса (№ 2, 2013 год), а на вокладцы гэтага нумара мы вырашылі змясціць «Сквер у Будславе» (2009) — вельмі цікавая праца, у якой Сяргей Шэмет, цалкам адступіўшы ад рэалізму, праз густыя фарбы і шчыльную кампазіцыю наблізіўся да мастацкага ўвасаблення Хрыстовай просьбы-малітвы: «Каб усе былі адно»... (Ян 17, 21). У гэтае мастакоўскае «адно» Сяргей Шэмет аб’яднаў і касцёл, больш падобны да казачнага воблака-замка, і дрэвы-пілігрымы, якія ўжо не «ідуць» паасобку, а згуртаваліся ў адно, быццам прыціхлі на малітве, а можа, перадаюць праз свае кроны традыцыйны каталіцкі знак супакою, а ў сярэдзіне дрэваў, у кронах, як дзіцячы «сакрэт», які не адразу ўбачыш, мастак змясціў лёгкую выяву Маці Божай з Дзіцем — гэта Яна робіць нас адным, усіх прытуляючы да сябе, — лістотаю, кронамі, карэннямі. Мы — дрэвы, і Яна (з Ім на руках!) — сярод нас. У агульную прыглушанасць шчыльных фарбаў палатна прабіваецца ўпэўненае святло — так бывае раніцаю, калі аднаўляецца Божая міласэрнасць, бо мы проста прачнуліся, і проста зноў жывыя, а прыглушанасць фарбаў быцця зноў нясе ў сабе таямніцу спакою і суцяшэння...

Для Сяргея Шэмета зварот да святла і болесцяў Божых таямніцаў, да духоўных вобразаў і сюжэтаў не быў ні пакутлівым шляхам у пошуках свайго «я» ў жыцці і ў мастацкай творчасці, ні прарывам да адвечных хрысціянскіх праўдаў. Евангельскія вобразы і сюжэты натуральна, як паветра, з маленства ўваходзілі ў яго жыццё праз касцёл — ён католік, нарадзіўся ў Ашмянах, а хрысцілі яго ў Барунах, бо і ў Ашмянах, і ў Гальшанах касцёлы ў 1970-я гады былі зачыненыя. У размове ён па-дзіцячы шчыра прызнаўся, што ў маленстве не вельмі разумеў сэнс некаторых малітваў (асабліва «Веру ў Бога...»), але мама хацела, каб сынок іх ведаў, а ён быў (і ёсць) паслухмяным, ну і яшчэ, відаць, жыве ў ім тое, што генетычна ўласціва кожнаму, хто нарадзіўся ў хрысціянскай заходнебеларускай сям’і, — боязь Божая. Сузіранне суровых стацый Крыжовага шляху, якія ёсць у кожным касцёле, таксама фармавалі і гэтую добрую Божую боязь, і пашану да пакуль яшчэ не ўсвядомленых таямніцаў. Як і ўсе ў маленстве, любіў казкі і асабліва ілюстрацыі да іх, таму такімі прыцягальнымі на доўгія гады сталі вобразы Сіняй птушкі шчасця і чароўна-таемнай царэўны-лебедзі на карціне знакамітага рускага мастака Міхаіла Врубеля. З юнацтва быў захоплены паэзіяй Лермантава, Каўказам, а пазней — творчасцю Андрэя Таркоўскага (нават зняў свой кароткаметражны фільм).

У Сяргея Шэмета вельмі добрая адукацыя: у 2010 годзе ён абараніў, што рэдка здараецца з мастакамі, доктарскую дысертацыю па тэме «Пошук святла — мастацкая інтэрпрэтацыя ў біблейскім сюжэце» ў Акадэміі мастацтваў імя Яна Матэйкі ў Кракаве.

...Вядома ж, можна навучыцца выдатна маляваць (пісаць, як настойліва гавораць некаторыя мастакі), але нельга навучыцца быць мастаком — бачыць, раптоўна адчуваць, ведаць, што гэта табе падуладнае, што ты зможаш і нават павінен, бо не дарэмна ж табе дадзены гэты адметны дар. Як можна (як трэба?) маляваць евангельскія сюжэты, калі ўжо створаныя сусветна вядомыя шэдэўры? Можна. Сяргей Шэмет па сутнасці стварыў сваю адметную мастацкую Евангеліяну, і нават не шкада, што яна раскіданая па-за межамі Беларусі, бо і Звеставанне, і Спасланне Святога Духа, і Вербніца, і Пасха належаць не дзвюм культурам (беларускай і польскай), а ўсяму свету. Пералік евангельскіх сюжэтаў, створаных Сяргеем Шэметам, будзе доўгім і важкім, і наўрад ці трэба яго рабіць, бо найперш карціны трэба глядзець і... таксама бачыць.

