НЯХАЙ АДБУДЗЕЦЦА ВЯРТАННЕ

Юбілейны падарунак кардыналу. 2004 г.

21 кастрычніка споўнілася 105 гадоў з дня нараджэння кардынала Казіміра Свёнтка. Да гэтай даты ў выдавецтве «Про Хрысто» падрыхтавана кніга ўспамінаў пра легендарную асобу першага ў сучаснай гісторыі Беларусі кардынала. Ёсць у гэтай кнізе таксама ўспаміны вядомага рэжысёра-дакументаліста Юрыя Гарулёва, які стварыў некалькі знакавых дакументальных фільмаў пра Яго Эмінэнцыю: «Mater Misericordiae» («Маці Міласэрнаcці»), «Вяртанне», «Канікулы кардынала», «Сведка веры»... Пра гісторыю сваіх адносінаў з кардыналам Свёнткам Юрый Мікалаевіч цікава напісаў ва ўспамінах, а мне захацелася распытаць у спадара Юрыя пра яго асабісты шлях: жыццёвы і творчы. Тым больш, што і нагода для гэтага ёсць не абы-якая: 75-годдзе самога рэжысёра і 50-годдзе ягонага сужэнства з Людмілаю Пятроўнаю, якую многія католікі ведаюць найперш як галоўнага бухгалтара Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі, а таксама як цікавага чалавека і асобу, якую цаніў і паважаў кардынал Казімір Свёнтэк. З гэтымі юбілеямі ад усяго нашага рэдакцыйна-выдавецкага калектыву мы сардэчна віншуем юбіляраў і жадаем шчодрай Божай ласкі і благаслаўлення на яшчэ доўгія шчаслівыя гады сумеснага жыцця і плённага служэння Касцёлу і Божай справе. Размову са спадаром Юрыем мы распачалі ад успаміну пра вытокі, пра ягоных бацькоў. Тым больш, што бацька майго суразмоўцы, Мікалай Гарулёў — вядомы беларускі пісьменнік, якому сёлета, у кастрычніку, споўнілася б 100 гадоў...

— Юрый Мікалаевіч, якая іерархія каштоўнасцяў была ў вашай сям’і?

— Для мяне бацька і маці былі святымі людзьмі. Адносіны людзей перадваеннага пакалення былі самым чыстым з усяго, што мне было наканавана ўбачыць. Мае бацькі сустрэліся і пакахалі адно аднаго яшчэ падчас вучобы ў інстытуце. З дзяцінства я вучыўся ад бацькоў сумленнасці (ніколі пасля я не сустракаў такіх сумленных людзей, як мае тата і мама), чысціні, адкрытасці і ўменню дапамагаць бліжнім. У маладосці яны жылі вельмі бедна, аднак, калі бачылі чалавека ў патрэбе, то заўсёды стараліся дапамагчы. Таксама ад бацькоў я вучыўся перажываць цяжкасці. Мой малодшы брат нарадзіўся інвалідам па слыху, і для маіх бацькоў гэта была вялізная трагедыя. Я бачыў, як яны мужна пераносілі гэта няшчасце, і пераймаў іх прыклад, каб заўсёды трымацца і шукаць пазітыўныя моманты. У таты была яшчэ адна рыса, якую я лічу проста неабходнай для кожнага чалавека, і мяркую, што і сам павінен ёю валодаць, а менавіта, заўсёды бачыць і паказваць праўду, а калі чалавек паступае несправядліва, то не баяцца гаварыць яму пра гэта адкрыта. У гэтым бацька быў для мяне яскравым прыкладам. Ён працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм», і я ведаю, што калі ён сутыкнуўся там з нядобрасумленнасцю ў грашовых пытаннях, ён напісаў заяву аб звальненні. Бацька мог сказаць у вочы нават міністру ўсё, што думаў. Пра такую бацькаву прынцыповасць ведалі і ў Саюзе пісьменнікаў, таму невыпадкова апошнія паўтара дзясятка гадоў ён быў пастаянным старшынёю рэвізійнай камісіі гэтай творчай арганізацыі. Усе ведалі, што Гарулёў не саступіць убок, што ён справядлівы, будзе гаварыць праўду і заўсёды ісці да канца…

