Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
3(37)/2006
Галерэя

МАЗАІКІ РАВЭННЫ
На кніжнай паліцы
Год Яна Паўла ІІ

СВЯТЫ АЙЦЕЦ

АДЛЮСТРАВАННЕ ЧАСУ
З жыцця Касцёла
На шляху веры
Haereditas

СВЯТЫ БЭНЭДЫКТ НУРСІЙСКІ
In memoriam

ПТУШКІ І ГНЁЗДЫ

НЕПАРЫЎНАСЦЬ

«СЭРЦА МАЁ СТАМІЛАСЯ...»

АКНО ДЛЯ МАТЫЛЬКОЎ
На кніжнай паліцы

ДАРАГІ ПАДАРУНАК
Паэзія

ВЕРШЫ

ВЕРШЫ
Проза

СВЯТАЯ КРЫНІЦА
Кантэкст
З архіваў часу

БЕЛАРУСЬ КСЯНДЗА ЖЫСКАРА

БЕЛАРУСЬ
Мастацтва

УЛЮБЁНЫ Ў СВОЙ КРАЙ

Малюнак У. Вішнеўскага
Уладзімір КОНАН

ЕВАНГЕЛЬСКАЯ ПРЫПАВЕСЦЬ
У БЕЛАРУСКIМ ФАЛЬКЛОРЫ

Лягчэй вярблюду прайсці
праз ігольнае вушка,
чым багатаму ўвайсці
ў Валадарства Божае
(Мц 19,24)

Добрую Вестку пра выратаванне свету Езус Хрыстус абвяшчаў народу ў Галілеі, Юдэі, Самарыі. Слухалі яго таксама і «кніжнікі і фарысеі» – тагачасныя «вучыцелі народа», абрадаверцы Старога Запавету, і скептыкі садукеі, урэшце, язычнікі Рымскай імперыі, сярод якіх былі філосафы і вучоныя. Фарысеі і садукеі вымяралі Божае адкрыццё старазапаветнымі догмамі і «законніцкім» пафасам – занадта зямною, побытавай меркаю. Юдаісцкія «кніжнікі» і элінскія філосафы не зразумелі духоўнага прарыву вялікіх прарокаў у вечнасць, раздзялялі наіўныя язычніцкія ўяўленні народа пра нябеснае – вечнае і бясконцае – па аналогіі з людскім, абмежаваным у часе і прасторы быццём.

Носьбіты элінскай і старазапаветнай цывілізацый не спасціглі глыбокага сэнсу трансцэндэнтнага, вечнага быцця. Не здолелі, нават не захацелі выйсці за межы «гэтага» іманентнага свету ў трансцэндэнтае «іншабыццё». Мудры філосаф Освальд Шпенглер даказваў: антычная навука мела ўсе шанцы адкрыць вышэйшую матэматыку бясконцых лічбаў, але яна разам са сваім грамадствам не хацела мець справу з халоднай безданню вечнасці, не сагрэтай тады Боскім Адкрыццём. Адыход ад зямнога, цёплага жыцця ў «халоднае» быццё падземнага царства ўяўляўся антычнаму чалавеку як трагічнае наканаванне. Навучаныя фарысеямі паслядоўнікі юдаісцкага монатэізму тлумачылі вечнае быццё па аналогіі з зямным жыццём у тэакратычнай дзяржаве на чале з Месіям, вобраз якога ўяўляўся па аналогіі з ідэальным царом Ізраілевым.

У творах прарокаў ёсць экстатычны прарыў у трансцэндэнты свет вечнасці. Прарокі былі геніяльнымі паэтамі, бо здолелі ўбачыць вечнае ў часовым, бязмежнае ў абмежаваным. І выявілі свае экстатычныя прадбачанні ў зямным, пластычных вобразах і сюжэтах. Вечнасць адкрылася людзям у запісаных евангелістамі дзеях і вучэнні Езуса Хрыста, у пропаведзях і лістах Яго апосталаў, у Апакаліпсісе багаслова Яна. Не ў форме філасофскага вучэння, а ў мастацкіх сюжэтах, вобразах і сімвалах – своеасаблівай эстэтычнай тэалогіі. Езус Хрыстус адкрыў нам Боскую бясконцасць спачатку ўласным вобразам – таемнасцю Перамянення. Згадаем запіс евангеліста Мацвея: «Сапраўды кажу вам, што некаторыя, хто стаіць тут, не скаштуюць смерці, пакуль не ўбачаць Сына Чалавечага, які ідзе ў Валадарстве сваім. Затым па шасці днях узяў Езус Пятра, Якуба і Яна, брата ягонага, і павёў іх адных на высокую гару. І перамяніўся перад імі, а аблічча Ягонае заззяла, як сонца, і адзенне Ягонае стала белае, як святло» (Мц 16,28; 17,1–2).

