МАЛЕНЬКІЯ ТАЯМНІЦЫ

Жыццё чалавечае — вялікая таямніца, складзеная з мноства маленькіх, як дзівосны вітраж з рознакаляровых шкельцаў. Яны шчодра рассыпаныя ўладнаю Божаю рукою ў нашым лёсе — светлыя й балючыя, радасныя й сумныя...

Згадка пра іх — гэта не толькі жаданне зноў перажыць і асэнсаваць тое, што назаўсёды адклалася ў памяці і ўзрушыла сэрца; гэта імкненне хоць трохі наблізіцца да таямніцы жыцця, аднойчы падараванага Богам.

 
Малюнкі

Так сталася, што з Дзесяці Божых запаведзяў чацвёртую — «Шануй бацьку свайго і маці сваю» — мне суджана было выканаць толькі напалову. Бацька ўвесь час жыў ад нас далёка, на Поўначы. Сяды-тады ад яго прыходзілі паштоўкі і фотаздымкі, надпісаныя «дарагой дачушцы», а потым, пасля афіцыйнага разводу з мамаю, толькі рудыя квіты «аліментаў». Усё жыццё мяне прыгнятала не так бацькава адсутнасць, як тая таямніца, што атачала яго асобу. З рэдкіх дарослых размоваў я ведала, што яшчэ да сустрэчы з мамаю бацька быў асуджаны і адбываў тэрмін на Поўначы. Туды ж ён і вярнуўся потым. Чаму так сталася, кім і за што быў асуджаны бацька? Гэтыя пытанні заставаліся без адказу, бо мама ўнікала размоваў пра яго: адразу хмурнела і ў лепшым выпадку адмоўчвалася, у горшым — абрывала мяне на паўслове, і тады ў нашай хаце на нейкі час пасялялася прыкрае маўчанне. Я не любіла такіх момантаў, а таму амаль ніколі не распытвала пра бацьку. Так і жылі мы з мамаю, згодна абмінаючы гэтую няпростую для нас тэму.

Вечна ў працы, як ластаўка, з ранняга рана да позняга вечара яна шчыравала то ў калгасе, то дома. Я ніколі не бачыла, калі яна ўставала і калі клалася спаць. Пасля ўжо зразумела, што тая маміна шчырая, да самазабыцця праца была не толькі дзеля кавалка хлеба, а служыла ёй яшчэ й паратункам...

Можа таму мне так і запомніўся вясновы дзень перад Вялікаднем, што менавіта тады мама сама згадала пра бацьку.

Яна акурат збіралася бяліць хату. Як заўсёды ў такіх выпадках, найперш здымала са сцен абразы, люстэрка, фотакарткі нашай вялікай, параскіданай па свеце радні. Стоячы на стале, мама раскручвала з цвікоў закураныя рудыя ніткі, на якіх трымаліся рамкі, працірала шклы і толькі пасля асцярожна падавала знятае мне.

З-за вялікага абраза Маці Божай Вастрабрамскай выняла пацягнуты павучынкаю і перавязаны суравою ніткаю скрутак. Але не аддала яго, а сама з ім у руках хуценька саскочыла са стала.

Перарэзала нітку — і на сталешніцы, як бы нехаця, развінуліся шэрыя лісты картону. Мама пачала браць кожны паасобку і, злёгку прыціскаючы, разгладжваць.

«Малюнкі твайго бацькі», — не адрываючыся ад свайго занятку, але, мабыць, адчуваючы маё здзіўленне, прамовіла спакойна і, здалося, абыякава.

На мяне з гэтых старых лістоў зірнулі знаёмыя абліччы. Я пазнала нашу прыгажуню цётку Зосю, хоць ведала яе толькі па здымках, бо яшчэ да майго нараджэння яна з мужам выехала ў Польшчу...

З аднаго ліста шчасліва ўсміхалася мама. Што гэта была за ўсмешка! Яна жыла ў яе вачах, таілася ў куточках вуснаў. Здавалася, мама намагаецца стрымаць нейкую нязнана вялікую радасць. Я ніколі не бачыла, каб яна так усміхалася. Як зачараваная, я неадрыўна глядзела на мамін партрэт. Нечаканае адкрыццё балюча кальнула мяне: прычынаю гэтай мамінай радасці быў той, на каго яна глядзела, быў бацька. Гэта яму яна так шчасліва ўсміхалася.

