МАРЫЙНАЯ ДУХОЎНАСЦЬ КАРДЫНАЛА КАЗІМІРА СВЁНТКА

Каранацыя абраза Маці Божай Будслаўскай. 2 ліпеня 1998 г.

Хрысціянскі культ скіраваны на Бога, Адзінага ў Тройцы. Літургія навучае нас ушаноўваць Айца праз Хрыста ў Духу1, а Другая эўхарыстычная малітва напамінае нам, што Бог — крыніца ўсялякай святасці. Калі хрысціянін аддае пашану Маці Божай альбо святым, праз гэта ён сузірае самога Бога, дзякуючы якому святыя сталі годнымі наследавання: «гэты культ слушна, хоць цалкам па-іншаму, пашыраецца перадусім і асаблівым чынам на Маці Збаўцы, а пасля на святых, Mysterium Paschale якіх абвяшчае Касцёл, таму што яны цярпелі з Хрыстом і з Ім атрымалі хвалу»2. Касцёл, аднак, не ўшаноўвае Маці Божую нароўні з Богам, але дзеля Бога, які ў асаблівы спосаб Яе выбраў. Катэхізіс навучае, што «каталіцкая вера ў адносінах да Марыі абапіраецца на веру ў Хрыста, а тое, чаму яна навучае пра Марыю, вынікае з веры ў Хрыста»3. Сузіранне Марыі прыводзіць хрысціяніна да пазнання Адзінага ў Трох Асобах Бога, які бясспрэчна даў сябе пазнаць у Маці Божай. Адносіны, якія лучаць веруючага чалавека з Найсвяцейшай Паннай, могуць дапамагаць на шляху да еднасці з Богам. Гэты артыкул — спроба прааналізаваць духоўнасць і пабожнасць кардынала Казіміра Свёнтка, каб паказаць каштоўнасць Марыйнага вымярэння хрысціянскага жыцця.

Дзяцінства і юнацтва Казіміра Свёнтка як школа Марыйнай духоўнасці

Кардынал Казімір Свёнтэк нарадзіўся 21 кастрычніка 1914 года ў глыбока веруючай каталіцкай сям’і з моцнымі рэлігійнымі традыцыямі. На жаль, бацька будучага кардынала Беларусі, Ян Свёнтэк, загінуў падчас бітвы за Вільню ў 1919 годзе. Выхаваннем малога Казіка з вялікай ахвярнасцю займалася яго маці, Вераніка з роду Крамплеўскіх, якая паходзіла з Браслаўшчыны і якую Казімір Свёнтэк з удзячнасцю і пяшчотаю ўспамінаў да канца свайго жыцця. Першая сусветная вайна і пасляваенныя гады — гэта час асаблівых выпрабаванняў для народаў Еўропы. Сям’я Свёнткаў была вымушана пакінуць свой родны горад і пасяліцца ў Сібіры. З пісьмовых успамінаў католікаў таго часу вядома, што сям’я забірала з сабою самыя неабходныя рэчы, сярод якіх заўсёды быў абраз Маці Божай. Хутчэй за ўсё, пані Вераніка ўзяла абраз Маці Божай з сабою ў далёкі шлях і павесіла яго на бачным месцы на сцяне. Маці кардынала вучыла сваіх дзяцей рабіць знак крыжа, гаварыць пацеры і іншыя малітвы, а таксама ў духу глыбокай веры прывіла ім Марыйную пабожнасць, дзякуючы чаму сфармавала адпаведную духоўнасць будучага святара і князя Каталіцкага Касцёла. Сям’я Свёнткаў, як і шматлікія іншыя хрысціянскія сем’і даўней і сёння, была не толькі першым букваром, але перадусім чытаным катэхізісам для сваіх дзяцей.

