Дадатак да артыкула - Галерэя

Сярод апосталаў Пётр займае асаблівае месца; падлічана, што ён згадваецца евангелістамі нашмат часцей за іншых – каля 150 разоў; да прыкладу, «умілаваны вучань» Езуса Ян, сын Завядзея – толькі 29 разоў, іншыя апосталы – яшчэ радзей. У агіяграфіі Пятра выдзяляюцца тры групы падзей: а) евангельскія, б) з «Дзеяў Апосталаў», в) легендарныя і апакрыфічныя эпізоды з Антыёхіі і Рыма. «Рэлігійнае жыццё гэтага апостала ад самага пачатку і да канца адзначана самымі кранальнымі падзеямі», – напісаў архімандрыт Ніканор, аўтар «Біблейскай энцыклапедыі» (Масква, 1891). Народжаны ў Віфсаідзе ў Галілеі, Пётр быў рыбаком і меў імя Сымон. Эпізод яго паклікання апісаны Мацвеем (Мц 4, 18–22) і Маркам (Мк 1, 16–20). Імя Кіфа (скала па-арамейску, камень – па-грэцку) ён атрымаў ад Езуса, калі быў прыведзены да Яго братам Андрэем (Ян, 1, 42). «Я кажу табе: ты, Пётр – скала – і на гэтай скале Я пабудую Касцёл Мой, і брамы пякельныя не перамогуць яго (Мц 16, 18). Езус бываў у іх доме ў Капернауме і аднойчы вылечыў цешчу Сымона ад гарачкі (Мц 8, 14–15).

Сімвалізм і рэалізм евангельскага апавядання спалучаюцца ў эпізодзе буры на моры Генісарэцкім, калі Езус пайшоў па вадзе і апосталы ў лодцы перапалохаліся, палічыўшы Яго за прывід. Нават Пётр усумніўся і сказаў: «Пане! Калі гэта Ты, загадай мне прыйсці да Цябе па вадзе. А Ён сказаў: ідзі. І выйшаўшы з лодкі, Пётр пайшоў па вадзе, каб падысці да Езуса. Але, бачачы моцны вецер, спалохаўся і, пачаўшы тануць, закрычаў: Пане! Уратуй мяне. Езус адразу, працягнуўшы руку, падтрымаў яго і кажа яму: малаверны! Навошта ты засумняваўся? І калі ўвайшлі яны ў лодку, вецер сціх» (пар. Мц 14, 25–32). Гэты шматзначны эпізод вельмі папулярны ў еўрапейскім мастацтве, Пётр Сергіевіч намаляваў яго сярод роспісаў жодзішкаўскага касцёла.

Калі збіральнікі даніны на храм пажадалі атрымаць яе ад Езуса, Ён загадаў Сымону Пятру: «ідзі на мора, закінь вуду, і першую рыбіну, якая зловіцца, вазьмі і, адкрыўшы рот ёй, знойдзеш статыр [манету], вазьмі яго і дай за Мяне і за сябе». (пар. Мц 17, 24–27). Толькі Пётр, Якуб і Ян былі сведкамі Перамянення Езуса на гары Табор, Ён забараніў ім расказваць пра бачанае, пакуль Сын Чалавечы не ўваскрэсне з мёртвых. Яны стрымалі слова, але не разумелі, што гэта азначае: уваскрэснуць з мёртвых? (пар. Мк 9, 2–10).