Я адарвала позірк ад малюнка і ўзняла вочы на маму. Яна, аказваецца, таксама разглядала свой партрэт, як бы ўпершыню яго бачыла. Цяпер у яе сумных вачах блішчэлі слёзы, а ў руках мама разгублена камячыла анучку, якою працірала абразы і здымкі. Ці то яна раптам адчула мой настрой, ці то была якая іншая прычына, але неяк адразу страпянулася, адным імклівым рухам сабрала ўсе гэтыя картонкі са стала, зноў скруціла іх у трубку. Імгненна адчыніліся дзверцы ў пліце, у якой яшчэ горача дыхала бярозавае вуголле... Як бы ад нечаканасці лісты спачатку паспрабавалі распростацца там, а пасля пачалі зноў скручвацца і зараз жа чарнець ад жывога пякучага дыхання...

Пра шасцігадовы эпісталярны раман сваіх бацькоў, які папярэднічаў іхняму шлюбу, я дазналася значна пазней, калі падрасла, і мы з мамаю часам размаўлялі таксама й пра гэта. Праўда, ніводнага бацькавага ліста я так ніколі й не пабачыла. Падазраю, што яны паўтарылі незайздросны лёс ягоных малюнкаў, толькі ўжо, відаць, без сведкаў...

Мая запозненая паездка да бацькі ў 1989 годзе і наша з ім несустрэча — гэта ўжо іншая, балючая тэма, да якой я аніяк не магу падступіцца...

 
Сон

Снілася: летняя раніца і вялізныя бурачковыя півоні з сакавітым зяленівам лісця. Высокія, росныя, яны, здаецца, расквецілі ўвесь наш папар перад хатаю. Ніколі там не цвілі і вось — на2 табе, як у казцы, стаяць адна пры адной у рэдкім сяйве туману. Малая, зачаравана гляджу на іх, стоячы на ганку, і не магу адарваць вачэй, не магу наглядзецца. І, о дзіва, раптам бачу, як з гэтага ранішняга туману, проста ў гэтыя кветкі, выходзіць маладая жанчына ў блакітна-белым адзенні. Злёгку расхінаючы рукамі півоні, яна ціха ідзе да мяне, быццам плыве сярод гэтых незвычайных кветак. Невядома якім пачуццём угадваю-разумею: ідзе да мяне Багародзіца. Ад нечаканасці, захаплення і радасці ажно ўскрыкваю і... прачынаюся.

А ўдзень, у школе, на пазакласнай гадзіне, прысвечанай атэістычнаму выхаванню, не дае спакою вярэдлівы клопат: як надзейней схаваць, як зберагчы сваю незвычайную таямніцу.

Мінаюць гады, праходзяць дзесяцігоддзі, а сон той жыве ў душы, як самы дзівосны дар маленства, якім сёння я ўжо магу падзяліцца.

 

Малюнак Уладзіміра Вішнеўскага.

Радасць

А згадка пра маленства, як тая васковая свечачка на каляднай ялінцы: то ўспыхне-засвеціцца ў душы цёплаю радасцю, то згасне, задзьмутая скразнякамі дарослай мітусні і клопату...