Дзяцінства і маладосць Казіміра Свёнтка былі звязаныя з Баранавічамі, дзе пасля вяртання з Сібіры жыла яго сям’я. У гэтай парафіі з вялікай пабожнасцю захоўвалі Марыйны культ: дзейнічалі шматлікія ружанцовыя колы, Марыйнае таварыства, а традыцыйныя набажэнствы на ўшанаванне Маці Божай у маі і кастрычніку збіралі шматлікія натоўпы вернікаў у касцёле, каля прыдарожных крыжоў і капліцаў. Гімназія імя Тадэвуша Рэйтана, у якой вучыўся будучы кардынал, таксама клапацілася пра ўсебаковае развіццё сваіх вучняў, у тым ліку пра духоўную і маральную фармацыю выхаванцаў, якой асаблівым чынам займаўся святар, што выконваў у школе ролю духоўнага апекуна (прэфекта). Вядома, што супольнасць сям’і, парафіі, а таксама адпаведнае асяроддзе — гэта месцы ўзрастання і фармацыі маладога чалавека. Ад іх дзейнасці, маральнага і духоўнага ўзроўню, а таксама вызнаваных і культываваных каштоўнасцяў і ідэалаў залежыць не толькі будучыня канкрэтнай асобы, але ўсяго народа, Бацькаўшчыны, Касцёла, а ў шырокім разуменні — свету.

Пачатак перэгрынацыі фігуры Маці Божай Фацімскай. 13 мая 1998 г.

Традыцыйная Марыйная пабожнасць

Святое Пісанне і Традыцыя Касцёла больш зразумела тлумачаць месца і ролю Найсвяцейшай Панны ў гісторыі збаўлення4. Маці Божая сёння застаецца не толькі прадметам тэалагічных даследаванняў, але перадусім прысутнічае сярод людзей і «дзякуючы сваёй мацярынскай любові Яна апякуецца братамі свайго Сына, якія яшчэ пілігрымуюць, сярод працы і небяспекі, пакуль не будуць прыведзены да шчаслівай айчыны»5. Такім чынам, Марыя з’яўляецца нашай Заступніцай, Апякункай, Памочніцай, Пасрэдніцай і Настаўніцай. Углядаючыся ў Яе жыццё, учынкі, словы, маўчанне, у Яе паводзіны, мы можам зразумець, што азначае любіць Бога ўсім сэрцам сваім і ўсёй душой сваёй, і ўсім розумам сваім (гл. Мц 22, 37). Любоў Найсвяцейшай Панны Марыі праявілася ў тым, што кожны Яе ўчынак і кожнае слова былі выкананнем Божай волі. Менавіта ў «школе Марыі» кардынал Казімір Свёнтэк навучыўся, што любоў да Бога — гэта не пачуцці, але жыццё, згоднае з Яго запаведзямі, і выкананне Яго волі. У 1932 годзе малады Казімір, выпускнік Баранавіцкай гімназіі, жадаючы выконваць Божую волю, адказвае на пакліканне Бога і паступае ў Вышэйшую духоўную семінарыю ў Пінску, апякункай якой з’яўляецца Маці Божая. Эмінэнцыя ўспамінаў, што менавіта ў Пінску каля магілы слугі Божага Зыгмунта Лазінскага, які пахаваны ў катэдры Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі, ён маліўся і прасіў, каб заўсёды быць верным Богу і Маці Божай. У той час ён яшчэ не ведаў, што за гэтую вернасць ён заплаціць шматлікімі цярпеннямі і выпрабаваннямі, вытрываць у якіх яму дапаможа апека і заступніцтва Марыі.

Зерне Марыйнай пабожнасці, вынесенай з бацькоўскага дому і ўзмоцненай у парафіяльнай, а пазней семінарыйнай супольнасцях, пасля шматлікіх гадоў прынясе свой плён у выглядзе клопату пра культ Маці Збаўцы ў душпастырстве арцыбіскупа, а пазней кардынала Казіміра Свёнтка. Адной з першых святыняў, якую ён кансэкраваў, быў касцёл Маці Божай Фацімскай у Баранавічах. Падчас урачыстасці кансэкрацыі Яго Эмінэнцыя ўпэўнена і ўзрушана сказаў: «Маці Божая Фацімская, мы адчуваем абавязак дзякаваць Табе і любіць Цябе, абяцаць Табе — недастаткова абяцаць! Даваць зарок — недастаткова! Прысягаць Табе — недастаткова! Даем Табе, Маці Божая Фацімская, клятву, што, маючы святыню ў Твой гонар, пад Тваёй абаронай мы будзем заўсёды верныя Богу і верныя Твайму Сыну! Не пакінем ні Бога, ні Касцёл! Будзем берагчы гэтую святыню як зрэнку вока! І мы не дапусцім, каб калі-небудзь яна была апаганена альбо трапіла ў бязбожныя рукі! Яна павінна існаваць! Мы гатовыя праліць кроў, аддаць жыццё, але святыня заўсёды будзе Божым домам, Маці Божая Фацімская! Яна будзе Тваёй святыняй і святыняй Бога!»6.

