СМЕРЦЬ ЦЕСЦЯ, АБО ЗАТРЫМАНЫ ПАСАГ

Чытачы «Нашай веры» ўжо знаёміліся з урыўкам «жыццяпісу чыноўніка Вінцэнта Марцінкевіча» — пра акалічнасці «вяселля» Дуніна-Марцінкевіча, якому давялося выкрадаць маладую 16-гадовую жонку, каб узяць з ёю таемны шлюб (Найперш трэба гняздо звіць // Наша вера. 2003, № 1.). Пра тое, як і дзякуючы чаму дасталася будучаму пісьменніку слынная Люцінка, — у чарговай публікацыі.

І
«Гаспадарку весці — галавой ды кішэнню трэсці».

Чутае змалку ад таты Яна, арандатара з прымусу — неблагога, зрэшты, гаспадара, — трапнае выслоўе Вінцэнт запомніў на ўсё жыццё. Але каб хоць на макавае зерне здагадваўся, у якія непярэліўкі трапіць, колькі спадзе на ягоную галаву і гарбатую спіну ненармальнага клопату з набыццём клятай Люцінкі — дальбог, не паквапіўся б на той хвальварак. Ані! Упрасіў бы Юзэфку, раз ужо капейчына па спадчыне ад ейных бацькоў перапала, агораць нейкі іншы маёнтак. Можа і не над Іслаччу, а падалей прыгледзець. Хоць бы тыя Найдзёнавічы над Сулой паспрабаваць у Сабалеўскіх адкупіць? Ці дзіклівыя Янушкі Рубяжоўскага ключа? Ці бліжэйшыя Рабушкі пад Заслаўем? Але не ў гэткіх прыдуркаватых прапойцаў люцінскіх...

Ды хто ведае, дзе пакоціцца? Як наканавана – дык і ў сухім змочышся.

А гэтак марылася і прагнулася займець урэшце свой маёнтачак. Хай сабе лядачы, слабкі, незайздросны прыбыткам, але ўласны.

 
ІІ
...Жнівеньскія пазоры-світанкі не толькі прахалодныя, абраселыя, але й познія. Дні імкліва падтуляюцца, нібы ў палоханага сабакі хвост, перад начной цемрай, якая ўсё даўжэе й гусцее. Не раўнуючы як пякучы клопат з нованабытай Люцінкай, з якой уваліўся, бы ў смалу. Ды гэтак уквэцаўся, што ўпершыню не ведаў, якім макарам вылузнуцца з нечаканага беспрасвецця.

Эх, каб яшчэ жыў цесць — нешта б нараіў…

Хоць колькі ўжо самому Вінцэнту давялося папакручвацца ў жыцці, як печкуру на патэльні, пазычаючы й займаючы. Ды толькі невялікая пазыка робіць з цябе простага даўжніка, а вялікая — ворага. Як адразу зрабіла яго ліхадзеем перад цесцем і цешчай за выкраданне іхняй ядыначкі. З тых дат ён багата чаго намагаўся чыніць у жыцці пакрыёма. Нават перад каханай Юзэфкай. Вунь і жонка йшчэ не ведае: каб далажыць належную для набыцця Люцінкі капейчыну, давялося яму заняць адразу тысячу ў Фрыбеса з Забыліна на Ігуменшчыне, падакляраваўшы вярнуць пазычанае праз гады паўтары. А за гадавыя працэнты падмагчы вырабіць далёкага сваяка таго з Беласточчыны на праўдзівага шляхціца з ўсімі бездакорнымі дваранскімі дакументамі-прывілеямі, неабходнымі для падачы ў шляхецкую зборню.

О-хо-хо... У пазорны, пад буйнымі ранішнімі зорамі, досвітак свечак паліць няма ахвоты. І пашто? Таму ляжы ды ўздыхай ціхенька далей. Звыкай да сваёй буколікі новапрыдбанай. І новага гадзінніка: пеўняў і калодзежнага скрыпу жураўля на світанку. Не будзі Юзэфку, што стаілася на крайку ложа. Ёй і ўдзень жывецца беспрасветна. У свае 25 гадкоў — круглая сіротка засталася. Тут ёй лепш спіцца, чым у Менску. Хоць трохі спачне ад дзіцячай гамарні, з якой штохвілі трэ куенчыцца. Бахураняты гаманлівыя каму хочаш растузаюць нэрвы. Нават такой спакойнай, як яна. Недарэмна ж першае імя ёй далі ў маленстве — Алімпія. З ейным алімпійскім супакоем і анёльскім тварыкам толькі князёў-грахф’ёў на балях прымаць, а не ў закінутым хвальварку гараваць… Вось пасля апошніх хрэсьбін, спраўленых у мінулым ліпені, давялося забраць з сабою сюды толькі пяцімесячнае немаўля, Зафію-Аліцыю, пакінуўшы ейных старэйшых сястрычак і браціка Міраслава-Эдварда пад наглядам прыслугі ў Менску. Бо жыць тут, як выявілася, няма дзе й няма як. Былы гаспа

дар пугачом рассеўся ў двух часова дакляраваных яму (як неабачліва!) пакоях. А напіўшыся — бухторыць усім, што і ўвесь маёнтак назад верне.