Іх было шмат, тых свечак — маленькіх, рознакаляровых. Былі жоўтыя, белыя, зялёныя, светла- і цёмна-ружовыя, амаль малінавыя. Запальвалі іх звычайна шараю гадзінаю. Намацаюць запалкі ў пячурцы — шорх-шорх і вось ужо асцярожны дрогкі агеньчык наблізіцца да тонкай нітачкі кноту, павісне гарачаю кропляю, затрымціць, патрэскваючы, закалышацца, а потым выцягнецца ўгору, ажыве. Ізноў — шорх-шорх — гэта другая запалка, яна ўжо больш упэўненая: ажывіць некалькі свечак адразу і тут жа запахне ў хаце воскам, заблішчаць цацкі на ялінцы, зазіхціць доўгі пералівісты «дожджык», а ў незавешаным цёмным вакне адаб’ецца-ўспыхне яшчэ адна таямнічая ялінка, як доўгачаканая святочная радасць у тваёй душы. Ты будзеш зачаравана глядзець на жывыя трапяткія агеньчыкі, на гарачыя кроплі воску, што сцякаюць з свечак і капаюць на бліскучыя цацкі, на яловыя лапкі і на тваю, нясмела падстаўленую далоньку. А потым мама возьме цябе на рукі, падыме — і ты будзеш з усяе сілы дзьмухаць на свечкі, тушыць іх. І тады, калі паплывуць тонкія духмяныя стужачкі дымкоў і згасне апошняя свечка, а ў хаце зробіцца зусім цёмна, упершыню пракрадзецца ў тваю душу халодны струмок суму: ты раптам, усёю сваёю істотаю адчуеш непазбежную канцовасць гэтае радасці, яе незваротную імгненнасць. Як ад нечаканага скразняку, паспрабуеш засланіцца ад гэтага чужога й незнаёмага адчування і моцна-моцна прыхінешся да мамы. І яна, ураз усё зразумее, абдыме, прыгорне цябе, а потым апусціць на падлогу, каб хутчэй запаліць лямпу і завесіць цёмнае, таямнічае вакно.

Адразу светла і ўтульна зробіцца ў хаце і зноў святочна і радасна, хоць ужо і крышку іначай заблішчыць-засвеціцца ялінка.

А з-за печы тым часам выплыве пукатая торба залацістых гарэхаў-лушчанцоў. І пачнецца нарэшце любімая гульня «ў цот ці лішку». Пачнецца адзін з першых калядных вечароў твайго шчаслівага маленства.

 
Шчасце

Першы дзень Вялікадня. Мама прыйшла з касцёла. З’елі свянцонае і выйшлі з хаты. Высокае веснавое сонейка, падсохлы і чыста падмецены пасля зімы надворак. Гародчык пры хаце яшчэ пусты, але каля самай падмуроўкі, атуляючы яе вузкаю яркаю стужкаю, ужо цвітуць на прыгрэве ліловыя прымулы. Ідзём з мамаю паглядзець на іх, пацешыцца гэтым першым вясновым цудам. Мама, маладая, без хусткі, у тонкім аксамітным каптаніку, туліцца плячыма да цёплай сцяны і, мружачы вочы, радасна ўсміхаецца. Недзе высока-высока, у паднебным блакіце звініць жаўранак, весела свішчуць шпакі на блізкай бярэзіне, пырхаюць над прымуламі ярка-жоўтыя матылі і востра пахне набрынялая гаркавым сокам чаромха за плотам. Яна яшчэ толькі наважваецца высунуць на гэты свет цікаўныя вушкі нясмелай лістоты.

Лагода, спакой і цяпло, разлітыя ў прагрэтым, трымтлівым паветры. Свята. «Вясёлы сёння дзень настаў», — толькі што гучала ў нашай хаце і цяпер яшчэ пераліваецца, жыве ў сэрцы гэта велікодная песня, зліваецца з птушыным спевам, як бы пацвярджаючы ўсю мілую вясновую непераможнасць жыцця. Напэўна таму так радасна і па-святочнаму бесклапотна ўсміхаецца мама.

Нечакана прыходзіць і залівае ўсю маю істоту пранізліва-моцнае адчуванне шчасця. Першае ў жыцці? Першае, якое запомнілася? А помніцца так, як быццам было яно толькі ўчора ці, можа, мінулай вясною... Ведаю, што не забудзецца ўжо да скону.

 
Любоў

Калі я, прагнучы суцішыць яе боль, перабірала-гладзіла кожны збалелы пальчык на родных спрацаваных руках і гаварыла-гаварыла ёй пра тое, як люблю яе, мама нечакана перапыніла мяне: «Ніхто нікога на свеце так не любіць, як я цябе...»

