ДВА АЎТОГРАФЫ КСЯНДЗА ЯНА ТВАРДОЎСКАГА

Для мяне яго смерць стала глыбока асабістай, бо ён быў далучаны да многіх маіх перажыванняў і важных жыццёвых падзей праз свае вершы, апавяданні, роздумы. У скарбонцы маіх успамінаў засталіся адна сустрэча і два аўтографы, а яшчэ — яго вершы, якія я бясконца перачытваю, апавяданні, голас на CD-ROMе...

Паэт, якому Бог заўсёды ўсміхаўся...

Некалькі гадоў таму мае польскія сябры параілі мне прачытаць вершы Яна Твардоўскага, гаворачы, што ён святар, які жыве ў Варшаве. Я ўзяла ў рукі кнігу і з недаверам, і з цікаўнасцю: святар і паэт? Якія ж гэта вершы? Напэўна, безнадзейна рэлігійныя або занадта разумныя. Але ўжо з першых старонак на мяне абрынуўся дзіўны свет, напоўнены святлом, непасрэднасцю, нечаканымі параўнаннямі, асацыяцыямі і ўсмешкамі. Святыя і проста людзі, жывёлы, нават звыклы кубак атрымалі ў гэтых вершах сваё дзіўнае асаблівае жыццё, і ў гэта жыццё нельга не закахацца — яно здзіўляе сваёй простасцю, нейкай дзіцячай безабароннасцю і філасофскай глыбінёй. Вершаваны памер таксама нязвыклы. Напэўна, вершы кс. Яна вельмі складана перакладаць на іншыя мовы...

Пасля прачытання некалькіх вершаў я нечакана падумала пра тое, што гэты паэт не кніжны, ён жывы, і з ім можна сустрэцца. Тым не менш, сустрэча падавалася мне нерэальнай, хоць гэта і не было складаным, бо паэт служыў у варшаўскім касцёле сясцёр візітак.

 
Першая сустрэча

Наша першая сустрэча адбылася ў Лодзі ў 1999 годзе ў касцёле Найсвяцейшай Панны Марыі, дзе збіраюцца людзі творчых прафесій. Якраз тады была арганізавана аўтарская вечарына ксяндза Яна. Невялікі касцёл, які заўсёды выклікаў замілаванне менавіта сваёй камернасцю, захацелася павялічыць хоць бы да памераў катэдры: людзей, якія прыйшлі паслухаць вершы, было такое мноства, што вельмі доўга вырашалася, як змясціць усіх ахвотных. Гэта нагадвала сходы часоў ранняй «перабудовы», калі на канцэрты Высоцкага збіраліся тысячы...

Вершы чыталі два дэкламатары, а сам аўтар з’явіўся трохі пазней. Напружаная ўвага слухачоў, іх энтузіязм і ўдзячнасць рабілі гэтых людзей нечым большым, чым проста слухачамі: гэта была згуртаваная супольнасць. Я з вялікай цікаўнасцю, хоць і не без маленькага расчаравання, разглядала паэта: акуляры з тоўстым шклом, даўгаватыя валасы, вялікія вушы, сам ужо вельмі пажылы, але не сказаць, што стары. І мяне зноў ахапіла пачуццё няўпэўненасці: а што калі вершы — гэта вершы, а сам паэт — зусім іншы? Такі стары грыб, у якога ўсё ў мінулым. Але вось ён загаварыў, і ўсё стала на свае месцы. Гэта быў менавіта мой паэт — увасабленне дабрыні, мудрасці, гумару і, як ні дзіўна, маладосці (у той год яму споўнілася 84 гады). У гэтым чалавеку не было ніякага маралізатарства, ён проста валодаў уменнем гаварыць пра Бога і веру. Ксёндз Ян шмат жартаваў і не спяшаўся развітвацца, хоць нас папярэдзілі, што ён хворы і з-за гэтага сустрэчу нават хацелі адмяніць. Было заўважна, што стомлены святар пераадольваў фізічную слабасць і быў гатовы служыць людзям, аддаваць ім сябе. Пасля шматлікіх пытанняў да кс. Яна выстраілася немалая чарга, каб узяць аўтограф. Гэта былі амаль усе, хто прыйшоў у той дзень у касцёл. У руках людзей былі яго кнігі, некаторыя прынеслі па некалькі экзэмпляраў — для родных, знаёмых. І ён падпісаў усім! У кожнага пытаўся, для каго, а потым маленькімі, як макавае зерне, літарамі выводзіў сваё імя, часам, пажаданне і подпіс: ks. J. Twardowski. Мая чарга надышла праз дзве гадзіны пасля пачатку гэтай працаёмкай працэдуры. У душы я дакарала сябе за тое, што дадаю клопату стомленаму чалавеку, але не здолела адмовіць сабе ў жаданні мець аўтограф улюбёнага паэта.