Яшчэ раз Нябесны Настаўнік гаворыць пра сутнасць уваскрасення, вечнага жыцця ў спрэчцы з садукеямі, якія не верылі ў гэтую таямніцу: «Дзеці гэтага веку жэняцца і выходзяць замуж. А тыя, хто будзе годны таго веку і ўваскрасення з мёртвых, не будуць ні жаніцца, ні выходзяць замуж, ні памерці ўжо не змогуць, бо яны роўныя анёлам і з’яўляюцца сынамі Божымі, будучы сынамі ўваскрасення» (Лк 20,27–36). Пра духоўнае перамяненне жыцця ў выніку эсхаталагічнага завяршэння зямнога быцця дакладна сказаў апостал Павел: «Кажу вам, браты, што цела і кроў не могуць атрымаць Валадарства Божага, ды тое, што знішчальнае, не можа мець спадчыны ў незнішчальным. Вось абвяшчаю вам тайну: Не ўсе мы памром, але ўсе будзем пераменены; адразу, імгненна, на гук апошняй трубы, бо затрубіць, і паўстануць мёртвыя незнішчальнымі, і мы будзем пераменены. Бо трэба, каб тое, што знішчальнае, прыадзелася ў незнішчальнае, і смяротнае – у несмяротнасць» (пар. Кар 15,50–53).

Паслядоўнікі апосталаў, айцы Касцёла, сярэднявечныя, новаеўрапейскія філосафы і тэолагі імкнуліся разгадаць таямніцу святасці і граху, раю і пекла. Нябесны Выратавальнік сведчыў пра іх «народу простаму, паспалітаму» (паводле словаў беларускага асветніка Ф. Скарыны) у вобразна-мастацкіх жанрах прыпавесцяў, афарыстычных медытацый, выслоўяў. Як фальклорныя творы прыпавесці і выслоўі здаўна вядомыя ўсім народам. Іх вонкавая простаць, часам нават наіўнасць маюць глыбокі сімвалічны сэнс. Паводле словаў Ф. Скарыны, прытчы іншымі словамі перадаюць іншую мудрасць і навуку і маюць у сабе больш схаваных таямніцаў, чым гэта ў словах сказана. Наш асветнік горача раіў чытаць іх усім людзям – разумным і простым, багатым і бедным, маладым і старым, асабліва тым, хто імкнецца да мудрасці і дабра. Ф. Скарына напісаў паэтычную апалогію пра біблейскія прыпавесці: «бо в сих притчах сокрита мудрость, якобы моць в драгом камени, и яко злато в земли, и ядро в ореху»...

Евангелісты запісалі шмат мудрых і эстэтычна дакладных сімвалічных прыпавесцяў Езуса Хрыста пра Валадарства Нябеснае (Мц 21,33–46; 22,1–10), пра мудрага сейбіта (Лк 8,5–15), згубленую і знойдзеную авечку (Лк 15,1–32), згубленую і знойдзеную драхму (Лк 15,8–10), дасканалы твор «Прыпавесць пра марнатраўнага (блуднага) сына» (Лк 15,11–32), пра фарысея і мытара ў храме (Лк 18,1–5) і Добрага Пастыра (Ян 10,1–17).

Асаблівае значэнне набыла ў беларускай традыцыйнай культуры прыпавесць пра Лазара беднага і багацея, запісаная толькі ў Евангеллі паводле Лукі (16,19–30). Тут скрыта простае па сюжэце, але глыбокае па сэнсе хрысціянскае сацыяльна-этычнае вучэнне.

«Езус сказаў фарысеям: Быў адзін багаты чалавек, які апранаўся ў парфіру і тонкае палатно і кожны дзень цудоўна банкетаваў. А нейкі жабрак, па імені Лазар, ляжаў каля ягонай брамы ў струпах і хацеў насыціцца тым, што падала са стала багацея. Сабакі ж прыходзілі і лізалі струпы ягоныя.