Sodalis marialis — сябар Марыі

Казімір Свёнтэк як малады святар спазнаў шмат знявагаў, прыкрасці, быў у вязніцы, а так- сама амаль 11 гадоў правёў у ссылцы ў Сібіры. Калі ён успамінаў падзеі з гітлераўскай вязніцы, НКВД і Гулагу, гаварыў, што перажыў усё гэта дзякуючы моцнай непахіснай веры. У духоўнасці Марыі мы можам вылучыць два элементы: Fiat i Magnificat. Першы элемент — гэта згода з Божай воляй, прыстасаванне свайго жыцця да Яго плану, а другі — праслаўленне Бога за Яго веліч, дабрыню і любоў. Абодва гэтыя элементы кардынал Казімір Свёнтэк рэалізаваў у сваім жыцці. Яго заклік «Божа, які ж Ты добры!» быў не чым іншым, як праслаўленнем Бога, якому калісьці, падобна Марыі, сказаў: «Няхай мне станецца паводле твайго слова» (Лк 1, 38). Найсвяцейшая Панна праслаўляла Бога за вялікія справы, якія Ён учыніў. Навучаны ад Яе кардынал Свёнтэк праслаўляў Бога за ўсё, што спазнаў у сваім доўгім жыцці. Гэта можа здавацца дзіўным, але яго падзяка ахоплівала не толькі хвіліны шчасця, але і ўсё тое, што па-чалавечы было вельмі цяжкім і нават нялюдскім. Падчас вайны, у камеры смерці і сталінскім лагеры ўмацавалася яго вера. Менавіта ў тых умовах Казімір Свёнтэк спазнаў моц Божай правіцы, узвышэнне пакорных і вялікую міласэрнасць. Можа таму, пасля шматлікіх гадоў з вялікім даверам, як дзіця да сваёй маці, ён звяртаўся да Марыі: «Узмоцненыя Тваёй дабрынёю і ласкавасцю з дзіцячым даверам звяртаемся да Цябе, Маці Божая Фацімская, з пакорнымі просьбамі аб Тваёй мацярынскай апецы і дапамозе для ўсяго Каталіцкага Касцёла Беларусі. <...> Маці Божая Фацімская! У сваёй фігуры, якая назаўсёды прыбыла ў Беларусь, застанься назаўсёды як Маці з намі, Тваімі дзецьмі, каб дзякуючы жыццёвай вандроўцы з Табою на зямлі мы атрымалі права прабывання з Табою ў небе»7.

Каранацыя абраза Маці Божай Шкаплернай (Гудагайскай). 15 ліпеня 2007 г.