Гэта было за дзень да яе адыходу ў Вечнасць, і была апошняя такая наша размова.

Памятаю, як, не могучы вымавіць у адказ ні слова, я хутка выйшла з пакоя і тады ўжо зайшлася ў плачы. Мама развітвалася са мною. І ў гэтыя некалькі слоў намагалася ўкласці ўсю сілу свае любові, якую мне пакідала. Пакідала самае вялікае багацце, якое мела...

Не так даўно, на нядзельнай Імшы, калі слухала Першае чытанне з Кнігі Быцця пра ахвяру Абрагама ў краіне Moria, нечакана прыйшлі да мяне і тыя маміны словы, і мае няўцешна-горкія слёзы. Так жыва ўбачыла, як ідуць яны, бацька і сын да пагорка, дзе неўзабаве павінен запалаць ахвярны стос. Ісак нясе дровы, бацька — агонь і нож, якім павінен забіць адзінага ўлюбёнага сына. Іх стрыманая, поўная болю размова пранікала ў сэрца. Усё тое далёкае, старазапаветнае, амаль неспасцігальнае для розуму нечакана ўбачылася праз маміну любоў, праз яе апошняе, катэгарычна-адчайнае: «Ніхто нікога на свеце так не любіць...»

Стаяла ў касцёле і плакала, як дзіця, ад невытлумачальна глыбокага жалю... І толькі пасля прыйшло разуменне, што такім чынам, праз асабісты боль і слёзы, як праз ачышчальны агонь, Божае слова вядзе мяне да сэнсу сапраўднай любові, якая ніколі не бывае без ахвяры... Ці хоць бы без нашай згоды на яе.

 
Садок

Ніхто ніколі ў нас не казаў «сад», усе казалі «садок»: «схадзі ў садок, набяры яблыкаў»; «у садку, пад бярозаю, баравіка знайшла»; «у садку, на елцы, дзікі голуб буркуе...». Рэч у тым, што садок, як і хата, раней былі атуленыя лесам. Гэтакую лясную сялібу некалі, яшчэ «за польскім часам», прыдбаў мамін бацька, а мой дзед Вінцук для свае вялікай сям’і. Дзед хату пабудаваў, дванаццаць дзяцей у ёй выгадаваў і лес свой, казалі, даглядаў-песціў, як мог. Садок потым ужо, пасля вайны, сыны пасадзілі без дзеда. Яго ў 1942 годзе разам з малодшым сынам Віцькам нямецкі паліцай застрэліў. А лес дзедаў праз дваццаць гадоў пасля яго смерці калгас выпілаваў. Засталіся каля хаты садок і тыя дрэвы, што на яблыні былі нахіленыя: не рашыліся іх пілаваць «дабрадзеі», пабаяліся, што яблыні паб’юць-пакалечаць. Так і шумяць тыя дзедавы бярозы да гэтага часу ў садку і на падворку. Дзве яліны, што раслі ў канцы садку, і асіна засохлі. А бярэзіны — высокія, з парэпанаю карою, з глыбокімі чорнымі шнарамі ад удараў маланкі — жывуць. Памяць пра дзеда Вінцука. Самая дарагая.

У садку ў нас, колькі сябе памятаю, расла высокая трава, даставала да самых яблыкаў.

У левым заходнім кутку і цяпер яшчэ раскашуюць разложыстыя папаратнікі ды чубок малінніку хавае вялікія амшэлыя камяні. Камяні гэтыя — знак ад недабудаванай перад вайною і потым разабранай на апал стайні. І там, каля малінніку, да гэтага часу расце найбольш усялякіх зёлак: ліловыя ваўчкі, цёмна-сінія таўкачыкі і цэлыя жоўтыя сузор’і святаянніку...

Калі яшчэ лес быў, канцы садку, у высокай траве, даспявалі надта ж буйныя й салодкія суніцы. У нас кажуць — паземкі. Раслі таксама й купінкі чарнічніку з таямніча цёмнымі, абкуранымі шызаватым пылком, ягадамі.

