ПАМЯЦЬ І САМАСВЯДОМАСЦЬ

Малюнак У. Вішнеўскага

9.
Урок сучаснай гісторыі

Святы Айцец быў сведкам доўгага і цяжкага перыяду ў гісторыі Польшчы і краінаў былога ўсходняга блоку (1939–1989). Які ўрок, на думку Вашай Святасці, мы можам вынесці з досведу Вашай радзімы і асабліва з досведу Касцёла ў Польшчы ў гэты перыяд?

Пяцьдзесят гадоў змагання з таталітарызмам – гэта перыяд, не пазбаўлены правідчага значэння: у ім праяўлялася грамадская патрэба самаабароны перад зняволеннем цэлага народу. Гэта датычыла самаабароны, якая дзейнічала не толькі ў негатыўным плане. Грамадства не толькі адпрэчвала гітлерызм як сістэму, што імкнулася да знішчэння Польшчы, і, у сваю чаргу, камунізм як сістэму, навязаную з Усходу, але ў сваім супраціўленні трымалася каштоўнасцяў вялікага пазітыўнага зместу.

Я хачу сказаць, што справа была не ў звычайным адпрэчванні такіх варожых сістэмаў. У тыя часы гэта было адшуканнем і сцвярджэннем фундаментальных каштоўнасцяў, якімі жыло грамадства і якім імкнулася быць верным. Я тут маю на ўвазе як адносна кароткі перыяд нямецкай акупацыі, так і больш за сорак гадоў камуністычнага ўладарання, у часы Народнай Польшчы.

Ці быў гэта працэс глыбінны? Ці быў ён у пэўнай ступені інстынктыўны? Магчыма, што ў многіх выпадках гэты працэс праяўляў, хутчэй, інстынктыўны характар. Палякі сваім супрацівам выяўлялі не столькі нейкі выбар, угрунтаваны на тэарэтычных матывацыях, колькі проста тое, што яны не могуць не супраціўляцца. Гэта была справа нейкага інстынкту альбо інтуіцыі, хоць гэта спрыяла таксама працэсам паглыблення ўсвядомленасці рэлігійных каштоўнасцяў і грамадзянскіх ідэалаў, што складалі падмурак гэтага адпрэчвання ў маштабе ніколі дасюль не вядомым у гісторыі Польшчы.

Хачу тут прывесці размову, якая адбылася падчас мае вучобы ў Рыме з адным з сяброў з калегіума, фламандцам з Бельгіі. Гэты малады святар быў звязаны са справаю кс. Ёзафа Кардыйна, будучага кардынала. Справа гэта вядомая пад назваю: JOC (Jeunesse Ouvrière Chrétienne), што значыць: Хрысціянская Працоўная Моладзь. У нашай размове мы закранулі сітуацыю, якая склалася ў Еўропе пасля заканчэння Другой сусветнай вайны. Мой сябра сказаў прыкладна так: «Пан Бог дапусціў, што досвед таго зла, якім з’яўляецца камунізм, выпаў вам... А чаму Ён тое дапусціў?» І сам даў адказ, які я лічу знамянальным: «Нас на Захадзе гэта абмінула, можа таму, што мы на захадзе Еўропы не вытрывалі б гэтага выпрабавання, а вы вытрываеце». Гэта фраза маладога фламандца засела ў маёй памяці. У нейкай ступені яна мела прарочае значэнне. Я часта вяртаюся да яе ў думках і ўсё больш выразна бачу, што ў гэтых словах быў пэўны дыягназ.

Зразумела, нельга празмерна спрошчваць праблему, перабольшана падкрэсліваючы дыхатамічнае бачанне Еўропы, падзеленай на Захад і Усход. Краіны Заходняй Еўропы маюць найбольш працяглую хрысціянскую традыцыю. У гэтых краінах хрысціянская культура дасягнула сваіх вяршыняў. Іх народы ўзбагацілі Касцёл вялікаю колькасцю святых. У Заходняй Еўропе былі створаны вялікія творы мастацтва: велічныя раманскія і гатычныя катэдры, а пасля – барокавыя базылікі, жывапіс Джотта, Фра Анджэліка, безлічы мастакоў XV i XVI стагоддзяў, скульптуры Мікельанджэла, купал базылікі св. Пятра і Сікстынская капліца. Тут з’явіліся на свет тэалагічныя сумы, а сярод іх – найцудоўнейшая Сума св. Тамаша з Аквіну; тут сфармаваліся самыя высокія традыцыі хрысціянскай духовасці, творы містыкаў і містычак у германскіх краінах, творы св. Кацярыны з Сіены ў Італіі, св. Тэрэзы з Авіля і св. Яна ад Крыжа ў Іспаніі. Тут нарадзіліся магутныя манаскія законы, пачынаючы ад закону св. Бэнэдыкта, якога можна смела назваць айцом і выхавацелем цэлай Еўропы, і заслужаныя жабрацкія законы, а сярод іх – францішкане і дамінікане, ажно да зграмаджэнняў каталіцкай Рэформы і пазнейшых вякоў, якія прынеслі гэтулькі дабра ў Касцёле. Вялікая місійная эпапея жывілася найперш з еўрапейскага Захаду, а сёння там развіваюцца цудоўныя і дынамічныя апостальскія рухі, сведчанне якіх не можа не прыносіць плёну таксама ў часовым парадку. У гэтым сэнсе можна сказаць, што Хрыстус пастаянна з’яўляецца «краевугольным каменем» будовы і адбудовы грамадстваў хрысціянскага Захаду.