Кардынал Казімір Свёнтэк звяртаў вялікую ўвагу на сімвалы і знакі, якія паказвалі на глыбіню Божай рэчаіснасці. У сваім біскупскім гербе ён змясціў ажно тры Марыйныя элементы: абраз Маці Божай Вастрабрамскай, словы «Mater Misericordiae» (Маці Міласэрнасці) і абрэвіятуру «SM» (Sodalis Marianus), якая з лацінскай мовы азначае «сябар Марыі». Пра гэты значок Эмінэнцыя распавядаў наступнае: «Ён заўсёды быў са мною. На жаль, пасля арышту гэты значок застаўся дома, а калі я вярнуўся з лагера, Мама перадала мне мой значок, і гэтым вельмі мяне ўсцешыла. З таго часу я заўсёды нашу яго з сабою і спадзяюся, што буду насіць аж да смерці»8. І сапраўды, на каўнеры свайго пінжака Эмінэнцыя заўсёды насіў значок прыналежнасці да Марыйнага таварыства, у якое ўступіў 13 лістапада 1929 года. Духоўнасць і маральныя паводзіны маладога Казіміра асаблівым чынам фармавала малітва прысвячэння сябе Маці Божай, якою маліліся члены таварыства: «Найсвяцейшая Панна і Багародзіца Марыя, я, ..., хоць і нягодны быць Тваім слугою, аднак, ахоплены Тваёй цудоўнай дабрынёю, прагну служыць Табе і выбіраю Цябе сёння ў прысутнасці майго Анёла Ахоўніка і ўсяго Нябеснага двору сабе за Панну, Заступніцу і Маці і цвёрда пастанаўляю надалей заўсёды быць Тваім слугою і, па магчымасці, старацца, каб усе верна Табе служылі. Прашу Цябе і ўсклікаю, найлепшая Маці, каб праз кроў Езуса Хрыста, пралітую за мяне, Ты прыняла мяне як свайго сына і вернага слугу. Дапамагай мне ў кожнай патрэбе і маёй справе і выпрасі для мяне ласку, каб я ніколі думкаю, словам і ўчынкам не пакрыўдзіў вачэй Тваіх і Твайго Сына. Памятай пра мяне і не пакінь мяне ў хвіліну смерці. Амэн»9.

Марыя — Маці Міласэрнасці і настаўніца прабачэння

Капліца Маці Божай Вастрабрамскай у катэдральнай базыліцы ў Пінску нагадвае пра глыбокую духоўнасць і Марыйную пабожнасць кардынала Казіміра Свёнтка. Гэта не толькі месца пашаны Найсвяцейшай Панны Марыі, але знак удзячнасці Яго Эмінэнцыі Богу і Маці Божай за дар ацалення сябе і сваіх сяброў з вязніцаў НКВД і сталінскіх лагераў. Гэта таксама ўспамін усіх тых, хто не вярнуўся дадому. Надпіс над брамай капліцы «Тваёй абароне аддаёмся» таксама сведчыць пра яго веру ў моц поўнай дзіцячага даверу малітвы да Маці Божай. Сімвалічны выбар менавіта Маці Божай Вастрабрамскай, якую мы называем Маці Міласэрнасці. Словы песні да Маці Божай Вастрабрамскай, якую і сёння спяваюць у Яе капліцы ў Пінску, перадаюць дзіцячы давер Яе апецы і дапамозе: «Марыя, Маці Міласэрнасці, Твой трон у Вострай Браме, да Цябе мы спяшаемся ў кожны час, а Ты будзеш да нас міласэрнаю...». Міласэрнасць змяшчае ў сабе таксама і прабачэнне. Калі ў 2000 годзе ў Іркуцку адбываліся Марыялагічны кангрэс і кансэкрацыя новапабудаванай катэдры, прысутны на ўрачыстасці кардынал Казімір Свёнтэк асвяціў, у пэўным значэнні, сімвал для ўсёй Сібіры — Капліцу паяднання і супакою. У асобных урнах з назвамі розных мясцовасцяў кардынал, былы вязень Варкуты, змясціў зямлю з месцаў катаргі, з лагераў і вязніцаў, просячы Бога аб прабачэнні злачынцам. Над урнамі з зямлёй змешчана фігура Уваскрослага Хрыста, якая напамінае пра поўную надзеі праўду: «Я — уваскрасенне і жыццё» (Ян 11, 25). Пераканаўча гучалі словы кардынала Казіміра Свёнтка: «Мы ўспамінаем мучанікаў не таму, што яны спазналі бязлітасную і страшэнную смерць, але таму што яны прайшлі праз яе як людзі прабачэння, свабодныя ад нянавісці. Прабачаць і любіць — гэтаму нас навучае Евангелле. Менавіта ў гэтай перспектыве мы ўспамінаем усіх мучаннікаў Сібіры, якія былі замучаныя і забітыя ў розных месцах»10. Пробашч катэдральнай парафіі ў Іркуцку ўспамінае, як пасля ўрачыстасці асвячэння капліцы кардынал Свёнтэк са слязьмі на вачах прызнаўся яму, што ў той дзень сапраўды прабачыў усім, хто яго пераследаваў, і маліўся за іх11. Можам здагадвацца, што ў гэтым няпростым акце прабачэння кардыналу Казіміру Свёнтку дапамагла духоўнасць, сфармаваная дзякуючы разважанню над жыццём і таямніцамі Маці Божай, асаблівым чынам балесных момантаў Яе жыцця.