Я, малая, цішком ад бабы ўкрадалася па іх. Баба сварылася не за ягады, а за тое, што траву мну: потым касіць цяжка. Але дзе ты дзіця ўпільнуеш? Шмыгне, як мыш, у любую шчыліну. А я не для сябе старалася: маме падарунак збірала — кубачак духмяных паземак, перасыпаных чорнымі гарошынкамі чарніцаў. Яна ж з працы стомленая, ажно пад вечар прыходзіла...

З нашым садком звязаны і мой самы першы і, мабыць, самы яркі ўспамін. Першае каляровае ўражанне ад гэтага свету. Яблыні ў бела-ружовай кіпені квету. Высокае балючае сонца ўверсе, а ўнізе — шмат-шмат жоўтых сонейкаў малачаю. Уся зямля ярка-жоўтая, сонечная. А я такая малая, што жаўцізна гэта каля самага твару, проста пад рукамі: духмяная, цёплая...

Потым ужо, хіба, дадалося пазнейшае: глыбокая, аж коле ў вочы, сінька чыстых нябёсаў і таямнічае гудзенне пчолаў у бела-ружовых кронах нашых, тады яшчэ маладых, яблыняў...

Мінулым летам, у сваёй сумна-апусцелай без мамы хаце, як заўсёды цяпер, не так адпачывала, як спрабавала неяк перажыць кароткую пабыўку на радзіме. Ходзячы па садзе, пад грушаю-дзічкаю натыкнулася на вялікага старога баравіка. Пачала азірацца вакол, ажно ў маладых бярозах, што насеяліся ад старых дзедавых і паспелі ўжо з імі зраўняцца, сядзяць сабе карычнегаловыя прыгажуны, як бы хто іх знарок насадзіў. Хіба, з самага маленства не бачыла я такога дзіва ў нашым садку. Гэта быў сапраўдны цуд, нечаканы падарунак. Не верачы сабе, пабегла ў хату па нож і кошык. І калі ўжо згіналася над баравікамі, калі зразала іх, крамяныя, здаровыя, адзін у адзін, і клала ў кошык, адчула ў душы цёплую, як той жоўты малачай, амаль дзіцячую радасць. Першую за ўсе гэтыя гады на сваёй асірацелай радзіме.

 
Пра вечнасць

Нідзе так не адчуваецца дыханне вечнасці, як на пакінутым селішчы. Там, дзе ўжо й забудовы не засталося, адно можна яшчэ адшукаць утравелы падмурак.

Нідзе так не набліжаюцца да вачэй, не сцякаюць проста ў душу сваёю сцішанасцю нябёсы; нідзе так не грае на сваіх басэтлях вецер і нідзе так не думаецца пра жыццё, як на пакінутым селішчы.

Колькі ж іх, такіх астравочкаў, затопленых глыбокімі водамі няўмольнага часу, на нашай зямлі? Раней тыя калгасныя «рупліўцы», што разбуралі-згладжвалі пакінутыя хутары, былі больш міласэрныя: пакідалі на ўспамін хоць бы дрэва ці куст бэзу. Цяпер жа «прасуюць» падчыстую, каб ані знаку, ані згадкі. І ўсё роўна я беспамылкова знаходжу іх на сваёй радзіме: прыводзіць памяць маленства, прыцягвае энергія блізкіх людзей, якія доўгія гады радаваліся тут і гаравалі, працавалі і святкавалі, кахалі і нараджалі, а ў горкую ўрачыстую хвіліну, з апошнім уздыхам, адыходзілі адсюль назаўсёды.

Нават калі гляджу здалёк, здаецца, бачу кожную хату на сваім звыклым месцы. Але як жа хочацца зачапіцца вокам хоць за які знак: за куст бэзу ці шыпшыны, за грушу-дзічку на абмежку або за крыж, што стаяў пры дарозе каля Юльчынай хаты. Няма ні крыжа, ні нават дарогі. А я ўсё роўна іду ў гэта чыстае поле, да ўтравелых падмуркаў. Іду, каб адчуць там дыханне вечнасці, каб падумаць пра жыццё... Бо нідзе так не думаецца пра жыццё, як на пакінутым селішчы.