 
«Дзякуй за дабрыню да мяне...»

У гэты час палякі быццам адкрылі для сябе дзіўны свет ксяндза Яна: пачалі выдаваць мноства яго кніг — паэзіі, роздумаў, апавяданняў для дзяцей, запісных кніжачак, календароў, багата ілюстраваных анталогій. Сярод іх была і вельмі сціпла аформленая «Усё ўчынена Табой» — роздум на кожную нядзелю Літургічнага года. Гэты від літаратуры досыць папулярны ў краінах з устойлівай каталіцкай традыцыяй, але на рускай мове такіх кніг вельмі мала, і таму маёй першай думкай было абавязкова адкрыць свет майго ўлюбёнага паэта для іншых людзей, пераклаўшы хаця б яго прозу. Я пераклала яго кнігу, а неўзабаве сястра Міраслава Владарчык, якая працавала ў нашай парафіі, расказала айцу Яну пры сустрэчы пра маю працу і нават прывезла мне падарунак з подпісам: «Паважанай, дарагой Таццяне Масуновай з удзячнасцю за сардэчнасць і дабрыню да мяне. Кс. Ян Твардоўскі». Такой была гісторыя другога аўтографа паэта.

Пераклад я зрабіла вельмі хутка, і таму мне хацелася ўдасканаліць яго, але ўвесь час знаходзіліся больш неадкладныя справы, ды і не ведала, з якога боку ўзяцца за выданне кнігі, як атрымаць аўтарскія правы, дзе знайсці спонсараў. Час ішоў, і мне пачало здавацца, што пераклад так і застанецца вязнем кампутара. Улетку 2005 года мяне як нешта штурханула — я падумала: а ці жывы ксёндз Ян? Аказалася, што жывы і нават адсвяткаваў сваё 90-годдзе. Перад Божым Нараджэннем я нарэшце выдала перакладзеную мною пяць гадоў назад кнігу. Наклад трох тамоў роздумаў быў мінімальны — адзін экзэмпляр, але кніга атрымалася прыгожай. Збіраючыся ў студзені гэтага года ў Польшчу на курс журналістыкі, я захапіла кнігу з сабой.

 
Зігзагі Божага Провіду

Дзіўна, як часам дзейнічае Божы Провід. Уявіце сабе маё здзіўленне, калі ў часе размовы з выкладчыкам нашага курса, якому я расказала пра мой пераклад і праблемы з атрыманнем аўтарскага права, я пачула, што менавіта цяпер ён накіроўваецца ў бальніцу да ксяндза Яна. Сам выкладчык быў з Чэнстаховы і прыехаў у Варшаву, каб прачытаць нам лекцыю і вырашыць справы, звязаныя з выданнем чарговай кнігі Яна Твардоўскага. Але раптам высветлілася, што ў бальніцу мы трапіць не зможам, а ў выкладчыка прызначана сустрэча не з кс. Янам, а з яго выдаўцом Аляксандрай Іваноўскай, якая жыве ў Сопаце. Мы сустрэліся з ёю каля касцёла святой Ганны за паўгадзіны да адыходу яе цягніка ў Сопат. Высветлілася, што апошнія два тыдні яна правяла каля ложка свайго хворага сябра — ксяндза Яна, а цяпер яму стала лепш, і яна можа паехаць дамоў. Яна расказала, як мудра, годна ён рыхтуецца да сустрэчы з Богам. Нават у крытычным стане ён згадаў адзін са сваіх ранніх вершаў пра бабулю, душа якой, як з труны, не магла выбрацца з цела.