Памёр жабрак і ўзнесены быў Анёламі на ўлонне Абрагама. Памёр і багаты, і быў пахаваны. У пекле, будучы ў пакутах, ён узняў вочы свае, убачыў здалёк Абрагама і Лазара на ўлонні ягоным. І, усклікнуўшы, сказаў: Ойча Абрагаме, злітуйся нада мною і пашлі Лазара, каб памачыў канец пальца свайго ў ваду і ахаладзіў язык мой, бо я пакутую ў полымі гэтым. Але Абрагам сказаў: Дзіця, успомні, што ты атрымаў ужо сваё дабро ў жыцці сваім, падобным чынам і Лазар — ліха. Цяпер жа ён тут суцяшаецца, а ты пакутуеш. І да ўсяго гэтага паміж намі і вамі пакладзена вялізная прорва, так што тыя, хто хоча, не могуць перайсці адсюль да вас, ні адтуль да нас не могуць перайсці.

Тады сказаў ён: Дык прашу цябе, ойча, пашлі яго ў дом бацькі майго, бо ў мяне пяць братоў. Няхай засведчыць ім, каб і яны не прыйшлі ў гэтае месца пакуты. Абрагам адказаў: У іх ёсць Майсей і прарокі, няхай слухаюцца іх. А ён сказаў: Не, ойча Абрагаме, толькі калі хтосьці з мёртвых прыдзе да іх, пакаюцца. Тады Абрагам сказаў яму: Калі Майсея і прарокаў не слухаюцца, то, калі хто і ўваскрэсне з мёртвых, не павераць».

Прыпавесць пра багацце і беднасць, радыкальнае перамяненне лёсу багацея і бедняка ў Валадарстве Божым моцна адбілася ў народнай свядомасці, на стагоддзі захавалася ў душах спрацаваных і пакрыўджаных. Пэўна яшчэ ў эпоху Сярэднявечча пачалася фалькларызацыя гэтага мудрага твору Нябеснага Настаўніка, а ў ХІХ – пачатку ХХ ст. ён стаў своеасаблівай песняй-малітвай усіх бедных, заняў цэнтральнае месца ў паўцаркоўных народных песнях духоўна-рэлігійнага зместу. Захавальнікамі і выканаўцамі фалькларызаванай прыпавесці былі народныя лірнікі і жабракі (нярэдка ў адной асобе), якія спявалі пад акампанемент ліры або дуэтам – галасамі «старца» і ягонага павадыра-падгалоска. Старцамі ў народзе называлі ўсіх жабракоў, у тым ліку вандроўных лірнікаў, – старых, сталага веку мужчын і дзяцей, якія зараблялі гэтым рамяством і малітвамі за гаспадароў дома на свой хлеб штодзённы. У каментары да зборніка духоўных песняў фалькларыст Еўдакім Раманаў напісаў у канцы ХІХ ст.: «Наогул «Лазар Бедны» шырока распаўсюджаны ў Беларусі, яго спяваюць не толькі старцы ex officie (па прафесіі, на «пасадзе». – У. К.), але ўсе прыгнечаныя і зняважаныя. Здаецца, беларус не супраць таго, каб бачыць у бедным Лазары самога сябе».

У эпоху росквіту аўтэнтычнай народнай творчасці (ХІХ – пачатак ХХ ст.) беларускія фалькларысты запісалі шматлікія тэксты Лазаравай песні і апублікавалі выбраныя іх узоры з розных рэгіёнаў Беларусі. Фалькларызаваны сюжэт евангельскай прыпавесці беларускія «старцы» і лірнікі расквецілі мастацкай фантазіяй, героі гэтага твора канкрэтызаваныя як багаты і бедны браты. Песня набыла сімвалічнае значэнне несумяшчальнасці беднасці і багацця, веры і нявер’я, любові і эгаізму. Цалкам захаваны біблейскі архетып, яго кампазіцыйная структура (экспазіцыя, завязка, кульмінацыя, эпілог), але галоўныя героі і сюжэт канкрэтызаваныя ў адпаведнасці з характэрнай для фальклорнай паэтыкі драматызмам фабулы. Біблейскі «нейкі чалавек багаты», які апранаўся на ўзор уладарнага патрыцыя Рымскай імперыі «ў парфіру і вісон», у фальклорнай інтэрпрэтацыі набыў аблічча ці то самаўпэўненага польскага пана, ці то расійскага прыгонніка, які жыве «з размахам», не заўважаючы сваіх «малых братоў». Характэрныя для біблейскай паэтыкі эпічны рыгарызм і эмацыянальная стрыманасць трансфармаваліся ў спецыфічныя для фальклорнай эпічнай песні вобразую пластычнасць, лексічную шчодрасць і метафарычную кантрастнасць фабульнага развіцця. Ключавыя дэталі фабулы акцэнтаваны сакральнай сімволікай народных апокрыфаў.