Аднак, разам з тым, цяжка не заўважыць, што ўвесь час нанава дае пра сябе знаць адпрэчванне Хрыста. Пастаянна праяўляюцца адзнакі іншай цывілізацыі, чым тая, «краевугольным каменем» якой ёсць Хрыстус, – цывілізацыі, калі й не атэістычнай, то, несумненна, пазітывісцкай і агнастычнай, бо яна кіруецца прынцыпам думаць і дзейнічаць так, «як бы Бог не існаваў». Такі падыход лёгка можна заўважыць у сучаснай так званай навуковай ментальнасці ці, дакладней, сцыентычнай, як і ў літаратуры, і асабліва ў сродках масавай інфармацыі. А жыць так, «як бы Бог не існаваў», гэта значыць, ставіць сябе па-за каардынатамі дабра і зла, па-за тым кантэкстам каштоўнасцяў, крыніцаю якіх з’яўляецца сам Бог. Высоўваецца прэтэнзія, каб чалавек сам вырашаў, што добрае, а што дрэннае. І такая праграма прапануецца і прапагандуецца з розных бакоў.

Калі з аднаго боку Захад пастаянна дае сведчанне дзейнасці евангелічнай закваскі, то разам з тым, з другога боку, існуюць не менш моцныя плыні антыевангелізацыі. Яна цэліць у самыя асновы людской маральнасці, цэліць у сям’ю і прапагандуе маральны пермісівізм, разводы, свабоднае каханне, аборты, кантрацэпцыю, барацьбу з жыццём на этапе яго зачацця, а таксама на этапе яго заканчэння, маніпуляцыі жыццём. Гэта праграма падтрымліваецца агромністымі фінансавымі сродкамі не толькі ў паасобных грамадствах, але таксама ў сусветным маштабе, бо можа распараджацца магутнымі цэнтрамі эканамічных уплываў, праз якія намагаецца навязваць умовы краінам, якія знаходзяцца на шляху развіцця. У святле ўсяго гэтага можна задаць слушнае пытанне: ці не ёсць гэта таксама іншае аблічча таталітарызму, схаванае пад выглядам дэмакратыі?

Такім чынам, магчыма, той мой фламандскі сябра меў усё гэта на ўвазе, калі казаў: «Можа, мы на Захадзе не былі б у стане вытрываць падобнага выпрабавання. А вы вытрываеце». Знамянальна, што такую самую думку я пачуў, калі ўжо быў Папам, з вуснаў аднаго з вядомых еўрапейскіх палітыкаў: «Калі савецкі камунізм пойдзе на Захад, мы не зможам абараніцца... Няма сілы, якая б змабілізавала нас на такую абарону...» Мы ведаем, што камунізм канчаткова рухнуў з прычыны грамадска-эканамічнай непрыдатнасці гэтай сістэмы. Але гэта не значыць, што ён сапраўды кінуты як ідэалогія і як філасофія. У пэўных колах на Захадзе яго крах усё яшчэ лічыцца шкодаю і ўспрымаецца як недахоп.

Такім чынам, чаму мы можам навучыцца ад тых гадоў, апанаваных «ідэалогіяй зла» і барацьбы з ёю? Думаю, што павінны найперш навучыцца сягаць да вытокаў. Толькі тады зло, нанесенае фашызмам ці камунізмам, можа нас у нейкім сэнсе ўзбагачаць, можа весці нас да дабра, а гэта, несумненна, з’яўляецца хрысціянскаю праграмаю. «Не будзь пераможаны злом, але перамагай зло дабром», – піша св. Павел (Рым 12, 21). З гэтага пункту гледжання мы ў Польшчы можам мець дасягненні. Аднак гэта станецца пры ўмове, што мы не спынімся на паверхні, не паддамося прапагандзе гэтай асветы, супраць якой у пэўнай ступені паўсталі ўжо палякі ў XVIII стагоддзі, каб дзякуючы гэтаму ў ХІХ стагоддзі знайсці ў сабе такія сілы, якія пазней, пасля Першай і Другой сусветных войнаў, прывялі да атрымання незалежнасці. Гарт духу грамадства праявіўся пазней, у барацьбе з камунізмам, якому Польшча супраціўлялася ажно да перамогі ў 1989 годзе. Рэч у тым, каб мы гэтай перамогі цяпер не змарнавалі.