Маці Божая Фацімская — Апякунка і выхавацелька семінарыстаў

Святой памяці кардынал Казімір Свёнтэк вызначаўся асаблівым набажэнствам да Маці Божай Фацімскай. Прыкладам можа быць прысвячэнне Ёй аднаго з першых збудаваных касцёлаў на тэрыторыі Пінскай дыяцэзіі на пачатку 90-х гадоў, пра які мы ўзгадвалі вышэй, перэгрынацыя копіі фігуры з Фацімы па парафіях Беларусі, арганізацыя пілігрымкі ў Фаціму, сустрэча з візіянеркай с. Люцыяй — манашкай Кангрэгацыі Сясцёр Кармэлітак ад Дзіцятка Езуса, а таксама змяшчэнне іншай копіі фігуры Маці Божай Фацімскай у семінарыі ў Пінску. У сваім казанні на распачацце перэгрынацыі фігуры Маці Божай Фацімскай Эмінэнцыя, адданы сын Марыі, сказаў: «Ідзі, Маці Божая Фацімская, у доўгі, амаль двухгадовы шлях! Будзь з намі, застанься з намі назаўсёды! Са свайго боку мы абяцаем Табе, што ў кожнай парафіі мы будзем сардэчна вітаць Цябе і ў вызначаны нам дзень мы будзем урачыста Цябе ўшаноўваць і аддаваць Табе належную пашану»12. Гэта адбывалася ў 1997 годзе, у хуткім часе пасля пераменаў, якія прадказала Маці Божая ў Фаціме для Савецкага Саюза і Усходняй Еўропы. Менавіта таму сустрэча з Маці Божай была для вернікаў вялікім святам, а душы людзей былі ўзрушаныя і напоўненыя верай, надзеяй, любоўю, а сэрцы — слязьмі радасці. Ксёндз кардынал прывёз копію партугальскай фігуры Маці Божай Фацімскай таксама ў Вышэйшую духоўную семінарыю імя святога Тамаша Аквінскага ў Пінску, для якой ён быў не толькі аднавіцелем і біскупам, але і першым яе рэктарам. Падчас сустрэчаў з алюмнамі, кіраўніцтвам семінарыі і выхавацелямі Эмінэнцыя неаднаразова ўказваў на Марыю як Маці святароў і клерыкаў, прыклад для наследавання, а таксама заступніцу ва ўсіх жыццёвых сітуацыях. Падчас адной са сваіх гамілій у семінарыі кардынал распавёў гамелетычны прыклад пра святара, які, едучы ў цягніку, чытаў Літургію гадзінаў, у якой ляжаў абразок Маці Божай: «Калі сусед у цягніку запытаўся святара, хто на выяве, святар без вагання адказаў, што гэта яго Маці. Тады сусед паглядзеў на святара і са здзіўленнем запытаўся: «Чаму ты да яе не падобны?» Таму наша заданне на ўсё жыццё — заўсёды прыпадабняцца да нашай нябеснай Маці».