Усе рэгіянальныя і лакальныя варыянты «Лазара Беднага» запісаныя дыялектнымі разнавіднасцямі беларускай мовы ХІХ – пачатку ХХ ст., у большай або меншай ступені русіфікаванай: найбольш у рэгіёнах беларуска-расійскага памежжа, найменш – у рэгіёнах беларускай гістарычнай Літвы (Меншчына, Гарадзеншчына, Беласточчына, заходняе Палессе, заходняя Віцебшчына, Віленшчына). Духоўныя песні накшталт «Лазара Беднага» ўзніклі ў кантэксце парацаркоўнай (прыцаркоўнай) народнай культуры, якая пазней пашырылася ў традыцыйным народным побыце. Рускамоўная традыцыя праваслаўнага набажэнства ўплывала на частковую русіфікацыю гэтых жанраў фальклору. Да таго ж інфарматары нашых фалькларыстаў не заўсёды ведалі беларускія говары сваіх рэгіёнаў, ды і фалькларысты яшчэ не мелі вопыту дакладнага рэдагавання тэкстаў, бо не былі прафесійнымі лексіколагамі, а некаторыя з іх, напрыклад, П. Шэйн, вывучалі народную мову ў ходзе сваіх запісаў фальклору.

Сярод першых даследчыкаў беларускага «Лазара» быў Еўдакім Раманаў. У «Беларускім зборніку: замовы, апокрыфы, духоўныя вершы» (1891 г.) ён апублікаваў з мноства спісаў пяць узораў гэтага твора. Гэтыя сюжэты грунтуюцца на агульных ключавых эпізодах, якія дэталізуюцца і развіваюць біблейскі архетып. У асноўных варыянтах Лазар Бедны – родны брат бессардэчнага багацея. Лазар-жабрак ляжаў за варотамі багатага двара 33 гады на кучы гною, бо гэты багацей не прызнаваў яго за брата, «нищих и убогих он не наделял, от темныя ночи он не укрывал, голое тело он не прикрывал, босыя ноги он не обувал, до церквы, до матки он не доступал...». Сакральная лічба – 33 гады, на працягу якіх Лазар ляжаў на гнаі ля варот багацея (алюзія на крыжовыя мукі і ўваскрасенне Хрыстуса на 33-м годзе яго зямнога жыцця) паўтараецца толькі ў найбольш поўных варыянтах фалькларызаванай беларускай прыпавесці (у «Беларускім зборніку» Е. Раманава ў першым і трэцім варыянтах). Запісаны ў Гарадоцкім павеце скарочаны варыянт – прыклад няўмелага выканаўцы, паводле якога безыменны бедны брат ляжаў за варотамі «трои суток» (прыклад «рацыяналістычнага» спрашчэння), а роля багатага брата прыпісана Лазару:

А Лазарь, Лазарь, славный богатыр,
Пив и ев ён смашно, ходив хорошо,
И на нищую братию ён не уповав,
И нищаго убогаго на ночь не пущал...

Апошні варыянт са збору Е. Раманава, запісаны ў Веліжскім павеце Віцебшчыны, моцна перапрацаваны фантазіяй спевакоў, багаты брат названы Абрамеюшкам (магчыма, алюзія на біблейскага Абрагама): «Ой один жа братя Абрамеюшка, // Ой, другой жа братя Лазареюшка». Дасталіся багатаму «усё добро, уси нажитычки», а Лазару – «костыль ды сума». На заключны раздзел гэтай песні-паэмы паўплывала паэтыка народных казак і былінаў: «Ой, вышов жа Лазарь во чысто поле, // Крикнув, свиснув громким голосом: // Ой, Божа, Божа, Спас милыславый, // Услышинько, Госпыде, молитву мою...»