Бацькі мелі на мяне вялікі ўплыў. Пазней у жыцці мне пачала дапамагаць мая жонка. Яна заўсёды можа сказаць праўду пра хібы, якія бачыць. Адным словам, каштоўнасці бацькоўскай сям’і перайшлі ў нашу з Людмілаю Пятроўнаю сям’ю, і ўсё гэта дапамагло нам пражыць 50 гадоў у добрым сужэнстве. Потым адбылася шчаслівая сустрэча з кардыналам, і яна таксама прынесла ў нашую сям’ю аптымістычны струмень...

— Юрый Мікалаевіч, а як адбылася Ваша першая сустрэча з кардыналам? Раскажыце, калі ласка, гісторыю свайго шляху ў Пінск, да кардынала.

— У той час мы здымалі ў Пінску фільм пра меліярацыю разам з маім сябрам Аркадзем Рудэрманам, з якім рабілі амаль усе карціны. На жаль, Аркадзь загінуў падчас працы над адным з фільмаў. Смерць тады прайшла так блізка каля мяне, але з сабою забрала сябра, больш таленавітага... У 80-я гады, калі ў выніку меліярацыі асушылі ўсё, што трэба і што не трэба, на Палессі пачаліся пылавыя буры. Тады загаварылі аб праблемах меліярацыі. Трэба зазначыць, што наш фільм аказаўся вельмі своечасовым, хоць і быў успрыняты неадназначна. У Пінску мы тады былі першы раз. Па дарозе ўбачылі прыгожы касцёл і зайшлі ў яго. У гэты час у касцёле якраз ішла экскурсія, якую праводзіў чалавек сталага ўзросту. Мы слухалі экскурсавода і здзіўляліся, як ён цудоўна ведаў жывапіс, цікава расказваў пра мастакоў, фрэскі і карціны, што знаходзіліся ў касцёле, а таксама моцна «паліваў» і асуджаў савецкую ўладу. Штосьці падобнае мы чулі ўпершыню, таму былі вельмі ўражаныя і ў той вечар доўга не маглі заснуць: размаўлялі пра тое, што нашым фільмам не хапае менавіта такіх герояў, якія гавораць праўду і змагаюцца за яе. На наступны дзень мы распавялі гэту гісторыю дырэктару Інстытута меліярацыі і ён сказаў нам, што экскурсію праводзіў пробашч катэдральнай парафіі ксёндз Казімір Свёнтэк. Тады нам стала ўсё больш-менш зразумела... Потым я здымаў на Палессі фільм аб Прыпяці, які ў свой час быў вельмі папулярны. Мы пачыналі здымаць Пінск з верталёта, хацелі таксама зняць праваслаўную царкву і касцёл, таму прыйшлося прасіць дазволу ў ксяндза Свёнтка. Спачатку ён паставіўся да нас з недаверам і не даў згоды на здымкі. Я спрабаваў растлумачыць яму ідэю фільма. Ксёндз слухаў-слухаў і ўрэшце даў дазвол, толькі папрасіў, каб мы рабілі гэта сумленна, а не абы-як. Так выглядала мая другая сустрэча з будучым кардыналам.

Юрый Гарулёў з жонкаю Людмілаю і сынам Аляксандрам. 2009 г.

— А калі з’явілася думка зняць фільм пра асобу кардынала?