Пётр быў сведкам апошніх дзён зямнога жыцця Езуса. Ён спрабаваў запярэчыць, калі Езус пачаў абмываць яму ногі на Апошняй вячэры, даючы вучням урок пакоры (Ян 13, 4–14). Пятра і абодвух сыноў Завядзеевых Езус узяў у Гефсіманскі сад. На прадказанне Езуса пра тое, што спалоханыя вучні адмовяцца ад Яго, Пётр запэўнівае, што ніколі гэтага не зробіць, але Збавіцель, ведаючы, што павінна здарыцца, і чалавечую слабасць, пацвердзіў: «праўду кажу табе, што гэтае ночы, перш чым заспявае певень, тройчы адрачэшся ад Мяне» (пар. Мц 26, 34). Усімі евангелістамі апісаны падзеі гэтай ночы і тое, як, спрабуючы абараніць Езуса, Пётр адсек вуха Малху. «Тады гаворыць яму Езус: вярні меч свой у яго месца, бо ўсе, хто ўзяў меч, ад мяча загінуць» (Мц 26, 51; Мк 14, 47; Лк 22, 50; Ян 18, 10), Пётр ідзе следам за Хрыстом у двор першасвятара, дзе дакладна збылося прадказанае Езусам маладушнае адрачэнне Пятра. (Мц 26, 69; Лк 22, 54; Ян 13, 38). «І выйшаўшы вонкі, плакаў горка» (Ян 26, 75). Шчырае раскаянне было прынятае Панам, і пасля Уваскрэсення, трэці раз з’яўляючыся вучням на Тыверыядскім возеры, Езус ізноў даручае Пятру апостальскую місію, тройчы паўтарыўшы: «пасі ягнят Маіх». Збавіцель прадказвае яму пакутніцкую смерць: «калі ты быў маладзейшы, дык падпярэзваўся сам і хадзіў, куды хацеў. Калі ж састарышся, дык выцягнеш рукі свае, і іншы падпяража цябе і павядзе, куды не хочаш» (пар. Ян 21, 15–19).

«Дзеі Апосталаў» адразу паказваюць Пятра як лідэра: вярнуўшыся з Аліўнай гары пасля Унебаўшэсця і стаўшы сярод вучняў, ён звяртаецца да 120 першых хрысціянаў, на Пяцідзесятніцу прапаведуе да ўсіх жыхароў Ерузалема, заклікаючы ахрысціцца (Дз 1, 2). Апостал Пётр ацаляе спаралізаванага і навяртае 5 тысяч; ён не раз трапляе ў вязніцу, адкуль яго вызваляе анёл (Дз 5, 19; 12, 7), у Самарыі ён рашуча адмовіў чараўніку Сымону даць за грошы апостальскую ўладу; Пётр хрысціць, іменем Езуса ацаляе Энея ў Ліддзе і ажыўляе Тавіфу ў Іопіі. Апошні раз на старонках «Дзеяў» імя Пятра згадваецца ў Ерузалеме ў часы ганенняў Ірада Агрыпы, калі быў забіты Якуб, а Пётр пасаджаны ў вязніцу і асуджаны на смерць, адкуль яго вывеў анёл. Потым ён з’яўляецца ў Рыме – тагачасным «Вавілоне» (адтуль напісана яго першае саборнае пасланне). У 54 г. ён прысутнічае на апостальскім Саборы, наведвае Антыёхію, самааддана прапаведуе Евангелле на Усходзе і Захадзе.

У апакрыфічным грэцкім тэксце (180–200 гг. ад Н. Х.) апавядаецца пра яго падарожжа па моры ў Рым, згадваецца дачка апостала Петранэля.У сталіцы імперыі ён стварае першыя супольнасці хрысціянаў і памірае пакутніцкай смерцю пры Нероне каля 66 г. (не пазней за 68 г.) Адтуль жа паходзіць кранальны эпізод, апісаны ў знакамітым рамане Генрыка Сянкевіча «Quo vadis». Калі пачаліся ганенні, хрысціяне Рыма пераканалі Пятра пайсці з горада, але на Апіевай дарозе ён сустрэў Хрыста, які ішоў у Рым, і вярнуўся. Паводле падання, Пётр і Павел былі пасаджаны Неронам у Мамерцінскую вязніцу і былі адначасова пакараныя смерцю. Будынак гэтай вязніцы са слупом, да якога прывязвалі апостала, паказвалі ў ХІХ ст. пілігрымам. Пётр па ўласнай просьбе быў укрыжаваны перад прэфектам Агрыпаю ўніз галавою, бо лічыў сябе нявартым быць укрыжаваным, як Хрыстус.