На Кангрэсе тэолагаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў Любліне ў 1991 годзе была спроба падсумаваць досвед Касцёлаў з таго часу барацьбы з камуністычным таталітарызмам і даць сведчанне пра яго. Тэалогія, якая развілася ў гэтай частцы Еўропы, не з’яўляецца тэалогіяй у заходнім разуменні. Гэта нешта большае, чым тэалогія ў канкрэтным значэнні. Гэта менавіта сведчанне жыцця, сведчанне таго, што гэта значыць адчуваць сябе ў Божых руках, што гэта значыць «вучыцца ў Хрыста», які даверыў сябе ў рукі Айца ажно да: «Ойча, у Твае рукі аддаю дух Мой» (Лк 23, 46), сказанага на крыжы. Менавіта гэта азначае «вучыцца ў Хрыста»: пранікнуць ва ўсю глыбіню таямніцы Бога, які на гэтым шляху здзяйсняе адкупленне свету. Я меў магчымасць сустрэць удзельнікаў гэтага кангрэсу на Яснай Гары з нагоды Сусветных дзён моладзі, а потым пазнаёміцца са зместам многіх іх выказванняў. Гэта дакументы, якія не перастаюць здзіўляць сваёю прастатою і глыбінёю адначасова.

Аднак, гаворачы пра гэтыя праблемы, мы сустракаемся з сур’ёзнымі цяжкасцямі. Многія складаныя аспекты гэтых праблем часта знаходзяцца па-за межамі выказванняў. Ёсць ва ўсім гэтым усё ж дзеянне Бога, якое рэалізуецца праз людское пасрэдніцтва: зразумела, праз добрыя справы людзей, але таксама і праз іх памылкі, з якіх Бог можа здабыць большае дабро. Усё ХХ стагоддзе было пазначана нейкім асаблівым дзеяннем Бога, які ёсць Айцом, «багатым міласэрнасцю» – dives in misericordia... (пар. Эф 2, 4).

 
10.
Таямніца міласэрнасці

Ці мог бы Святы Айцец спыніцца на таямніцы любові і міласэрнасці? Бо, здаецца, важна паглыбіць гэты аналіз, сягнуць да сутнасці гэтых двух Божых атрыбутаў, якія маюць для нас такое вялікае значэнне.

Псальм Miserere – мабыць, адна з найпрыгажэйшых малітваў, якую Касцёл успадкаваў ад Старога Запавету. Акалічнасці яго ўзнікнення вядомыя. Ён з’явіўся як ускліканне грэшніка, цара Давіда, які прысабечыў жонку жаўнера Урыя і здзейсніў з ёю чужаложства, а пасля, каб загладзіць сляды злачынства, пастараўся паспрыяць смерці сумленнага мужа гэтай жанчыны на полі бою. Хвалюючае гэта месца ў Другой Кнізе Самуэля, калі прарок Натан абвінавачвае Давіда, указваючы на яго як на вінаватага ў вялікім злачынстве перад Богам: «Ты – той чалавек» (2 Сам 12, 7). Тады цар спазнае як бы прасвятленне, з якога сыходзіць глыбокае ўзрушэнне, што знаходзіць выйсце ў словах Miserere. Гэта псальм, які, бадай, часцей за іншыя ўжываецца ў літургіі:

Miserere mei, Deus, secundum misericordiam tuam; et secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitatem meam. Amplius lava me ab iniquitate mea, et a peccato meo munda me. Quoniam iniquitatem meam ego cognosco, et peccatum meum contra me est semper. Tibi, tibi soli peccavi et malum coram te feci, ut iustus inveniaris in sententia tua et aequus in iucido tuo...

Ёсць нейкая асаблівая прыгажосць у гэтым павольным пераліве лацінскіх словаў і разам з тым у пераліве думак, пачуццяў і парыванняў сэрца. Зразумела, мова арыгінала псальма Miserere была іншая, але наша вуха прызвычаена да лацінскага перакладу, можа, нават больш, чым да тых, што існуюць на сучасных мовах, хоць і гэтыя сучасныя словы, і асабліва мелодыі, па-свойму хвалюючыя:

Змілуйся нада мною, Божа, з ласкі Тваёй, ды праз вялікую міласэрнасць Тваю даруй мне беззаконні мае! Абмый мяне ўсяго ад правіннасцяў маіх і ачысці мяне ад грэху майго. Бо ведаю добра беззаконне маё, і грэх мой усцяж прада мною. Прад Табой, Табой адзіным саграшыў я і зрабіў прыкрае Табе, дык Ты справядлівы ў прысудзе Тваім і чысты ў судзе Тваім. Вось жа я ў беззаконні нарадзіўся, і ў грэху пачала мяне мая маці. Ты вымагаеш праўды ў сэрцы, дык з’яві ж Ты мне мудрасць у сэрцы маім (...) (Пс 51 (50), 3-17).