Усе варыянты дасціпна малююць раскошнае жыццё багацея, яго «наглую» смерць, пякельныя мукі ягонай душы пасля зямнога шчасця, вар’іруюць развязку драмы ў адпаведнасці з евангельскім архетыпам.

У 1893 годзе фалькларыст Павел Шэйн апублікаваў чатыры новыя варыянты Лазаравай песні паводле рукапісных узнаўленняў сваіх карэспандэнтаў, якія запісалі іх у Полацкім і Сябежскім паветах Віцебскай губерні, адну ў Гродзенскім павеце. Усе яны вар’іруюць эпічны разгорнуты сюжэт з арыгінальнымі экспазіцыямі, фабуламі, эпілогамі. Кожная частка евангельскай прыпавесці драматызуецца, уводзяцца шматлікія дэталі сацыяльна і маральна матываванага канфлікту. Першы, сябежскі варыянт, верагодна, ствараўся выхадцамі з Расіі, тэкст набліжаны да беларускага жаргона рускай «прыцаркоўнай» мовы, у фабуле акцэнты перанесены на дыялогі «багатыра» і «ўбогага старыка», выгнанага з дому на гной. Яго выракліся багатыя, уладальнікі «злата, серебра, дарагога камення, скатна жэмчуга»; толькі два сабакі, Лазаравыя «два браты родныя» (паводле словаў здрадлівага багатага брата), прыносілі пакутніку крошкі са стала бязбожніка і залізвалі яго раны. Не канкрэтызуецца працягласць пакутаў ахвяры людской сквапнасці і эгаізму. Затое падрабязна апісана сцэна выратавання анёламі пакутніка, які слёзна прасіў Бога забраць яго «душаньку». Бог паслаў да яго «ангелов, ня строгіх, ня грозных, двух міласціўцаў». Яны «вынімалі душаньку во сахарны уста, // И положили душаньку на риз-пелену, // И понесли душаньку во прекрашенный рай», дзе яна жыве «со ныне до веку».

Другая частка твора – гэта жывапісная карціна злой смерці багатага брата падчас гуляння ў «зялёным садзе з князямі і баярамі». Яго багацце «вихрем подняло, злато, серебро – земля приняла, жена, дзеци – по миру пошли, борзы кобели в лес уцекли». Бог выслухаў споведзь пра яго раскошнае жыццё, паслаў яму «ангелов: строгих и грозных нямилосцивых», якія кінулі ягоную душу ў пякельную «кипущу смолу». Заключная частка твора – гэта фальклорная распрацоўка пякельных мук грэшніка, які просіць у цяпер ужо «мілосціваго братца, святога Лазара» схадзіць «на сіняе мора», абмачыць «хоць мізен перст» і абмачыць яго «уста». Але Лазар напамінае багатаму брату пра яго грэх адрачэння ад брата Лазара.

Два варыянты песні, запісаныя Шэйнам у Полацкім павеце, цікавыя сваім беларускім говарам гэтага рэгіёна. Гісторыя праведнага Лазара і нядобрага «багацея» тут раздзелена на дзве самастойныя песні, але другая завяршаецца агульнай для іх драматычнай развязкай. Пакутуючы ў пекле, багацей просіць памачыць «хоць мізін пярсток» у «сінім моры», дакрануцца пальцам «да усценькаў» пакутніка, каб яны не засмяглі. Добры Лазар адказвае: «Я б сходзіў бы, брацець, на сіняе морэ, // Памачыў бы, брацець, по локоць во студзёну воду, // Затушыў бы, брацець, вогняну рэку, // А не даў бы брату во век мучыцца». Але тут «не наша воля, Самаго Бога». Тады багацей просіць святога Абрама на небе, каб той паслаў яго на зямлю «жывым прарокам», каб там папярэдзіць сваіх братоў аб страшным судзе за грахі. Але атрымаў адказ: «Ёсць на вольном свеце царква святая // Есь у святой цэркві Божые пісьмо», якое сведчыць аб праўдзе і граху.

Апошняя песня са збору Шэйна запісана псаломшчыкам І. Карскім. Паводле каментара збіральніка, яе «перапеў» адстаўны салдат, які ў сваю чаргу слухаў яе ад «старцаў» пры каталіцкім кляштары. Яна спявалася на чыстай беларускай мове з рэдкімі паланізмамі, а яе паэтыка набліжана да жанру невялікай паэмы:

Маці два сына да парадзіла,
Да не адну ім долю надзяліла:
Брату Лазару вельмі велька убожство,
А Юльяну сильно багацтво...