У першыя дні пасля аднаўлення семінарыі ў 2001 годзе кардынал прывёз са сваёй пілігрымкі ў Рым фігуркі Маці Божай Фацімскай і падарыў семінарыйным выхаваўцам са словамі пажадання, каб Маці Божая была іх Апякункай і дапамагала ў выхаванні будучых святароў. Я асабіста памятаю парады першага рэктара адноўленай семінарыі вучыць клерыкаў здаровай Марыйнай пабожнасці, чэрпаючы са скарбніцы традыцыі: маёвыя і ружанцовыя набажэнствы ў кастрычніку, Гадзінкі аб Беззаганным Зачацці Найсвяцейшай Панны Марыі альбо штодзённая Ружанцовая малітва. Гэта не была толькі навука, але асабістая практыка кардынала, які «вельмі любіў Ружанцовую малітву. У яго быў ружанец ад с. Люцыі (адна з трох пастушкоў, якім аб’явілася Маці Божая Фацімская). Маліўся на ім заўсёды. Пасля літургіі ён любіў застацца ў касцёле, каб памаліцца ў цішыні. На гэта было прыемна глядзець»13.

Каранацыя абраза Маці Божай у мінскай архікатэдры. 10 снежня 2005 г.

Totus Tuus — Fidei testis

У памяці католікаў і жыхароў Беларусі Яго Эмінэнцыя кардынал Казімір Свёнтэк застанецца нязломным сведкам веры, якому 27 лістапада 2004 года папа Ян Павел ІІ асабіста ўручыў узнагароду «Fidei testis». Святы Айцец, адданы Найсвяцейшай Панне ў сваім вядомым «Totus Tuus» («Увесь Твой»), звяртаючыся да нашага кардынала і ўспамінаючы яго жыццёвы шлях і дасягненні, сказаў: «Усяго гэтага ксёндз кардынал дасягнуў з дапамогай Найсвяцейшай Панны, Mater Misericordiae, пра што сведчыць таксама біскупскі дэвіз ксяндза кардынала. Ад усяго сэрца даручаю цябе, шаноўны брат, Найсвяцейшай Панне Марыі і з радасцю ўручаю табе ўзнагароду «Fidei testis»14. У словах падзякі Яго Эмінэнцыя як верны вучань пакорнай Маці Збаўцы падкрэсліў: «Я сапраўды адчуваю вялікі гонар за гэту ўзнагароду, але я хацеў бы вызнаць, што прымаю яе з рук Святога Айца не толькі як ушанаванне маёй асобы, але перадусім як узнагароду для ўсіх католікаў Беларусі, якія на працягу 70-ці гадоў перажывалі страшэнны пераслед з боку камуністычна-атэістычнай сістэмы і якія захавалі веру ў Бога, прыналежнасць да Каталіцкага Касцёла і сталі сапраўднымі fidei testis — сведкамі веры»15.

Кардынал Казімір Свёнтэк часта ўзрушана і глыбока перажываў некаторыя падзеі, пра што сведчылі яго эмоцыі. Слёзы перажывання і радасці шмат разоў былі на вачах кардынала: падчас рэкансэкрацыі мінскай архікатэдры Імя Найсвяцейшай Панны Марыі, у дзень яго нараджэння 21 кастрычніка 1997 года, з нагоды розных гістарычных урачыстасцяў і кожны раз, калі ён каранаваў абразы Маці Божай у Будславе, Гродне, Тракелях, Брэсце, Гудагаі, Мінску і ў сваім любімым Лагішыне. Менавіта ў Лагішыне ён вучыў нас з вялікай прастатою, як сапраўдны айцец, як мы павінны адказваць на вялікія Божыя дары: «Трэба прасіць Маці Божую Каралеву, каб мы заўсёды на першае месца ставілі Бога, Касцёл, сваё сумленне і сваю душу. Папросім жа Бога, каб нам заўсёды хапала сілы для адважнага, моцнага і непахіснага вызнавання веры ў Бога! Каб мы ніколі не здрадзілі Богу, не пакінулі Касцёл і заўсёды аберагалі як зрэнку вока сваю душу і веру ў Бога! Каб мы заўсёды бераглі гэтую святыню, шанавалі Маці Божую ўкаранаваную, нашу Каралеву — гэта наш святы абавязак! Мы слабыя і няздарныя, таму тым больш сёння занясём нашыя просьбы да гэтай нашай Матулі і адначасова да нашай Каралевы, каб Яна дапамагала нам быць сапраўднымі вызнаўцамі Бога і членамі святога Каталіцкага Касцёла!»16.