— У той час, калі Казімір Свёнтэк ужо атрымаў тытул кардынала, я ведаў рэстаўратара Аркадзя Шпунта, а той, у сваю чаргу, ведаў гісторыка Святлану Адамовіч. Яны больш расказалі мне пра асобу кардынала, я ўспомніў першую сваю сустрэчу з ім, і мы вырашылі зняць фільм. Аркадзь Шпунт і Святлана пайшлі размаўляць з кардыналам і дамаўляцца без мяне, бо ў той час я мог толькі перашкаджаць. Пасля я два гады хадзіў за кардыналам і проста здымаў, а ён мяне нават не заўважаў, бо быў заняты сваімі справамі. Магчыма, ужо тады кардынал адчуваў, што ў яго засталося не так шмат часу, таму спяшаўся працаваць і быў моцна заняты рознымі справамі. Аднойчы я падышоў да яго і сказаў: «Казімір Янавіч (так, па-свецку і па-савецку я спачатку звяртаўся да Яго Эмінэнцыі), мы тут шмат ужо наздымалі, але ж Вы разумееце, што яшчэ патрэбны Ваш удзел». Кардынал звычайна ўсё абдумваў і не адразу прымаў рашэнні, таму тады ён нам нічога не адказаў, але пасля патэлефанаў і запрасіў прыехаць да яго ў Пінск. Мы прыехалі браць інтэрв’ю і ўбачылі зусім іншага чалавека, які дастаў альбом і пачаў расказваць пра сваё жыццё.

— Цікава, як Вашыя калегі на кінастудыі паставіліся да фільмаў пра духоўную асобу, пра іерарха Каталіцкага Касцёла?

— Па-першае, я здымаў не на «Беларусьфільме», а на сваёй кінастудыі «Стоп-кадр». Там працавала вельмі цікавая рэдактарка, якая фарміравала дакументальную праграму для тэлебачання. Гэта была разумная жанчына, і я сам прапанаваў ёй паглядзець фільм, які мы планавалі ўжо ставіць. Яна паглядзела і сказала: «Я не хрышчоная, але калі б я паглядзела гэты фільм раней, то абавязкова стала б каталічкаю». Ёй вельмі спадабаўся кардынал і яго жыццёвая пазіцыя. Гэта была другая карціна, і мы паказалі яе на фестывалях у Польшчы. Фільм там быў вельмі добра прыняты і атрымаў узнагароды.

— Юрый Мікалаевіч, Вы выхоўваліся ў сям’і, абсалютна далёкай ад веры, і ў маладосці нейкі час нават працавалі ў бюро райкама камсамола ў Ленінградзе. Распавядзіце, калі ласка, пра Ваш шлях да веры.

— Мяне заўсёды цікавіла жыццё іншых людзей, якіх я сустракаў. Нават калі я яшчэ не быў кінематаграфістам, я задумваўся, чаму чалавек так ці інакш сябе паводзіць, ці ўсё абумоўлена выхаваннем чалавека альбо на яго моцна ўплываюць нейкія жыццёвыя падзеі, якія ўвогуле матывы ўчынкаў чалавека. У нас быў выпадак, калі аднойчы ў бюро райкама камсамола прыйшоў малады чалавек і прынёс заяву аб выхадзе з камсамола таму што, як сам растлумачыў, ён стаў веруючым і будзе прымаць хрост. Зразумела, яго выключылі з камсамола, а я напісаў артыкул у газету «Смена», рэдактарам якой у той час быў Генадзь Селязнёў, які пасля стаў старшынёю расійскай Думы. Ён быў маім добрым знаёмым і нават клікаў мяне працаваць у газету «Смена». Я напісаў і даў Генадзю апублікаваць артыкул пра таго веруючага хлопца, які прыняў хрост, пра тое, што часта мы праходзім каля людзей, не задумваючыся, што кіруе гэтымі людзьмі, якія вераць у Бога. Шчыра кажучы, гэта быў апошні штрых у маёй камсамольскай кар’еры, а справа дайшла нават да гаркама партыі, куды мяне і выклікалі. Там я растлумачыў, што для некаторых людзей вера — гэта штосьці важнае ў жыцці, а мы не спрабуем іх зразумець, проста адмахваемся і праходзім міма, і па сутнасці гэта фармалізм, таму я хачу зразумець гэтых людзей. У гаркаме мяне паслухалі і сказалі: «Вяртайся хутчэй дадому ў Мінск, каб не было наступстваў». І я вярнуўся...

Калі я сустрэў кардынала, пачаў разважаць над яго жыццём. Я думаў, што гэты чалавек быў на мяжы жыцця і смерці, але не паддаўся, як зрабіў бы іншы на яго месцы, а гэта значыць, што вера сапраўды ёсць. Пасля мы здымалі фільм з айцом Янам Глінкам, шмат ездзілі, начавалі ў польскіх кляштарах і акурат у гэтых паездках я глыбей зацікавіўся пытаннямі веры, а айцец Ян усё мне цярпліва тлумачыў і такім чынам прыводзіў мяне да сапраўднай веры...