На Усходзе культ апостала Пятра вядомы з 156 г., на Захадзе – з ІІІ ст. асабліва ўшаноўваецца месца яго мучаніцтва ў Ватыкане. Пры раскопках 1952–1965 гг. знайшлі магілу св. Пятра каля амфітэатра Нерона. У выніку раскопак 1940–1949 гг. пад саборам св. Пятра выявілі невялічкую пабудову 160–180 гг. і алтар базылікі імператара Канстанціна (324–326 гг.), а таксама рэліквіі апостала, загорнутыя ў пурпуровую тканіну з залатымі ніцямі. 26 ліпеня 1968 г. Папа Павел VІ зацвердзіў вынік комплексных даследаванняў, якія засведчылі сапраўднасць рэліквій.

Урачыстасць апосталаў Пятра і Паўла адзначаецца 29 чэрвеня, а таксама 18 лістапада (пасвячэнне базылікі св. Пятра ў Рыме) і 22 лютага (катэдра ў Антыёхіі). У рэлігійна-побытавай культуры сярэднявечнай Еўропы св. Пётр – нябесны апякун рыбакоў, маракоў, слесараў, будаўнікоў мастоў, кавалёў, мяснікоў, працаўнікоў каменаломняў. Ён захоўвае ад ліхаманкі, падучай хваробы, злодзеяў, змеяў, яго лічаць нябесным брамнікам і святым, які вызначае надвор’е.

У сакральным мастацтве Усходу і Захаду Пётр выглядае як круглатвары, лысаваты старац з сівымі курчавымі валасамі і кароткай завітай барадой. Найдаўнейшая пагрудная выява св. Пятра захавалася на сінайскай іконе VI ст. Яго атрыбуты: ключы з бародкай у форме крыжа, іх звычайна два: «І дам табе ключы Валадарства Нябеснага: і што звяжаш на зямлі, тое будзе звязана ў нябёсах; і што развяжаш на зямлі, тое будзе развязана ў нябёсах (Мц 16–19). У руцэ апостал можа трымаць таксама скрутак, у пазнейшыя часы – кнігу. З XIVст. як папскі знак – крыж з трыма папярочнымі бэлькамі, або перавернуты крыж, мітра або тыяра, біскупскае адзенне. Певень – знак здрады і раскаяння грэшніка; рыба – знак рыбака і згадка пра цуд са стацірам, карабель (Navicella) – знак Касцёла, ва ўлонні якога адзіна магчыма збаўленне.

Мастакі эпохі Рэнесансу і барока, асабліва італьянскія, адлюстравалі падзеі апостальскага служэння Пятра. «Пакліканне апосталаў Андрэя і Пятра» паказалі Даменіко Гірландаё на фрэсцы Сікстынскай капэлы ў Ватыкане (1481), там жа Перуджыно намаляваў «Уручэнне ключоў св. Пятру». «Цудоўны ўлоў рыбы» паказаў Рафаэль (1515–1516), «Утаймаванне буры» – Рэмбрандт (1633), праца «Хрыстус умывае ногі Пятру» створана А. Дзюрэрам («Малыя страсці»). У эпоху Контррэфармацыі стаў папулярным сюжэт «Раскаянне Пятра» як рэакцыя на пратэстанцкае адмаўленне значнасці святой Таямніцы пакаяння. (Майкапар А. Новый Завет в искусстве. М., 1998, с. 157).