Багаты брат названы Юльянам, мусіць, па аналогіі з імем рымскага імператара Юльяна Адступніка, які ў 361–363 гг. спрабаваў аднавіць язычніцтва ў якасці дзяржаўнай рэлігіі. Аднойчы ўбогі Лазар пайшоў да Юльяна «на спамажэнне», але багаты брат адмовіўся ад родзіча, ганарліва кажучы: «Ёсць у мяне пані жонка да прапышная, // Ёсць у мяне чэлядзь да вельмі гордая». Зацкаваў беднага Лазара сабакамі, а сам засеў «мёд і віно піці». Бядняк праляжаў на гнаі «тры леты», на чацвёртае маліў Бога ўзяць яго душу. Два анёлы «Узялі его душу вельмі легенько, // Понеслі до неба надто ціхенько, // Посадзілі ж его ў Бога на лоне, // У Бога на лоне да ў Боскім доме». За свае грахі Юльян атрымаў цяжку хваробу: «Лежаў Юльян да і тры леты, // Ой, стаў Юльян Бога прасіці, // До Пана Бога ручкі взносіці...» Але Пан Бог не ўзяў яго душу «до хвалы свое», а паслаў «двое ліхіх» (табуіраванае імя чарцей): «Узялі ж его душу со крыком, да гукам, // Понеслі его душу вельмі шырока, // Укінулі ў пекло надто глыбока». Там багаты Юльян пакаяўся ў грахах, не губляе надзеі і кажа:

А цяпер я, грэшнік, да цябе, Пане, волаю,
Да ратунку Твого чакаю. Амэн.

Тут упершыню ў сюжэт Лазаравай песні ўведзены матыў чыстца, дзе, паводле каталіцкай дагматыкі, ачышчаюцца ў пякельных пакутах душы тых, хто не захацеў пакаяцца ў зямным жыцці.

Два блізкія па сюжэтах арыгінальныя варыянты Лазаравай песні апублікаваў Уладзімір Дабравольскі ў серыйным выданні «Смаленскі этнаграфічны зборнік» (1905) на смаленскім дыялекце беларускай мовы. У першым варыянце выканаўцы прымянілі частую ў фальклоры сэнсавую інверсію: сакральныя трыццаць тры гады, якія ў ранейшых поўных варыянтах абазначалі доўгія пакуты героя ля варот багатага дому, набылі іншы сэнс:

Як пайшоў жа Лазарь Богу маліцца,
Богу маліцца ў чужую землю,
А ў чужую землю, а ў чужую губернію.
Хадзіў жа там Лазарь трыццаць тры гады...

Як і ў апошнім варыянце «Беларускага зборніка» Е. Раманава багаты брат Лазара тут называецца Аўрамам. Жабрак ляжаў каля яго варотаў «сем лет у гнаі». Сакральнае ў Бібліі і фальклоры сямігоддзе ў гэтым варыянце ўводзіцца ўпершыню. У другім варыянце ўводзіцца унікальны для Лазаравай песні эпізод пакутаў багацея. Тут удзельнічаюць не Бог і анёлы, а д’ябал і чэрці:

Услышал строгій д’явыл пахвалкі яго,–
Ссылаіць строгій д’явыл трёх пякельнікыў:
– Вазьміця зялезныя крючча,
Лумайце ў багача с лева бока рябро,
С правыга бока душу вымайця,
Кідайця багача ў пекло глыбако, –
Няруш там багатый пакрасуецца,
Няруш багатый заглядаіць к верху высако,
Ці ня ўвідзіць багатый каго роднага сваяго.

Мікалай Нікіфароўскі ў этнаграфічным нарысе «Старцы» (1892) апублікаваў яшчэ адзін варыянт Лазаравай песні, якую распявалі на Віцебшчыне «багадзельныя бабы» – адзінокія старыя жанчыны, нярэдка калекі або хворыя, якія жылі ў багадзельнях пры царкоўных прыходах і манастырах. Гэты твор паўтарае эпізоды Лазаравых песняў, апублікаваных Е. Раманавым у «Беларускім зборніку». Уводзяцца новыя матывы, напрыклад, «рота салдат», якая ахоўвае «слаўнага багатыра» на яго пагулянках, новыя падрабязнасці пра тое, як пасланыя Богам «два ўрагі» (чэрці) утыркнулі душу багатага грэшніка на «ріжонык» (завостраны кол) і няслі яе ў пекла «круця ды вірця», і кінулі яе ў «огневую раку».