Кардынал Казімір Свёнтэк з Людмілаю Гарулёваю. Пінск, 2009 г.

— Спадар Юрый, давайце вернемся яшчэ раз у Вашу маладосць. Як Вы ўсё ж трапілі ў Ленінград?

— Яшчэ са школы, можа з класа 6-га, я хацеў паступіць ва Усерасійскі дзяржаўны інстытут кінематаграфіі імя Герасімава. Але паступіць туды было вельмі складана, хоць я добра вучыўся, чытаў кнігі па мастацтве, наведваў фотакружок і рабіў добрыя здымкі. Ды ў той час у Савецкім Саюзе якраз праводзілі эксперыменты ў галіне адукацыі і наш выпуск заканчваў школу, і адначасова я два гады працаваў на заводзе. Два разы на тыдзень мы павінны былі хадзіць на завод, але ў нас была вельмі разумная дырэктарка школы, якая дамовілася з кіраўніком заводу, каб мы прайшлі практыку за адзін год, таму апошні год у школе мы рыхтаваліся да экзаменаў. Наш клас здаў выпускныя экзамены цудоўна, а я нават атрымаў залаты медаль. Праз год нам спаўнялася 19 гадоў, і калі не было ваеннай кафедры, то нас забіралі ў войска, а ў Інстытуце кінематаграфіі абавязкова патрабавалася 3 гады практыкі. Мае бацькі вельмі хваляваліся, што я туды не траплю, таму прапанавалі мне паступаць у Ленінград у Інстытут кінаінжынераў. Па сутнасці гэта тое ж самае кіно, а да таго ж мой тата тады працаваў на кінастудыі. Я так і зрабіў, а праз год мяне забралі ў войска, дзе я праслужыў 3 гады і вярнуўся ў Ленінград, на першы курс, таму што за гэты час навучальная праграма змянілася. Можна сказаць, што я 5 гадоў аддаў на дзяржаўныя эксперыменты: 2 гады ў школе і 3 гады ў войску,а служыў я ў Германіі, недалёка ад Дрэздэна. Да гэтага часу я ўжо ведаў усю Дрэздэнскую галерэю па кнігах, і таму мяне часам прасілі праводзіць там экскурсіі для жонак афіцэраў і для салдатаў. Мы былі ракетчыкамі, сядзелі за агароджаю і нават не ведалі, што служылі якраз у разгар «халоднай вайны». Пасля пра ўсё гэта я зняў фільм.

— Наколькі Ваш жыццёвы досвед дапамог Вам у прафесіі?

— Вельмі дапамог. Па-першае, я навучыўся размаўляць з людзьмі. Калі я пачынаў працаваць у дакументальным кіно, то гэта ўменне мне вельмі прыдалося, бо даводзілася шукаць падыход да чалавека, каб ён табе паверыў і змог быць шчырым. Многія рэжысёры гэтага не разумелі, таму ў іх не ўсё атрымлівалася, а я ведаў, як размаўляць з людзьмі, таму ў мяне ўсё было добра.

— Вы ж спачатку былі аператарам?

— Так, але ў аператарскай працы ўменне разумець чалавека таксама неабходна. Калі аператар ставіць камеру і святло, чалавек пачынае адчуваць сябе няёмка, я ж сапраўды намагаўся стварыць такія ўмовы, каб чалавеку нічога не перашкаджала і ён адчуваў сябе натуральна. У мяне было добрае ўзаемаразуменне з рэжысёрам, мы былі амаль аднаго ўзросту, бо ў кіно я прыйшоў, можна сказаць, сталым чалавекам. На той час мой бацька добра ведаў рэжысёраў, у мяне былі знаёмыя на кінастудыі і былі магчымасці адразу стаць другім аператарам, але я не захацеў. Я вырашыў прайсці праз усё сам і спачатку працаваў як асістэнт. А што такое асістэнт? Ён носіць апаратуру, штатывы. Я прыйшоў у аддзел кадраў і падаў заяву аб прыёме на працу. Старшыня са здзіўленнем паглядзеў на мяне, на мае дакументы і перапытаў, ці сапраўды я быў сакратаром райкама камсамола ў Ленінградзе. Было дзіўна, што былы сакратар райкама камсамола прыйшоў прасіцца, каб насіць скрыні. Але гэты этап я хутка прайшоў...