На заканчэнне згадаем словы, якія Яго Эмінэнцыя прамовіў з нагоды юбілею 70-ці гадоў святарства і 95-ці гадоў жыцця: «З гэтых маіх 70-ці і 95-ці гадоў ёсць ясная і канкрэтная выснова — трэба верыць у Бога, трэба давяраць Яго Провіду, нястомна, як дзеці да сваёй маці, туліцца да Маці Божай і даручаць сябе Яе мацярынскай апецы!»17. Кардынал Казімір Свёнтэк у сваім штодзённым жыцці пацвярджаў веру Касцёла ў тое, што Благаслаўлёная Дзева — Заступніца, Апякунка, Памочніца, Пасрэдніца — па волі Божай дапамагае хрысціяніну ў такім сэнсе, што ад годнасці і эфектыўнасці дзеяння Хрыста, адзінага Пасрэдніка, нічога не адымаецца і не дадаецца18. Такім чынам, варта часта ўсклікаць разам з нашым кардыналам: «Тваёй абароне аддаёмся, Святая Багародзіца...».

Аркадзь Куляха OCD

Гл. таксама:
КРЫСТЫНА ЛЯЛЬКО :: НЯХАЙ АДБУДЗЕЦЦА ВЯРТАННЕ ::
ДАНУТА БІЧЭЛЬ :: У ПІНСКУ ЎНЕБАЎЗЯТЫМ ::

1. Пар. Paweł VI, Adhortacja apostolska «Marialis cultus», 25, [Electronic resource]. – Mode of access : http://ptm.rel.pl/czytelnia/dokumenty/dokumenty-papieskie/42-pawel-vi/254-adhortacja-apostolska-marialis-cultus.html.
2. Ibidem.
3. Katechizm Kościoła Katolickiego, 487.
4. Пар. Дагматычная канстытуцыя пра Касцёл «Lumen gentium», 55.
5. Тамсама, 62.
6. Фільм Юрыя Гарулёва пра кардынала Казіміра Свёнтка «Маці Міласэрнасці», 1997 г.
7. Пастырскі ліст на заканчэнне перэгрынацыі фігуры Маці Божай Фацімскай па Беларусі, 20.09.2008.
8. Фільм Юрыя Гарулёва пра кардынала Казіміра Свёнтка «Маці Міласэрнасці», 1997 г.
9. Малітва з дыплома прыняцця Казіміра Свёнтка ў Марыйнае таварыства, Пінск, выстава ў духоўнай семінарыі.
10. Пар. Leonard Górka SVD, Chrystus znad Angary, «Gość Niedzielny», 2001, № 21, с. 14.
11. Размова аўтара з а. Уладзімірам Секам SVD, Іркуцк, верасень 2018 г.
12. Фільм Юрыя Гарулёва пра кардынала Казіміра Свёнтка «Маці Міласэрнасці», 1997 г.
13. Сястра Бэрнадэта Клім: «У цярпеннях кардынал Свёнтэк цалкам аддаваўся Богу», [Electronic resource]. – Mode of access : http://old.catholic.by/2/libr/interview/109597-bernadeta-klim.html.
14. Ян Павел ІІ, прамова падчас уручэння кардыналу Казіміру Свёнтку ўзнагароды «Fidei testis», Брэшыя, 27.09.2004, [Electronic resource]. – Mode of access : https://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/it/speeches/2004/ september/documents/hf_jp-ii_spe_20040927_paul-vi-institute.html.
15. Прамова кардынала Казіміра Свёнтка, Брэшыя, 27.09.2004, [Electronic resource]. – Mode of access : https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/ swiatek_27092004.html.
16. Фільм Юрыя Гарулёва пра кардынала Казіміра Свёнтка «Fidei testis», 2009 г.
17. Тамсама.
18. Гл. Дагматычная канстытуцыя пра Касцёл «Lumen gentium», 62.