У 1906 годзе часопіс «Русская старина» апублікаваў этнаграфічны нарыс «Белорусский нищенский „Лазарь“» з тэкстам Лазаравай песні, якую распявалі на Нясвіжчыне, у іншых рэгіёнах Міншчыны старцы каталіцкага веравызнання. Аўтар нарыса – невядомы ў гісторыі фалькларыстыкі С. Малевіч. У маіх публікацыях, прысвечаных творчасці мастака Казіміра Малевіча, пачынальніка супрэматызму (геаметрычнага абстракцыянізму), абгрунтавана гіпотэза, паводле якой С. Малевіч мог называцца Севярынам – бацькам мастака Казіміра Малевіча. У прадмове да сваёй публікацыі С. Малевіч апісаў асаблівасць выканаўчай практыкі Лазаравых песняў. За дзесяць гадоў да яго публікацыі даследчык народнай культуры Віцебшчыны этнограф М. Нікіфароўскі пісаў, што ў гэтым рэгіёне «Лазара» ды іншых духоўных песняў не выконвалі пад акампанемент музычных інструментаў, а толькі голасам, часам унісон з праваднікамі (дзецьмі або «відушчай» жанчыны пры сляпым, «старцы». С. Малевіч упершыню даказаў, што ў Слуцкім павеце (рэгіёны памежжа сучасных Слуцкага, Клецкага і Нясвіжскага раёнаў) духоўныя песні, асабліва «Лазар», выконвалі беларускія лірнікі. «Дзякуючы гэтым абставінам, – зазначыў даследчык, – гэты промысел [маецца на ўвазе майстэрства вырабу ліраў. – У. К.] пусціў у народзе глыбокія карэнні, так што некаторыя беларускія сёлы з даўніх часоў спецыялізуюцца ў вырабе жабрачых ліраў (напр., с. Талядовічы Слуцкага павета), а іншыя (як мястэчка Ляхавічы таго ж павета) славяцца асобнымі «лірнікамі», выдатнымі спевакамі, выканаўцамі гістарычных і павучальна-бытавых песняў».

У каментары да тэксту Лазаравай песні С. Малевіч звярнуў увагу на папулярнасць Лазаравай песні ў Мінскай губерні. Звычайна ўмелыя спевакі пачыналі свае выступленні ўступнымі фалькларызаванымі малітвамі пра Тайную Вячэру («Царэ Хрысце, пане мілы, // Наш Баранак вазлатлівы...») і крыжовыя пакуты Езуса («У слаўным градзе Іерусаліме...»). Затым спяваўся «Лазар». Тэкст песні – на беларускай мове каталіцкага асяроддзя Міншчыны. Чалавек «багаты быў, каторы ў раскошы піваў і ядаў», не даў беднаму брату «трох рэчаў» – хлеба, солі і зімнае вады. Багацей назваў Лазара братам сабак і выгнаў за вароты на гной. Толькі гэтыя сабакі, «меншыя браты» нашыя, насілі бедняку крошкі хлеба і «смяртэльныя раны залізывалі». Так «ляжаў Лазар на гнаі трыццаць тры гады». Тады багач «вялеў сабак на ланцуг браць». Лазар малітоўна просіць Госпада Бога ўзяць яго душу да сябе. Пасля гэтай завязкі разгортваецца звычайная ў паэтычнай аповесці драма смерці і пякельных мук грэшнага багацея. На просьбу багацея да Лазара памачыць «мезяны палец у Арданскую ваду» (алюзія на Іярданскае хрышчэнне») Лазар кажа: «Хоць я табе, браця, ўсё мора спушчу, // То пякельнага агню на век ня ўгашу».