Думаючы пра евангельскія вобразы і сюжэты ў творах Сяргея Шэмета, запінаюся на слове «сюжэт», бо мастак па сутнасці адлюстроўвае даўно вядомыя кожнаму хрысціяніну рэальныя дзеі і падзеі, якія ажываюць для нас кожны год у нашай хрысціянскай практыцы. І якая ж з іх найважнейшая ў нашым жыцці? Мудрацы гавораць, што гэта — смерць, і гэта востра разумееш перад палатном Сяргея Шэмета з назваю «Таямніца Пераходу» (2017). Калі наш мастацка-тэхнічны рэдактар Алег Глекаў надрукаваў для мяне гэтую работу на камп’ютары, я паклала яе ў сумачку і, едучы ў метро, адчувала, што ў мяне там нібыта ляжыць... частка Плашчаніцы, настолькі моцная энергетыка ў гэтай працы.

...Мы ўсе, як Езус на гэтым палатне, аднойчы будзем накрытыя белым покрывам нябыту. Як пазнаць (апазнаць) нежывога, які амаль цалкам закрыты покрывам? І покрыва такое дарагое, бела-серабрыстае, урачыста-чыстае, з мноствам доўгіх хвалістых складак. Так дорага, беражліва, прыгожа атуляюць вельмі дарагога, роднага чалавека, каб хоць гэтак нарэшце злагодзіць змучанае, скалечанае, скрываўленае. Так мастак атуліў цела Езуса. На бела-ўрачыстым покрыве няма ні крыві, ні плямаў (гэта не Плашчаніца). Пад ім нібыта яшчэ ёсць дыханне. Там адбываецца Пераход — таямніца Пераходу. І покрыва нібы набывае лёгкую рухомасць і значнасць іпастасі вады, якая выцекла з Яго боку і стала ўрачыстым покрывам Пераходу. Складкі — як хвалі вады. Лёгкасць. Ужо лёгкасць... Не з праху — у прах, а з Духа — у Дух. Покрыва з крыві — уверсе. І ўвесь Езус, нябачны пад покрывам, як доўгенькая серабрыстая рыбка, працятая ўвесну нечым невыносна балючым і выкінутая на бераг Збаўлення. Як пазнаць Яго пад покрывам? Вось Яго рука, правая, прабітая, звернутая да нас («Я з вамі!»), амаль дакранаецца да краю палатна, у якога, здаецца, не можа быць рамкі... Нага, таксама правая, аголеная амаль да калена, з прабітаю ступнёю... Ужо не баліць... І раптам ясна разумееш сэнс урачыстага свята Божага Цела, калі адзінае шчыльнае мноства людзей, працэсія, як вялікая жывая рыбіна, містычнае жывое Цела Хрыста, ідзе за Ім, прысутным у Гостыі. Перад такімі творамі стаяць на каленях... І нават іх хвіліннае сузіранне працінае важным усведамленнем таго, што перад гэтаю Ахвяраю ўсё мізэрнае, але роспачы няма, бо Хрыстус апазнаны і пазнаны, і ўрачыста-чыстае покрыва на Ім абяцае Уваскрасенне, і ў гэтым сэнс смерці як найважнейшай падзеі ў жыцці кожнага чалавека — хрысціяніна. Важна, што чакае нас пасля... А яшчэ важнае разуменне, што Езус не толькі найвышэйшая сутнасць, але і чалавек, і праз Яго кожны чалавек — не толькі чалавек, бо вяршыня яго сутнасці ўзыходзіць у сферу Божага невядомага, і яго канчатковае прызначэнне раскрываецца менавіта праз смерць, Пераход і ўваскрашэнне. І тут хочацца працытаваць радкі Караля Вайтылы з яго «Развагаў пра смерць» (у перакладзе Крыстыны Лялько):

<. . .> таемнасць Пераходу, у якой парадак прамінання адваротны, бо прамінаем ад жыцця да смерці — такі ўжо досвед і рэальнасць. Праз смерць і да жыцця — вось таямніца.

Езус — гэта Пазнанне, якое пераўзыходзіць усе нашы пазнанні...

Пра што можна гаварыць пасля «Таямніцы Пераходу»? Напэўна, пра спакойны, усёдаравальны твар Маці Божай на Шэметавых палотнах і пра Езуса шчаслівага — Езуса ў вінаградніку, таксама поўнага любові і спакою — і такі Езус ёсць на палатне Сяргея Шэмета, і Яго выява таксама была змешчаная на адной з вокладак нашага часопіса (№ 1, 2016)...