Удзельнікі і госці 7-га фестывалю «Magnificat» з іерархамі Каталіцкага Касцёла каля мінскай архікатэдры. 2011 г.

— Яшчэ хацелася б паразмаўляць пра фестываль «Magnificat», ініцыятарам і нязменным старшынёю якога Вы былі. Сёлета мы адзначаем 30-годдзе адраджэння Касцёла ў Беларусі, а фестываль, несумненна, быў адной з важных вехаў у гэтым адраджэнні. Скажыце, калі ласка, як узнікла задума гэтага фестывалю?

— Вялікія справы заўсёды пачынаюцца вельмі звычайна. Я заўсёды стараўся браць прыклад з бацькі і трымаць сваё слова: калі я штосьці паабяцаў, то абавязкова павінен выканаць. У свой час у Польшчы я пазнаёміўся з рэжысёрам Зыгмунтам Гутоўскім, які быў прэзідэнтам фестывалю «Niepokolanow»; ён, дарэчы, прысутнічаў на першым фестывалі «Magnificat». Падчас адной з нашых размоваў ён прапанаваў зрабіць такі ж фестываль хрысціянскага кіно ў Беларусі. Мне гэта ідэя спадабалася, я згадзіўся і выканаў сваё абяцанне. Важную ролю ў гэтым адыграў таксама кардынал Свёнтэк. Калі я прыйшоў да яго з ідэяй, ён нават доўга не думаў, а даў свой дазвол і ўвесь час падтрымліваў гэтую справу. Зразумела, што калі ў дакументах, у тым ліку фінансавых, стаяў подпіс кардынала, то ніхто не адважваўся адмовіць. Шчыра кажучы, я вельмі перажываю, што сёння гэтага фестывалю няма, хоць мая жонка супакойвае мяне, кажучы, што заўсёды трэба сыходзіць, калі ты знаходзішся на вяршыні, але мне здаецца, што гэта не той выпадак. Я так лічу не таму, што быў звязаны з гэтай ідэяй і фестывалем, але мяркую, што дзякуючы фестывалю «Magnificat» Касцёл у Беларусі ўмацаваў свой аўтарытэт. Памятаю, як многія людзі гаварылі, што такога фестывалю па яго душэўнай атмасферы і экуменічнай скіраванасці больш нідзе няма. Шкада, што ён не атрымаў належнай падтрымкі з боку дзяржаўнай улады...

Нам удалося правесці 12 фестываляў «Magnificat», на якіх заўсёды была вельмі цёплая і душэўная атмасфера, і ў якіх удзельнічалі прадстаўнікі многіх краінаў свету...

— Я памятаю, які быў фурор, калі на фестывалі «Magnificat» паказалі фільм кардынала Казіміра Свёнтка «Чары Палесся»...

— Для мяне гэта, канешне, выключны выпадак.

— Як удалося ўгаварыць Эмінэнцыю на такі крок?

— Паспрыяў выпадак. Аднойчы кардынал папрасіў мяне дапамагчы: згубіліся гукавыя дарожкі да ягоных фільмаў пра Палессе, і трэба было пакласці на відэарад класічную музыку. Зразумела, я перагледзеў усе яго фільмы, мы з маім мантажорам Алікам Лавышам злучылі ўсе гэтыя дарожкі, і я сказаў кардыналу: «Эмінэнцыя, гэта ж добрыя фільмы! Чаму Вы іх нікому не паказваеце?». А справа ў тым, што кардынал вельмі баяўся павярхоўнасці ў працы. Ён ва ўсіх справах цаніў прафесіяналізм, а свае фільмы лічыў аматарскімі і як бы саромеўся іх. Мне ўдалося пераканаць яго, што гэта добрыя прафесійныя фільмы, цудоўная музыка і мантаж. І тады я прапанаваў адкрыць адзін з фестываляў ягоным фільмам, аднак кардынал адразу катэгарычна адмовіўся. Прайшоў час, і ён сам мне патэлефанаваў і даў згоду на паказ фільма, толькі з умоваю, што ён дае адну копію, якую мы пасля вяртаем, і ніхто ні ў якім выпадку не будзе яе размнажаць. Тады ніхто нават не ўяўляў, што кардынал такі прафесіянал у кіно, таму памятаю, як усе здзівіліся пасля прагляду фільма. Пазней мы перавялі фільмы на дыскеты, і так з’явіліся адлічбаваныя фільмы, якія склалі кнігу «Чары Палесся». Шкада, што Яго Эмінэнцыя не прычакаў яе выхаду. Мяркую, што кардынал у сваім паказе палешукоў не саступае фатографу Хамянтоўскай, якая лічыцца пясняркаю Палесся.

— А як паўплывала асоба кардынала Свёнтка на Ваша асабістае жыццё?

— Кардынал сапраўды змяніў нашае з Людмілаю жыццё. Калі б яго не было, то гэта былі б зусім іншыя Гарулёў і Гарулёва. І сёння, калі няма фестывалю «Magnificat», калі беларускае кіно наогул перажывае вялікія цяжкасці, я часта ўспамінаю прыклад жыцця і веры кардынала, ягоны аптымізм. І думаю, як бы ён паступіў у сённяшняй сітуацыі, ці апусціў бы рукі? Відаць, не, бо яму даводзілася выходзіць пераможцам у больш складаных сітуацыях. Усведамленне гэтага мне вельмі дапамагае...

— А чым сёння жыве творчы чалавек Юрый Гарулёў?

— Нягледзячы на ўсе крызісы — новымі творчымі задумамі. Калі б сёння мне сказалі ўзяцца за адраджэнне фестывалю, я б узяўся. З аднаго боку, гэта складана, а з другога — лёгка, бо ёсць дасведчаныя людзі, і ўжо зразумела, як і што трэба рабіць. У думках я звяртаюся да кардынала: што б ён зрабіў? Можа трэба трошкі пачакаць? 10 гадоў? Але ўжо ўзрост не той, таму мне вельмі шкада... Калі ў Беларусі з’явілася цэлая плеяда маладых біскупаў, у мяне быў проста цудоўны настрой, бо я думаў, што гэтыя маладыя іерархі разумеюць значэнне кіно і падтрымаюць фестываль. Былі спадзяванні зрабіць яго ў розных рэгіёнах, аднак, на жаль, спадзяванні не спраўдзіліся...

У Людмілы Пятроўны ёсць спецыяльны архіў, дзе захоўваюцца ўсе запрашэнні і ўзнагароды, якія мы не раздалі на мінулых фестывалях. Калі я ўсё гэта пераглядаю, то думаю, якая ж вялікая праца была праведзена: кожны фільм перакладалі і агучвалі па-беларуску.

— Дарэчы, добрым голасам вядомага дыктара і актора Алега Вінярскага.

— Менавіта! Такім чынам мы падтрымлівалі і родную мову. Замежныя рэжысёры нават прасілі, каб мы далі ім беларускамоўную версію, бо кожнаму ў сваёй краіне было прыемна хоць бы сябрам і родным паказаць фільм на беларускай мове...

— Будзем спадзявацца, што ўсё ж адбудзецца вяртанне фестывалю «Magnificat», бо ў Вас жа ёсць сімвалічная назва аднаго з фільмаў пра кардынала — «Вяртанне». Няхай здзейсніцца гэта надзея, няхай адбудзецца вяртанне!

— Дай Бог!

— Дзякуй Вам за размову!

Размаўляла
Крыстына Лялько.

Гл. таксама:
АРКАДЗЬ КУЛЯХА OCD :: МАРЫЙНАЯ ДУХОЎНАСЦЬ КАРДЫНАЛА КАЗІМІРА СВЁНТКА ::
ДАНУТА БІЧЭЛЬ :: У ПІНСКУ ЎНЕБАЎЗЯТЫМ ::