У Беларусі самая старажытная выява апостала Пятра выразана на каменным мініяцюрным абразку першай паловы ХІІІ ст., знойдзеным Э.М. Загарульскім пры раскопках у Мінску (Пластыка Беларусі ХІІ–XVIII стагоддзяў. Аўтар і складальнік Н.Ф.Высоцкая. Мн., 1983). Апостал паказаны строга франтальна, па пояс; правая рука прыўзнята ў благаславенні, у левай, прыкладзенай да грудзей, – ключы. Аблічча Пятра нетрадыцыйнае: з густымі валасамі, якія навісаюць над ілбом, і акладзістай барадой: іканаграфія, наогул блізкая да выявы Збаўцы, можа сведчыць пра невізантыйскае паходжанне абразка. На другім баку паказана па пояс Маці Божая Дэісусная.

У манументальнай скульптуры апосталы Пётр і Павел – адны з самых папулярных святых, фігуры якіх часта ставіліся ў алтарах касцёлаў, нават асвечаных пад іншымі тытуламі, напрыклад, у будслаўскім бернардынскім (1649 г.), ружанскім кармеліцкім, пінскім францішканскім (каля 1712 г.). У міхалішскім касцёле аўгустынцаў гарэльефы апосталаў Андрэя і Пятра (апошняя чвэрць XVII ст.) размешчаны на сценах прэзбітэрыя абапал галоўнага алтара; апрача таго, гэтыя апосталы ва ўмовах шматканфесійнай Беларусі ўвасаблялі ўсходняе і заходняе хрысціянства. У пінскім касцёле Пётр і Павел паказаны яшчэ раз на спінцы амбоны, дзе яны сядзяць абапал падножжа Хрыста Валадара. У галоўным алтары катэдральнага (былога езуіцкага) касцёла ў Гродне апосталы Пётр і Павел размешчаны бліжэй да тытульнага святога, Францішка Ксаверыя.

У беларускім іканастасе, сфармаваным на мяжы XVI–XVII стагоддзяў другі ярус утвараў рад з апостальскіх абразоў, у перыяд позняга барока іх месца занялі скульптуры апосталаў. Такі іканастас вядомы па інвентарных апісаннях у Сафійскім саборы ў Полацку. Скульптуры апосталаў такога паходжання цудам ацалелі ў царкве ў Нягневічах (Пластыка Беларусі ХІІ–XVIII стагоддзяў. № 124–128). У 1798 г., як сведчыць інвентар, яны знаходзіліся на папярэчнай бэльцы перад алтаром (верагодна, перанесеныя з разабранага ў сярэдзіне XVIII ст. іканастаса). У цэрквах і музеях захавалася даволі шмат фрагментаў іканастасаў і асобных абразоў апосталаў, пераважна XVIII – першай паловы ХІХ ст.

Па характэрным тыпажы апостала Пятра няцяжка вызначыць сярод іншых на «Тайнай Вячэры» і некаторых святочных абразах. На «Ушэсці» з Дзівіна (Томаш Міхальскі, 1751 г.) апостал Пётр, амаль зусім лысы, у сінім хітоне і залатым плашчы, упаў на калені перад Маці Божай, узняўшы рукі ў неба. На пярэднім плане побач з Марыяй стаіць апостал на «Ушэсці» з Маларыты (1805 г.). Апавядальныя евангельскія сюжэты з удзелам апостала Пятра для старабеларускага жывапісу не характэрныя. Напрыклад, пакуль што вядома адзіная карціна «Раскаянне Пятра» пачатку ХІХ ст. з Палесся, на якой заўважны ўплыў заходнеўрапейскага жывапісу XVII ст. Цудам захаваўся да нашага часу на Міншчыне цікавы патранальны абраз св. Пятра партрэтнага характару, да таго ж з кранальным подпісам унізе палатна: 1822 M-ca aprila. D 25. Takowy obraz sporządzony Kosztom i staraniem Symona...Majstra Kunsztu Tkackiego y Katarzyny żony jego Piastunki Piotra Ratyńskiego Chorążyca Ptt Mins. Kaplica Ojcieniewo»