А яшчэ хочацца сказаць пра анёлаў на палотнах Сяргея Шэмета. Яны ў яго сапраўды адметныя і розныя, хоць і ўзятыя з адной сферы — Валадарства Нябеснага. Шэметавы анёлы, узятыя ў трохкутнік, як гэта рабілі майстры італьянскага рэнесансу, нагадваюць рыбак — водна-касмічных, і гэтае падабенства дасягнутае не толькі вертыкальнасцю формы, выцягнута-завостранага трохкутніка, але і выбарам фарбаў — спалучэннем сонечна-залацістых (бо Езус прыйшоў на зямлю як Святло і Сонца) і блакітна-сіне-фіялетавых (фарбаў таямніцы і пакуты). У Шэметавых анёлаў сумныя чалавечыя твары, менавіта чалавечыя — яны не маюць прыкметаў полу, і ўсё ж бесцялесныя істоты, створаныя фантазіяй мастака, трошкі падобныя да людзей (як пісаў Булат Акуджава, «и грустные, как жители земли»). Асобныя выявы анёлаў я назвала б партрэтамі — яны нават так і падпісаныя мастаком, канкрэтна, як пра асобу: «Анёл» (2008). Іншыя анёлы (не партрэты), з традыцыйнымі крыламі (і без іх), з традыцыйным супакаяльна-мірным жэстам рук і німбамі, насяляюць многія творы Сяргея Шэмета: «Звеставанне» (2004), «Спасланне Святога Духа» (2005), «Пастухі» (2007)...

Шэметава Евангеліяна падобная да поўнаметражнай стужкі, створанай адзінствам біблійных падзеяў, таемнасцю фарбаў і нябачнай прысутнасцю Святога Духа, знакавым увасабленнем якога з’яўляюцца анёлы і рэдкія выявы птушкі, як на палатне «Святая Сям’я па дарозе ў Егіпет» (2004). Дзіўным чынам таемнасць Шэметавых фарбаў (светла-сініх, сініх, бэзавых, фіялетавых, смарагдавых) стварае ўражанне, што неба і вада (асабліва вада) разлітыя амаль ва ўсёй яго Евангеліяне — не асобна, а менавіта разам, узаемапранікальна, быццам стварэнне свету ўсё яшчэ працягваецца і з вады хросту нараджаюцца новыя дзеці Божыя, і Святы Дух усё яшчэ носіцца над водамі, як сказана ў Кнізе кніг. У асобных працах Сяргея Шэмета выразна дамінуе неба з яго пераможным залатым святлом, як на карціне «Звеставанне» (2009), але ў палотнах «Цудоўны ўлоў» (2002), «Акварыум» (2009) дамінуе-пануе таемная вада — гэтыя палотны насычаныя адным з найважнейшых сімвалаў-знакаў хрысціянства — рыбаю, і хочацца, каб гэты Божы ўлоў быў бясконцым, як бясконцыя Яго неба і вада...

Мастацкая Евангеліяна, створаная Сяргеем Шэметам, здаецца, невычэрпная для сузірання і размовы пра яе, і мы абавязкова яшчэ вернемся да творчасці гэтага сапраўды адметнага хрысціянскага мастака. Дарэчы, ён выдатны партрэтыст, які стварыў серыю рэальных святарскіх партрэтаў — ксяндза Міхала Сапоцькі, Яна Паўла ІІ (Караля Вайтылы), польскага ксяндза Марыуша Трабы, біскупа Гжэгаша Кашака і іншых цікавых асобаў.

...На шчасце, нашы беларускія мастакі, у адрозненне ад пісьменнікаў, стварыўшы сваё творчае братэрства, застаюцца адным непарушным, моцным цэлым — яны, кожны па-свойму, малююць-пішуць-ствараюць у прасторы палотнаў сваю беларускую Беларусь, у тым ліку веруючую, хрысціянскую, і мы чакаем ад іх новых выставаў і новых твораў, бо яны прыгожа, годна «ідуць праз вернасць» самім сабе і свайму Краю. Разам з усімі ідзе праз веру і вернасць мастак Сяргей Шэмет, які ўсведамляе, што святло яго творчасці немагчымае без святла Найвышэйшага Творцы, без ласкі Маці Божай, адна з выяваў якой чакае сваіх пілігрымаў у Будславе, дзе амаль кожны год падчас славутага фэсту праліваецца ачышчальны дождж — святая вада са святога неба.