Пані Аляксандра ўзрадавалася, даведаўшыся пра мой пераклад, і сказала, што ў Маскве ў 2005 годзе выйшла кніга кс. Твардоўскага на рускай мове. Мы гаварылі пра непазбежныя фармальнасці і дамовіліся сазваніцца пазней, каб усё ўдакладніць. На платформе, за некалькі хвілін да адыходу цягніка, пані Аляксандра паказвала фотаздымкі кс. Яна, зробленыя ў бальніцы. Гэтыя здымкі унікальныя — у пані Аляксандры і фатографа было эксклюзіўнае права на іх. Спачатку я не магла зразумець, чаму мой улюбёны паэт непадобны на сябе? Потым, прыгледзеўшыся, убачыла, што зніклі яго «локаны» — у бальніцы давялося падстрыгчы валасы. Мы развіталіся на варшаўскім вакзале 16 студзеня. Было вельмі балюча ўсведамляць, што ксёндз Ян ужо адыходзіць. Вядома, гэтая хвароба магла б закончыцца, але на змену ёй прыйшла б іншая...

 
Сустрэча каля канфесіянала

Праз тры дні я пачула па радыё ва універмагу: «Учора, 18 студзеня, памёр паэт Ян Твардоўскі». Я захацела адразу ж паехаць у касцёл сясцёр візітак, дзе служыў ксёндз Ян, каб даведацца, калі будзе пахаванне, і яшчэ раз пабываць у тым месцы, дзе ён правёў большую частку свайго доўгага жыцця. Была тыповая варшаўская зіма, калі пад нагамі хлюпае снег, а вецер прымушае людзей, не спыняючыся, бегчы па сваіх справах. Каля касцёла я дастала фотаапарат, каб зрабіць здымак памінальных свечак, што гарэлі каля сцяны святыні, і раптам пачула, што да мяне звяртаюцца так, быццам бы дамаўляліся са мной пра сустрэчу: «Пачакайце мяне, я зараз». Павярнулася і ўбачыла, што з машыны, прыпаркаванай каля касцёла, выходзіць пані Аляксандра Іваноўская. Для мяне і цяпер засталося загадкай, як мы, не дамаўляючыся, нічога не плануючы, апынуліся ў той жа самы час у адным месцы. Пані Аляксандра паказала мне канфесіянал, каля якога, як пісаў ксёндз Ян, пастаянна вырастаюць вушы. У гэтым канфесіянале святар Ян Твардоўскі на працягу сарака гадоў спавядаў людзей. Дзіўна, але тады прыгожы інтэр’ер святыні, у якой мне даводзілася бываць і раней, раптам напоўніўся для мяне новым сэнсам, а аскетычнасць візітак натуральна спалучалася з барокавай раскошай. У гэты дзень павінна была адбыцца св. Імша, замоўленая яшчэ за здароўе ксяндза Яна, але на яе мне не ўдалося застацца, а пані Аляксандра мусіла спяшацца далей. Яна толькі паспела сказаць, што ксёндз Ян да апошняй хвіліны быў у прытомнасці, адыходзіў у вечнасць спакойна і годна, і што пра гэта варта напісаць асобна.

 
Варшаўскі паўстанца і першы ў польскім пантэоне вялікіх...

Ужо пазней у газетах і часопісах пачалі з’яўляцца артыкулы і вершы ксяндза Яна. З іх я даведалася, што ён нарадзіўся ў 1915 годзе, удзельнічаў у Варшаўскім паўстанні і пасля, страціўшы шматлікіх сяброў, ён, выпускнік філалагічнага факультэта, які не раз думаў пра тое, чаму менавіта ён застаўся жывы, раптам усвядоміў сваё пакліканне. Стаўшы святаром, ксёндз Ян працягваў пісаць вершы, атрымаў мноства ўзнагародаў і нават тую, асаблівую, што называецца ордэнам Усмешкі. Яго імем сёння названыя садкі і школы, філолагі вывучаюць яго творчасць, а між тым для яго самога гэта сур’ёзнае стаўленне да яго працы было заўсёды дзіўным. Ён быў вельмі сціплым чалавекам.

Айца Яна пахавалі ў крыпце касцёла Божага Провіду, у будучым пантэоне вялікіх палякаў (сцены гэтай святыні яшчэ ўзводзяцца). Пахаванне адбылося 3 лютага. Напярэдадні цела нябожчыка было выстаўлена ў касцёле сясцёр візітак, а развітальную св. Імшу па ім у базыліцы Святога Крыжа цэлебраваў прымас Польшчы Юзаф Глемп.

Закончылася зямное жыццё ксяндза Яна і здаецца, што разам з ім закончылася цэлая эпоха — час Чалавека, якому Бог заўсёды ўсміхаўся і які сам меў бязмежнае, добрае, шчодрае пачуццё гумару.

Цяпер з намі засталіся яго творы...

Гл. таксама:
Ксёндз Ян ТВАРДОЎСКІ «ВЕРШЫ»