Думкі джалілі і джалілі нутро. Вінцэнт цяжка ўздыхнуў, паварочваючыся да сцяны. З чыстай душою спіцца спакойна. Прызнацца ж нават сабе самому, што мае бездакорнае сумленне, ён не мог. Таму і пакутваў бяссоннем, камбінуючы, як адолець неспадзеўныя ці й наканаваныя злыбеды.

 
ІІІ
Люцінка наканавана была Вінцуку ад таго дня, калі таемна зашлюбіўся з дачкою менскага рэента Юзафа Базылёва Бараноўскага. Каторага дня тое адбылося — засталося ў гісторыі цьмяным. Губеранскі Менск поўніўся чуткамі: выкраў бязвусы, хоць і 23-гадовы, пісарчук, «маладую палюбоўніцу» («з пагляду была яшчэ дзiцяткам») з-пад носу ейных бацькоў (а сваіх працадаўцаў) у апошнія снежаньскія дні 1831 года. Бацькі «нявесты», загневаныя, як адрэзалі дачку-маладажонку ад сябе. Можа б папусціліся і злагаднелі б пачасе, але Юзэфка гадавалася ў сям’і ядыначкай. І што там казаць — не такі ім мроіўся зяць. Для бацькі і маці страціць у адначассе адзіную дачку — як аслепнуць на чатыры вокі.

Праз тыдзень пасля Новага году, акурат на Тры Каралі, 6 студзеня 1832 года, падаліся сужэнцы да спагадлівых Юзэфкавых сваякоў Гацыскіх. Вёз Вінцэнт туды сваю 16-гадовую жонку, як жывы вэксэль, за які па першым разе адшкадавана 30 рублёў срэбрам. А потым і сам-адзін трухаў вазком праведаным гасцінцам у недалёкую Вязынь кожны раз, калі разладжвалася штось на казённай службе (то вымушаны звольніцца па стане марнага здароўя з дырэкцыі вучэльняў Менскай губерні, то сам не пажадае ад ранку да змяркання перакладаць бясконцыя паперы-метрыкі ў каталіцкай капітуле), і пільна муляла капейчына, каб перабіцца. Есці ж хочацца штодня. Эх, каб не тая дзюрка ў роце...

А найбольш уваліўся ён, як ліс у пастку, увайшоўшы ў хаўрус з «падпольным сіндыкатам» Марціна Чапкоўскага, дапамагаючы вырабляць схвальшаваныя шляхецкія прывілеі на дваранскую годнасць. Апошняя на новадалучаных абшарах, заграбленых Расейскай імперыяй, каштавала нятанна: прызнанне цябе і тваіх крэўных у шляхецтве адразу вызваляла ад немалых штогадовых падаткаў-пабораў, абавязаных сплочваць ненажэрнай чужынскай казне.

Разважыўшы, гэта ж будучы цесць, адвакат-самавук, і паказаў Вінцэнту, як падрабляць размаітыя дакументы-паперы, пакуль той, дваццацігодкам, прырабляў у яго на канцыляршчыне. Падатлівы і адначасова ўпарта-ўчэпісты Бараноўскі почасту прымаўляў: не той добры пісарчук, які гладка піша, а той, які падчышчае чыста.

Ведаць бы Язэпу, што вучыць на сваю бяду смяротную, — не раскрываў бы ўсіх сакрэтаў кемнаму гарбунку.

А Вінцэнт удаўся спраўным, пераняў адразу лёгкасць пяра і стылю. Спанатрыў, на чым можна зарабіць капітал: пасля Лістападаўскага супраціву, чарговы раз патопленага акупантамі ў крыві (нават бязвінных дзетак у Ашмяне не шкадавалі! разам з маткамі забівалі-штыкавалі), прапаноў з розных куткоў былога Вялікага Княства Літоўскага штогод наплывала нязмерна.

Попыт на шляхецтва рос у цане. І некаму зрабілася зайздросна. Ці так, не хапіла вацка даказаць спрадвечнае нобільства. Накрылі «ценявы менскі Сенат» з усімі пячаткамі, падробленымі пад арыгінальныя (ад часоў каралёў Жыгімонтаў ды нядаўняга, апошняга, Станіслава Панятоўскага). З усімі шляхецкімі радаводамі падцертымі. З цудоўнымі вадзянымі знакамі-філігранямі XVI–XVIII стагоддзяў на іх (куды ўжо болей аўтэнтычнымі?! бо вылупленымі з старадаўніх актавых кніг). Маячыла кампаньёнам Сібір захрыбетная. І тут ужо дзед Бараноўскі, каб не сіраціць родных унучак і ўнука (што ні кажы, адной з ім крыві, хай сабе з дамешкам магілёўскім), распачаў энергічныя захады, каб адбяліць зяцька. Хваткіх расейскіх судаводаў вывучыў не з адной сотні ўласнаручных апеляцый і патаемных перамоў. Ведаў: не падмажаш — паедзеш пехадралам у Сібір тую клятую. Бо суд ідзе не за праўдаю важкаю, а за падмазкаю.

А зяцю шапнуў адну-адзіную навуку: адмаўляйся! Ад усяго перад судом адмаўляйся! Раз не злавілі за руку, а тым больш аніякіх узораў пячатак у цябе ў хаце не знайшлі — дык чапляй усё назад на таго ж Чапкоўскага, як на нябожчыка. Аніякіх «кампазыцый для зняцця мадэляў з пячатак крулей польскіх» не маляваў, пячатак тых не зразаў, з архіва кансісторыі не выносіў і нікому не паказваў.

І не скажы, што дапамагло, як мёртваму прыпарак. Дапамагло істотна. А тое што «часова пакінулі ў падозранні» — гэта не ў Сіберыі паганай на пасяленні. Паходзіш з той падазронасцю па Менску, і адшэрхне па часе ад цябе яна, як ад яшчарак узлескавых скура старая. Ды й часы наплылі цяпер ой як скрутныя: кожны, хто сярод бела дня не спяшае «здраствовать» — пераходзіць прылюдна на «дзяржаўную мову», а працягвае дзенькаваць па-тутэйшаму, бярэцца на падозранне. Асабліва сярод служылага чынавенства.

Адмазаць зяцька адмазаў, але сам нэрвы й здароўе надсадзіў хваляваннем: дагарэў у пачатку кастрычніка 1838 года, не размяняўшы векам і палціны. Адпявалі Язэпа Бараноўскага ўрачыста, у Катэдры. Адтуль ня менш урачыста працэсія рушыла на далекаватую, добрых тры вярсты ад меставых камяніц, Кальварыю, што сваім залаціста-мядзяным узбор’ем у атачэнні ліпаў і клёнаў одумна панавала над наваколлем. Усім выглядам нагадваючы, што чакае кожнага напрыканцы богабаязнага хрысціянскага жыцця. Зыркае кастрычніцкае сонца, схіліўшыся на паўночны захад, аддавала сваю апошнюю пяшчоту. І каб не прыгусцелыя бярозы, што бялюткімі калонамі застылі абапал даўжэзнай, раўнюткай алеі, было б спякотна. Мядзянае лісце ледзь чутна шапацела з сонечнага блакіту, быццам адтуль, з прадоннай прасторы, хтось нябачны нястомна падкідаў залатой чырвані, якой не менела. Прысады па-ранейшаму стаялі частым, крона да кроны, моцна сатканым жоўта-барвовым покрывам.

Пад шолах спаданай лістоты ксёндз Дамінік дэ Вальдэн адслужыў апошнюю малітву з апошнім развітальным «Анёл Панскі...». Што і занатаваў для нашчадкаў коратка ў метрыцы смерці пад № 123:

«На Ляховской улице 1838 года ноября 8-го по принятии святых тайн помер благородный Иосиф Васильев сын Барановский. Регент1, лет 48, и оставил жену Марьянну из Чечотов лет 50-т и дочь Юзефу в замужестве за благородным Викентием Марцинкевичем. Похоронен в Кальварии викарным священником де Вальденом»2.

Урэзалася Вінцэнту, як на ўскрайку Менска, павярнуўшы з Радаўскага тракту, фурман на высокіх козлах прытрымаў прыўзмыленых коней, а нейкая кабеціна, жонка з нованасланых ці новапрызначаных, выхіліўшыся з багатай рэсоркі, папыталася:

— Кого хоронят?

— Бараноўскага, рэентам быў…

— Да я здесь уже лет семь по церквям молюсь, но о таком регенте не слышала.

— Гэта не царкоўны рэгент. Натарыюс. Сваё бюро адвакацкае меў…

— А-а-а!.. — і потым сцішана да ягоных вушэй даляцела: — Да всё равно. Все эти юристы на руки нечисты...

Вось табе й маеш! Жыццё чалавечае — марната. Жыў чалавек — і няма! Як быццам на гэтым свеце не існаваў?! Дык пашто нараджаўся?

І што зрабіць у жыцці, каб у памяці нашчадкаў застацца?

У цяжкім роздуме ступаў Вінцэнт за труною, якая адзінотна, бы сама па сабе, сіратліва плыла па-над маўклівым пахавальным картэжам. Жалобная працэсія з чорным катафалкам, з адпаведна падабранымі варанымі ў прадымленай бліскучай збруі, дзе на рамянях недарэчна журліваму настрою сонцам зіхацелі мядзяныя заклёпкі, крочыла доўга і паволі. З Катэдры павярнулі адразу на галасістую Школьную (на той вуліцы прыпісаліся ўсе жыдоўскія школкі-ешыботы з галоўнай сінагогай). Прайшлі невялікі ўцінак па Нямізе і павярнулі на Радаўскую. На канцы яе, на самым ускрайку Менска, прамінулі ватыканскі помнік, пастаўлены з бласлаўлення Папы рымскага Льва ХІІ у памятку юбілею Нікейскага Сабору3.

«А дзядзьку майго, мітрапаліта ўсіх каталікоў, заграбленых на ўсход ад Нёмана, да яго Эксцэленцыі Льва ХІІ у Ватыкан не пусцілі...» — пераскочыў у думках Вінцэнт на ўзбярэжжа Нявы.

Так, калі муравалі гэты сціплы бялюткі чатырохкутнік (вышынёю ў тры чалавечыя росты) з дасканалаю белаю калонаю на ім (менш чым два чалавечыя росты), Марцінкевіч у Менску яшчэ не жыў. Іншыя аграмадныя мармурова-малахітавыя махіны ў некалькі дзесяткаў чалавечых ростаў, як і належыць сталіцы імперыі ў сто мільёнаў падданых, паўставалі перад ім, калі старэйшы брат Ігнат (колішні марскі афіцэр) з браціхаю Валконскай, прыжаніўшыся на княгіні ў Пецярбургу, зрэдзьчасу ў святочныя дні браў яго з сабою ў сямейныя вандроўкі ажно да вусця Фінскага заліву. Гады «дзядзькавання» ў сваяка, Станіслава Богуш-Сестранцэвіча, запрошанага з Магілёва ў Пецярбург самой Кацярынай II на пасад мiтрапалiта ўсiх каталiкоў расейскай iмперыi, — найшчаслівейшыя ў ягоным пакручастым жыццяпісе. Тое ён спасціг прыпознена, калі ў шматлікім натоўпе гэтаксама развітальна крочыў за пазалочанай дубовай дзядзькавай труною ажно ў Каломну, дзе на ўласным кавалку зямлi, выкупленым у казны, Сестранцэвiч збудаваў касцёл у iмя свайго вялікага патрона, святога Станiслава…

Дзядзькава смерць прынесла незабавам у лёс 18-гадовага братанца крутыя перамены, калі сталічны Пецярбург давялося Вінцэнту змяняць на губеранскі Менск.

Якая паваротка фартуны чакаецца цяпер?

Але ўвага! Адно ўдакладненне да цытаванай касцельнай вытрымкі: не ў прыстылым «наябры»-лістападзе было тое, а ў залатавейную кастрычніцкую пару. Аўтар не мае намеру ўводзіць у зман уважлівых чытачоў. Гэта ананімны перакладчык Менскай рыма-каталіцкай духоўнай кансісторыі, заняўшы вызваленае Вінцэнтам і ягонымі наступнікамі месца, апынуўся не на вышыні, пераклаўшы з польскага «Październik» як «ноябрь». Відаць, належаў да тых маладзёнаў правінцыйных, што недарэшты яшчэ навучыліся «здравствовать»: пачынаў дзень у «прысутственных» месцах губеранскай сталіцы з гучнага, як галоднае сабачае гырчанне «здравствуйця, гаспада», а ўвечары збіваўся на мясцовае мяккае «дзень добры»4. А тут яшчэ, мажліва, «прытомлены» пасля жалобнага стала, за якім ад нядаўна, на маскоўскі манер адпявання, пачала з’яўляцца гарэліца, кульнуў той каталіцкі талмач лішнюю чарку ў кампаніі з сталаначальнікамі новымі і, непрацверазелы, выпісаў даведку сваякам нябожчыка, дзямідзячы сабе пад нос:

— Каталік — у неба мык, русь — у пекла шусь.

Бы даводзячы некаму, што не збіраецца прадаваць дарэшты душу сваю (не выключана, яшчэ ўчора «грэка-каталіцкую»), хоць і пайшоў на службу да цара Палкіна, «яго вялікасці імператара і самадзержцы ўсерасійскага». Смалы яму ў горла тры кадобцы! І паўлыжкі зверху.