Уласна кажучы, гэтым словам не патрэбен ніякі каментар. Яны гавораць самі за сябе. Яны самі абвяшчаюць праўду пра маральную хліпкасць чалавека. Ён абвінавачвае сябе перад Богам, бо ведае, што грэх супярэчыць святасці яго Створцы. Разам з тым чалавек-грэшнік ведае пра тое, што Бог ёсць міласэрнасцю і што гэтая міласэрнасць – бясконцая: Бог увесь час нанава гатовы прабачаць і апраўдваць грэшнага чалавека.

Адкуль жа бярэцца гэтая бясконцая міласэрнасць Айца? Давід – гэта чалавек Старога Запавету. Ён ведае Адзінага Бога. Мы, людзі Новага Запавету, у Давідавым Miserere можам распазнаць прысутнасць Хрыста, Сына Божага, якога Айцец учыніў грахом за нас (пар. 2 Кар 5, 21). Хрыстус узяў на сябе грахі нас усіх (пар. Іс 53, 12), каб задаволіць справядлівасць, і такім чынам захаваў раўнавагу паміж справядлівасцю і міласэрнасцю Айца. Знамянальна, што гэтага Сына святая Фаустына бачыла як міласэрнага Бога, сузіраючы Яго перадусім не на крыжы, але, хутчэй, як уваскрослага і ўшанаванага, таму сваю містыку міласэрнасці яна звязала з таямніцаю Вялікадня, калі Хрыстус аб’яўляецца як пераможца граху і смерці (пар. Ян 20, 19-23).

Я ўспамінаю тут сястру Фаустыну і распачаты ёю культ міласэрнага Хрыста таксама таму, што і яна належыць да нашага часу. Жыла ў першых дзесяцігоддзях ХХ стагоддзя, а памерла перад Другою сусветнаю вайною. І менавіта ў той час ёй была аб‘яўлена таямніца Божай міласэрнасці, а тое, што перажыла, яна запісала ў сваім «Дзённіку». Для тых, хто прайшоў праз выпрабаванне Другой сусветнай вайны, словы, запісаныя ў «Дзённіку» святой Фаустыны, з’яўляюцца асаблівым Евангеллем Божай міласэрнасці, напісаным у перспектыве ХХ стагоддзя. Людзі таго стагоддзя зразумелі гэтае пасланне. Зразумелі яго менавіта праз тое драматычнае нагрувашчванне зла, якое прынесла з сабою Другая сусветная вайна, а пасля жахі таталітарных сістэмаў. Як быццам Хрыстус хацеў паказаць, што мераю, вызначаную злу, віноўнікам і ахвяраю якога з’яўляецца чалавек, у рэшце рэшт ёсць Божая міласэрнасць. Зразумела, у Божай міласэрнасці ёсць таксама справядлівасць, але яна не з’яўляецца апошнім словам Божай эканоміі ў гісторыі свету, і асабліва ў гісторыі чалавека. Бог заўсёды здолее вывесці дабро са зла, Бог хоча, каб усе былі збаўленыя і маглі дайсці да пазнання праўды (пар. 1 Цім 2, 4), Бог – гэта Любоў (пар. 1 Ян 4, 8). Хрыстус укрыжаваны і ўваскрослы, такі, якім аб’явіўся сястры Фаустыне, ёсць асаблівым аб’яўленнем гэтай праўды.

Хачу тут яшчэ звярнуцца да таго, што ўжо сказаў на тэму досведу Касцёла ў Польшчы ў часы супраціўлення камунізму. Мне здаецца, што гэты досвед мае універсальнае значэнне. Думаю, што таксама сястра Фаустына і яе сведчанне пра таямніцу Божай міласэрнасці маюць месца ў гэтай перспектыве. Тое, што засталося пасля яе як спадчына яе духовасці, мела вялікае значэнне (ведаем гэта з вопыту) для супраціўлення злу, што дзейнічала ў тагачасных нялюдскіх сістэмах. Усё гэта мае канкрэтнае значэнне не толькі для палякаў, але таксама для шырокіх межаў паўсюднага Касцёла. Гэта яскрава паказала, паміж іншым, беатыфікацыя і кананізацыя сястры Фаустыны. Як бы Хрыстус хацеў сказаць праз яе пасрэдніцтва: «Зло не атрымлівае канчатковай перамогі!» Пасхальная таямніца пацвярджае, што канчаткова пераможным з’яўляецца дабро; што жыццё атрымлівае перамогу над смерцю; што над нянавісцю трыумфуе любоў.