У сярэдзіне ХХ ст. Лазаравая песня яшчэ захавалася ў народнай памяці. Яе рэдуцыраваны тэкст і напеў запісала Зінаіда Мажэйка ў вёсцы Расохі Пружанскага раёна Брэсцкай вобласці ад Н. І. Смаля 1920 года нараджэння. Верагодна, яе папулярнасць прыпадае на ХІХ – пачатак ХХ ст., калі яе тэксты былі вядомыя фалькларыстам у мностве рэгіянальных варыянтаў. Унікальнасць гэтых твораў заключаецца ў тым, што яны моцна звязаны з даўнім сацыяльным побытам, традыцыйным ладам вясковага жыцця, таму сёння не могуць адрадзіцца ў аўтэнтычным выкананні, хіба што толькі ў форме артыстычнай стылізацыі.

У кантэксце гісторыі беларускай мастацкай культуры гэты пласт народнай культуры – яскравы ўзор шматграннай фалькларызацыі біблейскіх, асабліва новазапаветных архетыпаў. Праз фальклор і часткова непасрэдна ад Святога Пісання гэтыя архетыпы, а найбольш прыпавесць пра Лазара Беднага, моцна паўплывалі на вобразную сістэму, змест і аксіялагічныя арыентацыі пачынальнікаў і класікаў новай беларускай літаратуры – ад адзінага верша Паўлюка Багрыма «Зайграй, зайграй, хлопча малы...» да паэзіі Ф. Багушэвіча, Цёткі (Алаізы Пашкевіч), Янкі Купалы, Якуба Коласа, прозы Максіма Гарэцкага.

Міфапаэтычная фалькларызацыя евангельскай прыпавесці – унікальны код для філасофскай і тэалагічнай інтэрпрэтацыі драматычных сацыяльных супярэчнасцяў і эсхаталагічнай трагедыйнасці зямнога жыцця, бо кожны чалавек у гэтым жыцці з неаднолькавай душэйнай інтэнсіўнасцю перажывае свой уласны канец свету. У евангельскай прыпавесці таямніца выхаду кожнай жывой душы з прыроднай іманентнасці да па-засусветнай трансцэндэнтнасці выяўлена ў звычайнай для народа вобразна-мастацкай форме трох’узроўневай структуры Сусвету – Неба, Зямлі і Пекла. Фалькларызаваныя варыянты гэтага твора напоўнілі яго фабулу міфапаэтычнымі інтэрпрэтацыямі. Звычайнаму чалавеку трансцэндэнтае быццё ўяўляецца па аналогіі з зямным, плоцкім, жыццём. Але чалавеку неабходна спасцігаць новазапаветнае адкрыццё духоўнага перамянення ў Боскім іншасвеце. Без гэтай эсхаталагічнай перспектывы нельга зразумець унікальнасць (у сэнсе непаўторнасці) зямнога жыцця, каб зразумець непаўторную каштоўнасць яго кожнага імгнення (пра гэта ўжо гаварылася ва ўступнай частцы нашага артыкула).

У сацыяльна-этычным плане прыпавесць пра Лазара Беднага і яго багатага брата — гэта вобразна-мастацкая мадэль невырашальнасці ў свецкай дзяржаве і такім жа свецкім грамадстве спрадвечнай праблемы беднасці і багацця. Гэтай праблеме былі прысвечаны энцыкліка Папы Льва ХІІІ «Rerum novarum» (1891) і энцыкліка Папы Яна Паўла ІІ «Centesimus annus» (1991), у якіх Касцёл прапанаваў хрысціянскія варыянты трагічнага раздзялення людзей на бедных і багатых.

 
Літаратура

Біблія. Факс. узнаўленне Бібліі, выд. Ф. Скарыны ў 1517–1519 гг. У 3 т. Т. 3. – Мн., БелСЭ, 1991.

Романов Е. Р. Белорусский сборник. Выпуск 5: Заговоры, апокрифы и духовные стихи. – Витебск, Типолитография Г. А. Малкина, 1891.

Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 3. – Спб, 1893.

Добровольский В. Н. Смоленский этнографический сборник. Ч. IV. // Записки Императорского русского географического общества по Отделению этнографии. – М., 1905.

Никифоровский Н. Я. Очерки Витебской губернии: I. Старцы. – М., 1892.

Конан У. Вобраз Казіміра Малевіча: факты і міфы // Мастацтва. 1998, № 12.

Никифоровский Н. Я. Очерки Витебской губернии: II. Дударь и музыка. М., 1892.

Малевич С. Белорусский нищенский «Лазарь» // Живая старина. Год XV. 1906. Вып. II. – Спб.

Можейко З. Я. Песни белорусского Полесья. Вып. 2. – М., «Советский композитор», 1984.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY